«Алматы облысы білім басқармасының Еңбекшіқазақ ауданы бойынша білім бөлімі» мемлекеттік мекемесінің

«Қорам орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Жұмәділ Елмира Ерболатқызы

«ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПӘНІНДЕ КӨРНЕКІЛІК ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕЛІК ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ»

Әдістемелік құрал

(Әдістемелік құрал орта мектепте оқытылатын

бастауыш сыныптардағы жаратылыстану

пәні мұғалімдеріне арналған)

Қорам ауылы 2024 жыл

«Жаратылыстану пәнінде көрнекілік және тәжірибелік әдістерді қолдану»: Әдістемелік нұсқаулық.Жұмәділ Е.Е.Қорам ауылы. «Қорам орта мектебі» КММ.2024 жыл.- 38 бет.

Аннотация

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған және жаратылыстану пәнін оқытуда көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді тиімді қолдану жолдарын көрсетуге бағытталған.

Құралда бастауыш сыныптағы жаратылыстану сабағында тәжірибелерді ұйымдастыру, көрнекі құралдарды қолдану, зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерді дамытуға арналған әдіс-тәсілдер қамтылған. Сонымен қатар, оқушылардың жас ерекшелігіне сай қарапайым тәжірибелер үлгілері мен интеграциялық сабақтардың мазмұны ұсынылған.

Әдістемелік материал мұғалімдерге сабақ барысында оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру, олардың табиғат құбылыстарын өз бетімен зерттеп-бақылау дағдыларын қалыптастыру, топтық және жеке жұмыстарды ұйымдастыруда көмек береді.

Құралда мұғалімнің кәсіби шеберлігін жетілдіруге, шығармашылық ұстанымын дамытуға, оқыту процесінде рефлексия мен кері байланыс жүргізудің тиімді тәсілдері қарастырылған.

Әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне, педагогикалық жоғары оқу орындарының студенттеріне және әдіскерлерге арналған.

.

Құрастырушы

«Жаратылыстану пәнінде көрнекілік және тәжірибелік әдістерді қолдану (бастауыш сынып)» атты әдістемелік құрал бастауыш мектеп мұғалімдеріне оқу процесін тиімді ұйымдастыруда көмекші құрал бола алады.

Құралдың мазмұнында көрнекілік принципі мен тәжірибелік әдістердің теориялық негіздері, сабақта қолдану жолдары мен нақты тәжірибелік мысалдар жүйелі түрде берілген. Әдістемелік нұсқауларда бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктері, олардың зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерін дамыту ерекшеліктері ескерілген.

Материалда цифрлық көрнекіліктерді, АКТ мен STEM элементтерін қолдану, топтық және жұптық тәжірибелік жұмыстарды ұйымдастыру, рефлексия мен кері байланыс орнату сияқты заманауи педагогикалық тәсілдер кеңінен қамтылған.

Әдістемелік құрал мұғалімдердің кәсіби шеберлігін жетілдіруге, оқушылардың жаратылыстану пәніне қызығушылығын арттыруға және білім сапасын көтеруге бағытталған.

Қорытындылай келе, бұл құрал педагогтер мен жас мамандарға практикалық көмекші ретінде пайдалануға ұсынылады.

.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ……………………………………………………………………….…5

1-БӨЛІМ. КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІ МЕН ТӘЖІРИБЕЛІК ӘДІСТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Көрнекілік принципінің педагогикалық мәні мен тарихи дамуы..............8

1.2. Тәжірибелік әдістердің оқу үдерісіндегі маңызы........................................9

1.3. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктері және көрнекі қабылдау психологиясы.......................................................................................10

2-БӨЛІМ. ЖАРАТЫЛЫСТАНУ САБАҚТАРЫНДА КӨРНЕКІЛІКТІ ҚОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ

2.1. Көрнекі құралдардың түрлері мен жіктелуі………………………………12

2.2. Сабақта көрнекілік құралдарын тиімді пайдалану әдістемесі………...…13

2.3. Цифрлық және интерактивті көрнекіліктерді қолдану………………..…15

3-БӨЛІМ. ТӘЖІРИБЕЛІК ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ

3.1. Жаратылыстану пәніндегі тәжірибелік жұмыстың ерекшелігі………….18

3.2. Оқушылар орындай алатын қарапайым тәжірибелер үлгілері…………..20

3.3. Тәжірибелік әдістер арқылы зерттеушілік дағдыларды дамыту……...…22

4-БӨЛІМ. КӨРНЕКІЛІК ПЕН ТӘЖІРИБЕЛІК ӘДІСТЕРДІ БІРІКТІРЕ ҚОЛДАНУ ТӘСІЛДЕРІ

4.1. Интеграциялық сабақ үлгілері (жаратылыстану + бейнелеу өнері, математика, цифрлық сауаттылық)…………………………………………….24

4.2. Ойын және шығармашылық әдістер арқылы тәжірибені жандандыру…26

4.3. Топтық және жұптық тәжірибелік жұмыстарды ұйымдастыру…………28

5-БӨЛІМ. МҰҒАЛІМНІҢ РӨЛІ МЕН КӘСІБИ ШЕБЕРЛІГІ

5.1. Көрнекілік пен тәжірибені қолдануда мұғалімнің шығармашылық ұстанымы…………………………………………………………………………30

5.2. Сабақта рефлексия мен кері байланыс жүргізу әдістері………………….32

5.3. Дарынды және қызығушылығы жоғары оқушылармен жеке жұмыс ұйымдастыру………………………………………………………...…………...34

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………...………….37

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………………..……….38

КІРІСПЕ

Қазіргі таңда бастауыш білім беру жүйесінде оқушылардың қоршаған ортаны тану қабілетін дамыту, ғылыми ойлауға баулу және тәжірибелік әрекеттерге үйрету маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, жаратылыстану пәні — оқушылардың дүниетанымын қалыптастырып, табиғаттағы құбылыстарды түсінуге бағыттайтын негізгі оқу пәндерінің бірі.

Жаратылыстану сабағында көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді тиімді қолдану оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырып қана қоймай, олардың белсенді оқу әрекетін ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Көрнекілік принципі арқылы оқушылар абстрактілі ұғымдарды нақты түрде қабылдап, қорытынды жасауға үйренеді. Ал тәжірибелік әдістер баланың өз қолымен әрекет етуіне, бақылау, салыстыру, талдау және зерттеу дағдыларын қалыптастыруға жағдай жасайды.

Бұл әдістемелік құралда жаратылыстану сабақтарында көрнекілік және тәжірибелік әдістерді пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері, тиімді ұйымдастыру жолдары мен сабақ үлгілері қарастырылған. Құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне, жас педагогтарға және әдіскерлерге көмекші материал ретінде ұсынылады.

Мақсаты:

Бастауыш сыныпта жаратылыстану пәнін оқыту барысында көрнекілік және тәжірибелік әдістерді тиімді пайдалану арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру, табиғат құбылыстарын түсінуіне, ғылыми дүниетанымының қалыптасуына және зерттеушілік қабілеттерінің дамуына ықпал ету.

Міндеттері:

1. Көрнекілік және тәжірибелік әдістердің педагогикалық және психологиялық негіздерін талдау;

2. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай жаратылыстану сабағында қолдануға болатын көрнекілік түрлерін анықтау;

3. Тәжірибелік әдістердің тиімді формаларын (бақылау, тәжірибе, зерттеу жұмыстары, практикалық тапсырмалар) айқындау;

4. Көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді ұштастыра отырып, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру жолдарын ұсыну;

5. Мұғалімнің жаратылыстану сабағында көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді қолданудағы кәсіби шеберлігін жетілдіру бағыттарын көрсету;

6. Сабақ барысында қолдануға болатын көрнекі құралдар мен тәжірибелер үлгілерін әзірлеу және оларды тиімді пайдалану әдістемесін сипаттау.

ЗЕРТТЕУ ТАҚЫРЫБЫНЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ

Бүгінгі білім беру үрдісі оқушының жеке тұлғалық қасиеттерін дамытуға, оның белсенді ойлау және танымдық қабілеттерін жетілдіруге бағытталады. Жаратылыстану пәнін оқыту барысында тек теориялық түсіндірумен шектелу баланың қызығушылығын төмендетіп, пәнге деген оң көзқарасын қалыптастыруды тежейді. Сондықтан сабақта көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді қолдану – оқу үдерісін жандандырудың, оқушыны белсенді субъект ретінде тартудың ең тиімді жолдарының бірі.

Көрнекілік әдістері арқылы оқушы табиғи нысандар мен құбылыстарды нақты бейнелер арқылы қабылдайды, ал тәжірибелік тапсырмалар олардың зерттеу, бақылау және қорытынды жасау дағдыларын дамытады. Бұл екі әдістің үйлесімді қолданылуы бастауыш буында оқытудың сапасын арттыруға, оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға және экологиялық мәдениетін тәрбиелеуге ықпал етеді.

Осыған байланысты бастауыш сыныпта жаратылыстану пәнін оқытуда көрнекілік пен тәжірибелік әдістердің рөлін айқындап, оны тиімді қолдану жолдарын зерттеу – педагогикалық тұрғыдан өзекті мәселе болып табылады.

Теориялық маңыздылығы:

Бұл зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы — бастауыш сыныпта жаратылыстану пәнін оқытуда көрнекілік және тәжірибелік әдістерді қолданудың ғылыми-әдістемелік негіздерін айқындауда.
Зерттеу барысында педагогика және психология ғылымдарының жетістіктеріне сүйене отырып, көрнекілік принципінің оқытудағы орны, тәжірибелік әрекеттің бала дамуына әсері және олардың өзара байланысы ғылыми тұрғыда қарастырылды.

Жұмыс нәтижелері бастауыш білім беру жүйесіндегі оқыту теориясын толықтырып, жаратылыстануды оқыту әдістемесіне жаңа көзқарас қалыптастырады.

Практикалық мәні:

Жұмыстың практикалық маңыздылығы — бастауыш сынып мұғалімдерінің күнделікті оқу үдерісінде қолдануға болатын көрнекілік пен тәжірибелік әдістердің нақты үлгілерін ұсынуында.

Құралда ұсынылған әдістемелік нұсқаулар, сабақ жоспарларының элементтері, тәжірибелік жұмыстар мен көрнекі материалдарды ұйымдастыру жолдары мұғалімдерге оқыту сапасын арттыруға көмектеседі.
Сонымен қатар, бұл құралды педагогикалық тәжірибеден өтуші студенттер, жас мамандар және әдіскерлер өз тәжірибесінде пайдалана алады.

КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕ

Бұл әдістемелік құралды оқу-тәрбие үдерісінде тиімді пайдалану нәтижесінде төмендегідей педагогикалық және практикалық нәтижелерге қол жеткізу күтіледі:

1. Оқушылар деңгейінде:

   • Жаратылыстану пәніне деген қызығушылық, танымдық белсенділік және зерттеушілік қабілеттері артады;

   • Табиғат құбылыстарын бақылау, талдау және қорытынды жасау дағдылары қалыптасады;

   • Көрнекілік пен тәжірибелік әрекет арқылы белсенді оқу және өзіндік ізденіс дағдылары дамиды;

   • Оқушылардың экологиялық және ғылыми дүниетанымы кеңейеді;

   • Топпен, жұппен және жеке жұмыс істеу мәдениеті қалыптасады.

2. Мұғалім деңгейінде:

   • Жаратылыстану сабақтарын өткізуде көрнекілік және тәжірибелік әдістерді жүйелі қолдану біліктілігі артады;

   • Сабақ құрылымында жаңа технологияларды, зерттеу элементтерін, тәжірибелер мен көрнекі құралдарды кіріктіру тәжірибесі қалыптасады;

   • Оқыту үрдісін оқушы тұлғасына бағыттау, шығармашылық белсенділікті арттыру тәсілдері жетілдіріледі.

3. Білім беру жүйесі деңгейінде:

   • Бастауыш сыныптарда жаратылыстануды оқытудың практикалық бағыттылығы күшейеді;

   • Сабақ сапасын арттыруға, оқушылардың өмірлік және экологиялық сауаттылығын дамытуға мүмкіндік туады;

   • Пән мұғалімдерінің әдістемелік мәдениетін жетілдіруге үлес қосылады.

1-БӨЛІМ. КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІ МЕН ТӘЖІРИБЕЛІК ӘДІСТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Көрнекілік принципінің педагогикалық мәні мен тарихи дамуы

Көрнекілік принципі – оқыту процесінің ең маңызды дидактикалық қағидаларының бірі болып табылады. Ол оқушының оқу материалын нақты бейнелер, заттар және құбылыстар арқылы қабылдауына негізделеді. Бұл принцип баланың сезім мүшелерін белсенді қатыстыру арқылы танымдық іс-әрекетті күшейтеді, теориялық білімді өмірмен ұштастыруға мүмкіндік береді.

Көрнекілік принципінің педагогикалық мәні — оқытудың мазмұнын қолмен ұстап, көзбен көріп, естіп, сезу арқылы меңгеруге бағыттауында. Бастауыш сынып оқушысы әлі де болса абстрактілі ойлауға толықтай қабілетті емес, сондықтан табиғи нысандарды, суреттерді, модельдерді, тәжірибелерді пайдалану олардың материалды саналы және терең түсінуіне жағдай жасайды.

Көрнекілік идеясының қалыптасуы көне дәуірден бастау алады. Ежелгі грек ойшылы Аристотель «адамның білімі сезімнен басталады» деп атап өтсе, Я.А. Коменский өз еңбектерінде көрнекілік принципін оқу процесінің басты қағидасы ретінде қарастырды. Ол өзінің «Ұлы дидактика» еңбегінде «Егер бір нәрсені көруге, ұстауға немесе тыңдауға болса, оны сөзбен емес, іс жүзінде көрсету қажет» деп жазды. Бұл көзқарас көрнекі оқытудың теориялық негізін қалады.

Кейіннен К.Д. Ушинский көрнекілік принципін баланың психологиялық дамуымен байланыстырып, «баланың санасында нақты бейне арқылы ой қалыптасады» деген пікір айтты. Ол көрнекілікті тек құрал емес, оқыту әдісі ретінде қарастырды. Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, П.Я. Гальперин сынды психологтар көрнекілік арқылы оқушының ойлау әрекетінің біртіндеп дерексіз деңгейге көтерілуін дәлелдеді.

XX ғасырда көрнекілік принципі тек табиғи нысандармен шектелмей, техникалық және ақпараттық құралдармен (бейнематериал, мультимедиа, интерактивті тақта, сандық модельдер) кеңейтілді. Бұл көрнекілікті қолданудың жаңа кезеңін бастады.

Қазіргі бастауыш мектеп жағдайында көрнекілік принципін жүзеге асыру келесі бағыттарда көрініс табады:

• табиғи көрнекілік (өсімдік, минерал, су, топырақ үлгілері және т.б.);

• бейнелі көрнекілік (суреттер, фотосуреттер, карталар, схемалар);

• символдық және графикалық көрнекілік (диаграмма, модель, кесте, бейнелі кодтар);

• сандық және виртуалды көрнекілік (PhET симуляторлары, бейнеэксперименттер, интерактивті тапсырмалар).

Көрнекілік принципін тиімді қолдану – жаратылыстану сабақтарында оқушылардың білім сапасын арттырумен қатар, олардың қоршаған ортаға деген қызығушылығын, зерттеу және бақылау қабілеттерін дамытуға ықпал етеді.

1.2. Тәжірибелік әдістердің оқу үдерісіндегі маңызы

Тәжірибелік (практикалық) әдістер — оқушылардың өз қолымен әрекет жасауына, бақылау мен зерттеу арқылы білімді тәжірибеден алуына бағытталған оқыту тәсілдерінің жиынтығы. Бұл әдіс оқу процесінде теория мен практиканы ұштастырып, білімнің өмірмен байланысын күшейтеді.

Жаратылыстану пәнінде тәжірибелік әдістер ерекше рөл атқарады, себебі табиғаттағы заңдылықтар мен құбылыстарды оқушылар тек сөзбен емес, тәжірибе жасап, бақылау арқылы нақты түсінеді. Мұндай әрекет барысында бала тек дайын білімді қабылдамай, оны өз тәжірибесі негізінде игереді.

Тәжірибелік әдістердің негізгі ерекшелігі — оқушылардың белсенді танымдық іс-әрекетке қатысуында. Олар табиғи нысандармен жұмыс істеу, тәжірибе жасау, өлшеу, салыстыру, бақылау, болжам жасау, қорытынды шығару сияқты зерттеу әрекеттерін орындай отырып, өздігінен білім алады.

Тәжірибелік әдістердің бастауыш сыныптағы маңыздылығын келесі бағыттармен сипаттауға болады:

1. Танымдық қызығушылықты арттырады. Балалар өз қолымен іс-әрекет жасап, нәтижесін көргенде пәнге деген ынтасы мен қызығушылығы күшейеді.

2. Білімнің беріктігін қамтамасыз етеді. Оқушы тәжірибе нәтижесінде алған білімін есте жақсы сақтап, оны өмірлік жағдайда қолдана алады.

3. Зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерді дамытады. Тәжірибелер жасау арқылы оқушыда сұрақ қою, болжау, дәлелдеу және шешім қабылдау дағдылары қалыптасады.

4. Қоршаған ортаға саналы көзқарас қалыптастырады. Табиғи құбылыстарды бақылау арқылы оқушылар экологиялық жауапкершілік пен табиғатты қорғау мәдениетін меңгереді.

5. Қол еңбегін және ұқыптылықты тәрбиелейді. Тәжірибе жасау кезінде құралдармен жұмыс істеу, нәтижелерді жазу және салыстыру дағдылары артады.

Тәжірибелік әдістердің құрамына мыналар жатады:

• бақылау әдісі – табиғаттағы құбылыстарды тікелей немесе жанама түрде бақылау;

• тәжірибе әдісі – белгілі бір құбылысты жасанды түрде тудыру және нәтижесін бақылау;

• зерттеу жұмыстары – шағын ғылыми ізденістер жүргізу;

• практикалық тапсырмалар – нақты нысандармен немесе үлгілермен жұмыс істеу, сызба, модель құрастыру.

Бастауыш сыныптағы тәжірибелік әдістердің басты ерекшелігі – олардың қарапайым, көрнекі және қолжетімді болуы. Мысалы:

• судың булануы мен конденсациясын көрсету,

• өсімдікке жарық пен судың әсерін бақылау,

• ауаның қасиеттерін қарапайым тәжірибелер арқылы дәлелдеу,

• магниттің әсерін көрсету,

• табиғи материалдардан модель жасау т.б.

Мұндай әдістерді жүйелі түрде қолдану сабақта баланың белсенділігін арттырып қана қоймай, оның тәжірибе арқылы ой түю, логикалық байланыс орнату және қорытынды жасау қабілеттерін дамытады.

Қорыта айтқанда, тәжірибелік әдістер — оқыту процесінің маңызды бөлігі. Олар бастауыш сынып оқушысын бақылаушыдан – зерттеушіге, тыңдаушыдан – әрекет етушіге айналдырады. Бұл әдіс жаратылыстану пәнін өмірмен байланыстырып, оқушылардың танымдық дербестігін қалыптастыруда шешуші рөл атқарады.

1.3. Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктері және көрнекі қабылдау психологиясы

Бастауыш сынып оқушылары – тұлғалық, зияткерлік және эмоциялық дамудың бастапқы кезеңінде тұрған балалар. Бұл жастағы балалардың танымдық әрекеті нақты бейнелі ойлау мен көрнекі қабылдауға сүйенеді. Сондықтан жаратылыстану сабақтарында көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді қолдану – олардың жас ерекшеліктеріне толық сәйкес келеді.

Психологтар мен педагогтардың (Л.С. Выготский, Ж. Пиаже, П.П. Блонский, К.Д. Ушинский, А.Н. Леонтьев және т.б.) зерттеулеріне сүйенсек, бастауыш мектеп жасындағы балалардың қабылдау ерекшелігі төмендегі сипаттармен анықталады:

1. Көрнекі-бейнелі қабылдаудың басымдығы.

Балалар үшін абстрактілі ұғымдардан гөрі нақты бейнелер мен заттар арқылы тану жеңіл. Олар ақпаратты көзбен көріп, қолмен ұстап, тәжірибе жасап үйрену арқылы жақсы меңгереді.
Мысалы, судың үш күйі туралы түсінікті тек ауызша емес, оны мұздату, буландыру және конденсация тәжірибелері арқылы көрсету әлдеқайда тиімді.

2. Қызығушылықтың сезімге негізделуі.

Оқушылар көбіне эмоциялық әсер арқылы қызығушылық танытады. Түс, дыбыс, қозғалыс, тәжірибе нәтижесі олардың назарын тартады. Сондықтан сабақта түрлі түсті суреттер, бейнежазбалар, тәжірибелік көріністер қолдану олардың оқу белсенділігін арттырады.

3. Қысқа мерзімді зейін және тұрақсыз назар.

Бұл жаста зейіннің көлемі аз, тез ауысады. Сондықтан оқу материалын көрнекі құралдармен, қысқа тәжірибелермен және белсенді іс-әрекет арқылы беру тиімді.

4. Ойлаудың нақты-бейнелі сипатта болуы.

1–4 сынып оқушыларының ойлауы заттық деңгейде дамиды, яғни олар “қолмен көріп”, “көзбен ұстап” үйренеді. Сондықтан сабақта сурет, модель, макет, табиғи нысан немесе тәжірибе көрсету олардың ұғымды терең ұғынуына көмектеседі.

5. Жадының көрнекі түрінің басымдығы.

Көрген, ұстаған, естіген материал есте ұзақ сақталады. Сол себепті көрнекілік арқылы алынған білім – ең тұрақты білім болып саналады.

Көрнекі қабылдау психологиясы

Көрнекілік арқылы қабылдау – бұл сезімдік танымның ең маңызды сатысы. Ол көру, есту, сипау, иіс және дәм түйсіктерінің бірлігінде жүзеге асады. Психология ғылымында дәлелденгендей, бала алған ақпараттың:

• 10% — есту арқылы,

• 30% — көру арқылы,

• 50–70% — естіп әрі көргенде,

• 90% — өз тәжірибесімен орындағанда есте сақталады.

Сондықтан көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді біріктіре қолдану баланың қабылдау процесін белсендіреді және оқу материалының есте сақталуын қамтамасыз етеді.

Көрнекі қабылдау процесі мынадай кезеңдерден тұрады:

1. Тікелей қабылдау (бақылау, көру, ұстау);

2. Салыстыру және талдау (ұқсастық пен айырмашылықты табу);

3. Қорытындылау (жалпы ұғым қалыптастыру).

Жас ерекшелігіне байланысты көрнекі құралдардың да күрделілігі әр сыныпта арта береді:

• 1–2 сыныптарда – табиғи нысандар, суреттер, бейнефрагменттер, қарапайым тәжірибелер;

• 3–4 сыныптарда – модельдер, диаграммалар, схемалар, зерттеу тапсырмалары.

Бастауыш сынып оқушыларының танымдық дамуы көрнекілік пен практикалық әрекет арқылы жүзеге асады. Сондықтан мұғалім көрнекі қабылдау психологиясын ескеріп, оқу материалын балалардың жас ерекшелігіне сай ұйымдастырса, жаратылыстану пәніне деген қызығушылық, есте сақтау және ойлау қабілеттері жоғары деңгейде дамиды.

2-БӨЛІМ. ЖАРАТЫЛЫСТАНУ САБАҚТАРЫНДА КӨРНЕКІЛІКТІ ҚОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ

2.1. Көрнекі құралдардың түрлері мен жіктелуі

Жаратылыстану пәнін оқытуда көрнекілік – білімді меңгерудің басты әдіснамалық қағидаларының бірі. Ол оқушылардың сезім мүшелері арқылы ақпаратты қабылдауын, талдауын және есте сақтауын жеңілдетеді. Көрнекі құралдар оқыту процесінің мазмұнын нақтылап, оқушылардың абстрактілі ойлауын қалыптастыруға негіз болады.

Көрнекі құрал ұғымы

Көрнекі құралдар – оқу материалын нақты, бейнелі түрде көрсетуге арналған әдістемелік, техникалық немесе табиғи нысандар. Олар оқу процесінде теориялық білімді түсіндіру, бекіту және тәжірибеде қолдану мақсатында пайдаланылады.

Көрнекі құралдардың жіктелуі

Педагогика ғылымында көрнекі құралдарды әртүрлі белгілеріне қарай бірнеше топқа бөлуге болады:

1. Табиғи көрнекіліктер

Бұл – табиғаттағы нақты нысандар мен құбылыстар: өсімдіктер, тастар, минералдар, су үлгілері, топырақ, жануарлар, ауа райы құбылыстары және т.б.
Мысалы: сабақта “Өсімдіктердің тіршілік етуі” тақырыбында тірі өсімдік үлгілерін көрсету немесе тәжірибе жасау.

Мақсаты: оқушыларды табиғи нысанмен тікелей таныстыру, бақылау дағдысын дамыту.

2. Бейнелі көрнекіліктер

Бұл топқа суреттер, иллюстрациялар, фотосуреттер, плакаттар, кестелер, карталар жатады.

Олар табиғи нысанның немесе құбылыстың бейнесін нақты әрі көркем түрде жеткізеді.

Мысалы: “Жердің құрылысы” тақырыбында жер қыртысының суреті немесе диаграммасы көрсетіледі.

Мақсаты: көзбен көру арқылы түсінікті қалыптастыру, есте сақтауды арттыру.

3. Көлемді және модельдік көрнекіліктер

Мұнда муляждар, макеттер, үлгілер, модельдер пайдаланылады. Олар шынайы нысандарды көлемдік немесе кішірейтілген түрде көрсетеді.

Мысалы: “Күн жүйесі”, “Адам ағзасы”, “Жасуша құрылысы” модельдері.

Мақсаты: оқушылардың кеңістік елестету қабілетін дамыту, күрделі құбылыстарды қарапайым түрде көрсету.

4. Динамикалық (қозғалысты) көрнекіліктер

Бұлар қозғалыс, өзгеріс, үдеріс түрінде көрсетілетін құралдар. Оған бейнефильмдер, анимациялар, тәжірибелер, интерактивті симуляциялар жатады.

Мысалы: “Судың айналымы” тақырыбында бейнежазба немесе тәжірибе көрсету.

Мақсаты: табиғи құбылыстардың қозғалысын, уақыттық өзгерісін көрсету.

5. Техникалық және мультимедиялық көрнекіліктер

Қазіргі білім беру технологиясы көрнекіліктің бұл түрін ерекше маңызды етеді. Интерактивті тақта, мультимедиялық презентациялар, 3D бейнелер, электронды оқулықтар, виртуалды зертханалар оқушылардың қызығушылығын арттырып, оқу процесін жандандырады.

Мысалы: интерактивті тақтада “Жануарлардың тіршілік ортасы” тақырыбын бейне және дыбыспен көрсету.

Мақсаты: цифрлық технологиялар арқылы ақпаратты көрнекі, заманауи түрде ұсыну.

6. Символдық (графикалық) көрнекіліктер

Бұл түрге сызбалар, диаграммалар, графиктер, схемалар, шартты белгілер жатады. Олар деректерді талдауға, салыстыруға және қорытынды жасауға көмектеседі.

Мысалы: “Ауа температурасының тәуліктік өзгерісі” графигі.

Мақсаты: оқушылардың логикалық ойлау және талдау қабілетін дамыту.

Көрнекі құралдарды қолдану деңгейлері

1. Таныстыру кезеңі – жаңа материалды түсіндіруде қолданылады (мысалы, сурет, бейне).

2. Түсіндіру кезеңі – оқу материалының мағынасын ашу (мысалы, схема, модель).

3. Бекіту кезеңі – білімді пысықтау (мысалы, плакат, диаграмма).

4. Қорытындылау кезеңі – жалпылау және жүйелеу (мысалы, кесте, интеллект-карта).

Жаратылыстану сабақтарында көрнекі құралдарды тиімді пайдалану – оқушылардың табиғат құбылыстарын түсінуін жеңілдетеді, ғылыми көзқарасын қалыптастырады және пәнге деген қызығушылығын арттырады. Көрнекіліктің түрлері мен жіктелуін ескеру мұғалімге сабақ мақсатына сәйкес құралды таңдап, оны оқу процесінің әр кезеңінде орынды қолдануға мүмкіндік береді.

2.2. Сабақта көрнекілік құралдарын тиімді пайдалану әдістемесі

Жаратылыстану пәнін оқытуда көрнекілік құралдарын тиімді қолдану – оқу материалының мазмұнын оқушыларға нақты, түсінікті және қызықты жеткізудің ең маңызды жолдарының бірі. Көрнекілік құралдары арқылы оқушылар табиғат құбылыстарын көзбен көріп, тәжірибе жүзінде дәлелдей алады. Бұл олардың танымдық белсенділігін арттырып, ойлау, талдау және зерттеу дағдыларын дамытады.

1. Көрнекілікті сабақтың мақсат-міндетіне сәйкестендіру

Көрнекі құралды таңдау кезінде ең алдымен сабақтың мақсаты мен мазмұны ескерілуі қажет. Көрнекі материал оқу мазмұнын нақтылауға, жаңа ұғымды түсіндіруге немесе білімді бекітуге бағытталуы тиіс.

Мысалы:

• «Өсімдіктердің өсуіне жарықтың әсері» тақырыбында тірі өсімдіктерді салыстыру тәжірибесін көрсету;

• «Жердің өз осінен айналуы» тақырыбында глобус пен шам арқылы тәжірибе жасау.

Тиімділік шарты: көрнекі құрал сабақ мақсатына сай келсе ғана оқушыда жаңа түсінік қалыптасады.

2. Көрнекілікті кезең-кезеңмен пайдалану

Көрнекілік әр сабақтың кезеңінде әртүрлі қызмет атқарады:

Сабақ кезеңі	Көрнекіліктің рөлі	Мысал
Қызығушылықты ояту	Оқушылардың зейінін шоғырландыру	Қызықты бейне, тәжірибе көрсету
Жаңа білімді меңгеру	Негізгі ұғымды түсіндіру	Модель, сурет, интерактивті симуляция
Бекіту	Білімді пысықтау	Кесте, диаграмма, тест суреттері
Қорытындылау	Жалпылау және рефлексия	Интеллект-карта, көрме, слайд-презентация

Мұғалім сабақ барысында көрнекіліктің орнын алдын ала жоспарлауы қажет.

3. Көрнекілік құралдарын пайдалану әдістері

а) Түсіндіру әдісімен бірге қолдану

Мұғалім көрнекі құралды пайдаланып, жаңа тақырыпты ауызша түсіндіреді.
Мысалы: плакат немесе макет арқылы “Адам ағзасындағы тыныс алу жүйесін” көрсету.

ә) Бақылау және талдау әдісі

Оқушылар көрнекілікті өз бетімен бақылап, талдау жасайды.
Мысалы: “Судың булануы” тәжірибесін бақылап, қорытынды шығару.

б) Практикалық жұмыс әдісі

Көрнекілікті пайдалана отырып, оқушылар өз қолымен тәжірибе орындайды.
Мысалы: “Ауаның ластануын анықтау” тәжірибесін жасау.

в) Зерттеу әдісі

Оқушылар көрнекілік арқылы ғылыми болжам жасайды және оны дәлелдейді.
Мысалы: “Өсімдікке жарық қажет пе?” тәжірибесі.

г) Интерактивті әдістермен біріктіру

Kahoot, PhET, LearningApps сияқты цифрлық көрнекі құралдар арқылы оқушылар тапсырманы өз бетімен орындайды, нәтижесін бірден көреді.

4. Көрнекілікті қолданудағы педагогикалық талаптар

1. Қарапайымдылық пен нақтылық – артық ақпаратсыз, негізгі мазмұнды ғана көрсету.

2. Эстетикалық талап – көрнекіліктің түсі, шрифті, көрінісі көзге жағымды болуы.

3. Қолжетімділік – оқушылардың жас ерекшелігі мен дайындық деңгейіне сай келуі.

4. Белсенді қатысу – оқушылар тек бақылаушы емес, көрнекілікті қолданушы болуы тиіс.

5. Қауіпсіздік ережесін сақтау – тәжірибелік жұмыстар кезінде қауіпсіздік шараларын ескеру.

5. Мұғалімнің іс-әрекеті

Мұғалімнің шеберлігі көрнекілікті тек көрсету емес, оны түсіндіру, талдау және қорытындылауда көрінеді. Ол көрнекілікті:

• оқушылардың қызығушылығын ояту үшін қолданады;

• сұрақ қою арқылы бақылауға бағыттайды;

• көрнекі материал бойынша талдау мен қорытынды жасауға жетелейді.

6. Тиімділіктің көрсеткіштері

Көрнекілікті тиімді қолданудың нәтижесі:

• оқушылардың белсенділігінің артуы;

• материалды есте сақтау деңгейінің жоғарылауы;

• пәнге деген қызығушылықтың қалыптасуы;

• тәжірибелік және зерттеушілік дағдылардың дамуы.

Жаратылыстану сабақтарында көрнекілікті тиімді пайдалану – оқыту сапасын арттырудың басты тетігі. Көрнекі құралдар оқушының білімді тек есте сақтап қана қоймай, оны тәжірибеде қолдануына мүмкіндік береді. Сондықтан әрбір мұғалім көрнекілік принципін шығармашылықпен пайдаланып, сабақтың мазмұны мен оқушының жас ерекшелігін ескере отырып жоспарлауы қажет.

2.3. Цифрлық және интерактивті көрнекіліктерді қолдану

Қазіргі білім беру үдерісінде цифрлық технологиялар мен интерактивті құралдарды қолдану – бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетіне деген қызығушылығын арттырудың ең тиімді жолдарының бірі. Цифрлық көрнекіліктер баланың көзбен көру, есту, қимыл арқылы қабылдау арналарын қатар іске қосып, оқу үдерісін жандандырады, ақпаратты қабылдау мен есте сақтау тиімділігін арттырады.

1. Цифрлық көрнекіліктердің мәні мен ерекшелігі

Цифрлық көрнекіліктер – бұл ақпаратты графикалық, дыбыстық және бейнелік түрде ұсынуға мүмкіндік беретін заманауи оқу құралдары.
Оларға мыналар жатады:

• Интерактивті тақта және панельдер;

• Компьютерлік және планшеттік қосымшалар;

• Бейнефильмдер, анимациялар;

• Виртуалды зертханалар (PhET, Learnis, Wordwall т.б.);

• Онлайн платформалар (Kahoot, Quizizz, LearningApps, Mektep.edu.kz).

Цифрлық көрнекілік дәстүрлі құралдардан айырмашылығы — оқушының белсенді әрекетіне мүмкіндік беруінде. Оқушы ақпаратты тек көріп қоймай, экрандағы нысандармен өзара әрекет жасайды, жауап таңдайды, тәжірибе жүргізеді, нәтижесін көреді.

2. Бастауыш сыныптағы қолдану ерекшелігі

Бастауыш сынып оқушыларына тән психологиялық ерекшелік – ойын мен көрнекілікке қызығушылықтың жоғары болуы. Сондықтан цифрлық көрнекіліктерді пайдалану келесі бағыттарда тиімді:

1. Жаңа тақырыпты түсіндіруде – бейнероликтер мен анимациялар арқылы табиғат құбылыстарын көрсету (мысалы, судың айналымы, жыл мезгілдерінің ауысуы).

2. Тәжірибелер мен бақылауларда – PhET симуляцияларын пайдаланып, тәжірибені виртуалды түрде орындау.

3. Қайталау және бекіту кезінде – Kahoot, Quizizz арқылы ойын түрінде сұрақ-жауап өткізу.

4. Жеке және жұптық жұмыс барысында – LearningApps тапсырмаларын қолдану арқылы оқушылардың өз бетінше білімін тексеру.

3. Интерактивті көрнекіліктерді қолданудың әдістемелік жолдары

а) Сабақ құрылымында орынды пайдалану

Цифрлық көрнекілік сабақтың мақсатымен үйлесуі керек. Оны сабақтың басында мотивация ретінде, ортасында түсіндіру құралы ретінде, соңында қорытынды немесе бағалау кезеңінде қолдануға болады.

ә) Белсенді қатысу принципі

Мұғалім оқушыларды тек бақылаушы емес, белсенді қатысушы етуі тиіс.
Мысалы:

• интерактивті тақтада сурет сәйкестендіру;

• экрандағы тапсырманы топпен орындау;

• тәжірибе нәтижесін цифрлық дәптерге енгізу.

б) Кері байланыс ұйымдастыру

Цифрлық ресурстар жылдам кері байланыс алуға мүмкіндік береді. Мысалы, Kahoot немесе Quizizz автоматты түрде нәтижені шығарып, оқушының қателерін көрсетеді.

в) Саралап оқытуда қолдану

Интерактивті тапсырмалар арқылы әр оқушы өз деңгейіне сәйкес жұмыс орындай алады. Бұл оқытуды дараландыруға жол ашады.

4. Тиімді қолданудың педагогикалық шарттары

1. Оқу мақсатына сәйкестік – технологияны қолдану білім сапасын арттыруға бағытталуы тиіс.

2. Қарапайымдылық және түсініктілік – бастауыш оқушының жасына сай визуалды және мазмұндық жеңілдігі болуы қажет.

3. Уақытты тиімді пайдалану – технология сабақтың негізгі уақытына емес, мазмұнды түсіндіруге қызмет етуі керек.

4. Қауіпсіздік пен денсаулық сақтау ережелері – экран алдында ұзақ отыруға жол бермеу.

5. Дәстүрлі және цифрлық көрнекілікті үйлестіру – бірін-бірі толықтырып отыруы маңызды.

5. Мұғалімнің рөлі

Мұғалім – цифрлық және интерактивті көрнекіліктердің басты ұйымдастырушысы. Ол:

• материалды алдын ала таңдап, іріктейді;

• тапсырмаларды оқушы жасына бейімдейді;

• бағыт береді және нәтижені талқылайды;

• оқушылардың рефлексиясын ұйымдастырады.

Мұғалімнің ақпараттық-коммуникациялық құзыреттілігі неғұрлым жоғары болса, сабақ соғұрлым қызықты, мазмұнды және нәтижелі өтеді.

6. Практикалық мысалдар

Сабақ тақырыбы	Қолданылатын цифрлық көрнекілік	Оқыту нәтижесі
«Жер мен Күн»	PhET симуляциясы (күн мен жер қозғалысы)	Күн мен түн ауысуын көзбен көреді
«Судың айналымы»	Анимациялық бейнеролик	Табиғи айналымды түсінеді
«Жануарлар әлемі»	LearningApps сәйкестендіру ойыны	Жануарлар түрлерін ажыратады
«Денсаулық және тазалық»	Kahoot тесті	Білімді бекітеді, қызығушылық артады

Бастауыш сыныптағы жаратылыстану сабақтарында цифрлық және интерактивті көрнекіліктерді қолдану – заманауи білім берудің ажырамас бөлігі. Олар оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, зерттеушілік, танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамытады. Дәстүрлі көрнекілік пен жаңа технологияны тиімді үйлестірген мұғалім – оқыту үдерісінің табысты болуына кепіл.

3-БӨЛІМ. ТӘЖІРИБЕЛІК ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ

3.1. Жаратылыстану пәніндегі тәжірибелік жұмыстың ерекшелігі

Жаратылыстану пәнін оқытуда тәжірибелік жұмыстардың маңызы ерекше. Бұл әдіс оқушылардың қоршаған ортаны тікелей бақылап, зерттеу арқылы тануына мүмкіндік береді. Бастауыш сынып оқушылары үшін тәжірибелік жұмыс — білімді тек қабылдау емес, оны өз қолымен орындау арқылы түсіну және бекіту тәсілі болып табылады.

1. Тәжірибелік әдістің мәні

Тәжірибелік әдіс — бұл оқушылардың оқу материалын нақты іс-әрекет арқылы меңгеруіне негізделген оқыту тәсілі.

Ол:

• бақылау,

• тәжірибе жасау,

• өлшеу,

• салыстыру,

• қорытынды шығару сияқты әрекеттерді қамтиды.

Жаратылыстану сабақтарында тәжірибе жасау арқылы оқушылар табиғи құбылыстардың себеп-салдар байланысын өздері анықтап, ғылыми ойлау дағдыларын қалыптастырады.

2. Бастауыш сыныптағы тәжірибелік жұмыстың ерекшеліктері

Бастауыш сыныптағы тәжірибелік жұмыстар төмендегі ерекшеліктермен сипатталады:

1. Қарапайым және қауіпсіз болуы.

Тәжірибелер оқушылардың жас ерекшелігіне сай, арнайы құралсыз, үй жағдайында да жасалатындай деңгейде болуы тиіс.
Мысалы: судың булануын немесе тұздың суда еруін бақылау.

2. Көрнекілікке негізделуі.

Әрбір тәжірибе көрнекі бейнемен немесе нақты затпен сүйемелденеді. Бұл баланың көзбен көру арқылы түсінуін жеңілдетеді.

3. Қысқа уақыт ішінде орындалуы.

Тәжірибенің ұзақтығы 5–10 минуттан аспауы керек, себебі бұл жастағы балалардың зейіні тұрақсыз болады.

4. Қызығушылықты оятуы.

Тәжірибелік тапсырма баланың эмоциялық қызығушылығын арттырып, “Неліктен бұлай болды?” деген сұрақ қоюға итермелеуі қажет.

5. Ойын және зерттеу элементтерімен ұштасуы.

Бастауыш сынып оқушылары үшін тәжірибе ойын түрінде өткізілсе, олардың белсенділігі артады.

3. Тәжірибелік жұмыстардың түрлері

Бастауыш сыныптағы жаратылыстану сабақтарында тәжірибелік жұмыстарды үш түрге бөлуге болады:

1. Көрсетілім тәжірибелері – мұғалімнің қатысуымен өтеді, ал оқушылар бақылаушы болады.

Мысалы: мұғалім шамды жағып, оттегінің жануға әсерін көрсетуі.

2. Оқушылардың өздік тәжірибелері – оқушылар мұғалімнің нұсқауымен өздері орындайды.

Мысалы: өсімдіктің жапырағын суға салып, булануды анықтау.

3. Зерттеу тәжірибелері – оқушылар өз бетімен тәжірибе жоспарын құрып, нәтижесін шығарады.

Мысалы: “Қай жағдайда өсімдік тез өседі?” деген сұраққа жауап іздеу.

4. Тәжірибелік жұмысты ұйымдастыру кезеңдері

Кезең	Мұғалімнің әрекеті	Оқушының әрекеті
Дайындық	Мақсатты анықтайды, құралдарды дайындайды	Қажетті заттармен танысады
Орындау	Нұсқаулық береді, бақылауды бағыттайды	Тәжірибені орындайды, бақылау жүргізеді
Талдау	Нәтижені талқылауға жетелейді	Қорытынды шығарады
Қорытындылау	Тәжірибенің ғылыми мәнін түсіндіреді	Нәтижені дәптерге жазады, сурет салады

5. Тәжірибелік жұмыстың оқушы дамуына әсері

Тәжірибелік әдіс:

• танымдық қызығушылықты арттырады;

• зерттеушілік қабілетті дамытады;

• бақылау және салыстыру дағдыларын қалыптастырады;

• өз ойын дәлелмен айтуға үйретеді;

• жауапкершілік пен ұқыптылыққа тәрбиелейді.

6. Мысал ретінде бастауыш сынып тәжірибелері

Тақырып	Тәжірибе мазмұны	Нәтиже
“Судың үш күйі”	Мұзды жылы жерге қою	Мұз еріп, суға айналады
“Ауаның қасиеттері”	Шарды үрлеу және босату	Ауа көлем алады, қысым жасайды
“Жарық пен көлеңке”	Шам мен зат арқылы көлеңке түсіру	Көлеңке жарықтың тура таралуынан пайда болады
“Өсімдікке су қажет пе?”	Екі өсімдікке су беру және бермеу	Су бермеген өсімдік солады

Жаратылыстану пәніндегі тәжірибелік жұмыстар – оқушылардың білімін өмірмен байланыстыратын, танымдық қызығушылығын арттыратын ең тиімді оқыту әдістерінің бірі.

Бастауыш сыныпта тәжірибені жүйелі, қызықты және қауіпсіз ұйымдастыру арқылы мұғалім оқушылардың зерттеушілік қабілетін дамытып, табиғатқа деген сүйіспеншілігін қалыптастырады.

3.2. Оқушылар орындай алатын қарапайым тәжірибелер үлгілері

Бастауыш сынып оқушылары үшін тәжірибелік жұмыстардың басты мақсаты — табиғат құбылыстарын өз көзімен көріп, бақылау және қорытынды жасауға үйрету.

Мұндай тәжірибелердің ерекшелігі — қарапайым, қауіпсіз және қолжетімді болуы.

Олар үшін арнайы зертхана немесе күрделі құрал-жабдықтар қажет емес, көбіне күнделікті тұрмыста кездесетін заттар пайдаланылады.

1. Тәжірибелердің маңызы

Қарапайым тәжірибелер оқушылардың:

• танымдық қызығушылығын арттырады;

• қоршаған ортаны түсіну қабілетін дамытады;

• зерттеушілік дағдыларын қалыптастырады;

• бақылау, салыстыру, талдау, қорытынды жасау қабілеттерін жетілдіреді.

2. Тәжірибелерді ұйымдастыру кезеңдері

1. Мақсат қою: тәжірибенің не үшін жасалатынын түсіндіру.

2. Болжау: “Қалай ойлайсың, не болады?” деген сұрақ арқылы болжам жасату.

3. Орындау: нұсқаулыққа сай тәжірибені орындау.

4. Бақылау: не байқағанын анықтау.

5. Қорытынды: тәжірибе нәтижесін сөзбен немесе суретпен жеткізу.

3. Тәжірибелер үлгілері

1) “Ауа бар ма?”

Мақсаты: ауаның кеңістікте бар екенін дәлелдеу.

Қажетті құралдар: су, шыны ыдыс.

Жүргізілуі:

• Шыны ыдысты төңкеріп, суға батыру.

• Ішіндегі ауа көпіршіктер түрінде шыға бастайды.

Қорытынды: ауа – көзге көрінбейді, бірақ ол бар және орын алады.

2) “Өсімдікке жарық қажет пе?”

Мақсаты: өсімдік тіршілігіне жарықтың әсерін анықтау.

Қажетті құралдар: екі өсімдік (бірі жарық жерде, бірі қараңғыда ұсталады).

Бақылау: бірнеше күннен соң жарықтағы өсімдік жасыл, ал қараңғыдағы

сарғаяды.
Қорытынды: өсімдіктің өсуіне жарық қажет.

3) “Су булана ма?”

Мақсаты: булану құбылысын бақылау.

Қажетті құралдар: су құйылған екі тәрелке (бірі күн астында, бірі көлеңкеде).

Нәтиже: күн астындағы су тез буланады.

Қорытынды: булану – судың буға айналуы, ол жылу әсерінен жүреді.

4) “Магниттің тартылу күші”

Мақсаты: магниттің әсерін байқау

Қажетті құралдар: магнит, қағаз қыстырғыш, пластмасса және ағаш заттар.

Бақылау: магнит тек темір заттарды тартады.

Қорытынды: магнит тек металдарға әсер етеді.

5) “Ауа салмақ па?”

Мақсаты: ауаның салмағы бар екенін көрсету.

Құралдар: екі бірдей шар, жіп, таяқша.

Жүргізілуі:

• Екі шарды үрлеп, таяқтың екі ұшына байлау.

• Бір шарды жарып жіберу.

Нәтиже: үрленген шар жағы төмен түседі.

Қорытынды: ауаның салмағы бар.

6) “Судың үш күйі”

Мақсаты: судың қату және булану қасиетін көрсету.

Қажетті құралдар: мұз, су, шәйнек.

Бақылау: мұз еріп суға айналады, су қызса – буға айналады.

Қорытынды: су үш күйде болады – қатты, сұйық, газ.

7) “Жапырақтағы тыныс алу”

Мақсаты: өсімдіктің тыныс алуын дәлелдеу.

Қажетті құралдар: суы бар ыдыс, жасыл жапырақ.

Жүргізілуі: жапырақты суға салып, күн астына қою.

Бақылау: жапырақтан кішкентай ауа көпіршіктері шығады.

Қорытынды: өсімдік те тыныс алады.

8) “Желдің бар екенін дәлелдеу”

Мақсаты: желдің болуын бақылау.

Қажетті құралдар: қағаз немесе желпуіш.

Жүргізілуі: қағазды желпуішпен желпіп көру.

Бақылау: қағаз қозғалады, яғни ауа қозғалысы бар.

Қорытынды: жел – ауаның қозғалысы.

9) “Судың ластануы мен тазаруы”

Мақсаты: судың ластануын және оны тазарту жолын көрсету.

Қажетті құралдар: лай су, сүзгі қағаз, құм, мақта.

Бақылау: сүзгіден өткен су тазарады.

Қорытынды: суды табиғи және жасанды жолмен тазартуға болады.

10) “Дыбыстың таралуы”

Мақсаты: дыбыс ауа арқылы тарайтынын көрсету.

Құралдар: қоңырау, банка.

Жүргізілуі: қоңырауды банкіге салып, үстін жауып, ауа шығару.

Нәтиже: ауа азайғанда дыбыс бәсеңдейді.

Қорытынды: дыбыс ауа арқылы таралады.

4. Қауіпсіздік ережелері

• Тәжірибе алдында мұғалім түсіндіру және нұсқаулық беруі қажет.

• Электр, от немесе өткір заттармен тәжірибе жасауға болмайды.

• Барлық құралды сабақ соңында орнына қою.

Қарапайым тәжірибелер — бастауыш мектептегі жаратылыстану сабағының жүрегі. Олар баланың табиғатты тануға деген сүйіспеншілігін арттырып, ғылыми ойлау мен бақылау дағдысын қалыптастырады. Әр тәжірибе — бала үшін кішкентай “жаңалық ашу сәті”, сондықтан мұғалім оларды жиі және жүйелі ұйымдастырғаны жөн.

3.3. Тәжірибелік әдістер арқылы зерттеушілік дағдыларды дамыту

Бастауыш сынып – оқушының қоршаған әлемге деген қызығушылығы ерекше жоғары болатын кезең. Осы кезде дұрыс ұйымдастырылған тәжірибелік әдістер арқылы олардың зерттеушілік қабілеттерін дамыту – жаратылыстану пәнінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.

1. Зерттеушілік дағдылардың мәні мен маңызы

Зерттеушілік дағдылар – бұл оқушының бақылау, сұрақ қою, болжам жасау, тәжірибе жүргізу, нәтижені талдау және қорытынды шығару қабілеттері.
Бұл дағдылар арқылы бала:

• табиғи құбылыстардың себеп-салдарын түсінеді;

• өз бетінше ізденуге үйренеді;

• логикалық және сыни ойлау қабілетін дамытады;

• қоршаған ортаны ғылыми тұрғыда танып-біледі.

2. Тәжірибелік әдістердің зерттеушілік қабілетке әсері

Тәжірибелік әдіс – оқушының іс-әрекет арқылы білім алуының негізгі құралы. Мұндай әдістерде оқушы пассивті тыңдаушы емес, белсенді зерттеуші рөлінде болады.

Мысалы:

• Оқушы “өсімдіктердің өсуіне жарықтың әсері” тәжірибесін орындай отырып, өз болжамын тексереді;

• “Ауа бар ма?” тәжірибесінде ол көрінбейтін заттың бар екенін дәлелдейді.

Осылайша, әр тәжірибе – баланың зерттеу циклінің бір бөлігіне айналады: сұрақ қою → болжам → зерттеу → бақылау → қорытынды.

3. Зерттеушілік дағдыларды қалыптастыру кезеңдері

1. Қызығушылық ояту (сұрақ қою кезеңі):

Мұғалім «Неліктен?», «Қалай?» деген сұрақтар арқылы ой тудырады.
Мысалы: «Неліктен мұз ерігенде суға айналады?»

2. Болжам жасау:

Оқушылар өз ойларын айтады, болжау жасайды.

Мысалы: «Күн ыстық болғандықтан еріп кетеді деп ойлаймын».

3. Тәжірибе жүргізу:

Оқушылар тәжірибені өздері орындайды, нәтижесін бақылайды.

4. Бақылау және дерек жинау:

Нәтижелерді жазып алады, салыстырады, сурет немесе кесте түрінде ұсынады.

5. Қорытынды жасау:

Тәжірибе нәтижесіне сүйеніп, өз тұжырымын айтады.
Мысалы: «Мұз жылу әсерінен ериді екен».

4. Зерттеушілік дағдыларды дамытуға арналған тәжірибелер үлгісі

№	Тәжірибе атауы	Дамытылатын дағдылар
1	“Су неге буланады?”	Бақылау, себеп-салдарлық байланыс табу
2	“Өсімдіктер жарықсыз тіршілік ете ме?”	Болжам жасау, қорытынды шығару
3	“Желдің бағытын қалай анықтауға болады?”	Нәтижені тіркеу, талдау
4	“Судың ластануы мен тазаруы”	Экологиялық ойлау, зерттеу жоспарын құру
5	“Ауаның салмағы бар ма?”	Дәлелдеу, қорытынды жасау

5. Мұғалімнің рөлі

Мұғалім зерттеу процесінде бағыттаушы және кеңесші рөлін атқарады. Ол:

• Оқушыға дұрыс сұрақ қоюға көмектеседі;

• Тәжірибе жүргізудің қауіпсіз жолдарын үйретеді;

• Оқушыны дербес шешім қабылдауға жетелейді;

• Нәтижені бірге талқылап, бағалайды.

6. Қолдануға болатын әдіс-тәсілдер

• “Зерттеу сұрағы” әдісі: сабақтың басында бір қызықты сұрақ қою.

• “Болжам кестесі”: оқушылар өз болжамын және нәтижесін салыстырады.

• “Ғалым дәптері”: оқушы тәжірибе барысын жазып, сурет салады.

• “Зерттеуші бұрышы”: сыныпта шағын тәжірибе аймағы ұйымдастыру.

7. Қорытынды

Тәжірибелік әдістер арқылы бастауыш сынып оқушылары шағын ғалым рөліне еніп, өз ізденісін жүргізуге үйренеді.

Бұл әдіс олардың танымдық белсенділігін арттырып, шығармашылық ойлау мен ғылыми дүниетанымның негізін қалайды.

Демек, тәжірибелік сабақтар тек білім көзі емес, сонымен қатар зерттеушілік мәдениеттің бастауы болып табылады.

4-БӨЛІМ. КӨРНЕКІЛІК ПЕН ТӘЖІРИБЕЛІК ӘДІСТЕРДІ БІРІКТІРЕ ҚОЛДАНУ ТӘСІЛДЕРІ

4.1. Интеграциялық сабақ үлгілері (жаратылыстану + бейнелеу өнері, математика, цифрлық сауаттылық)

Қазіргі білім беру жүйесінде пәндерді өзара байланыстыра оқыту – оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырудың, білімнің терең әрі өмірмен ұштасқан түрде қалыптасуының тиімді жолы. Интеграциялық тәсіл әсіресе жаратылыстану пәнінде көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді біріктіре қолдануға кең мүмкіндік береді.

1. Интеграцияның мәні мен маңызы

Интеграция (лат. “integer” – біртұтас) – әртүрлі пән мазмұнын бір мақсатта, бір идея төңірегінде біріктіру.

Жаратылыстану сабақтарында интеграция:

• табиғат құбылыстарын жан-жақты түсінуге;

• білімді практикалық өмірмен байланыстыруға;

• оқушының шығармашылық және зерттеушілік қабілеттерін дамытуға;

• пәндер арасындағы шекараны жойып, тұтас дүниетаным қалыптастыруға мүмкіндік береді.

2. Интеграция мен көрнекілік-тәжірибелік әдістердің байланысы

Көрнекілік пен тәжірибелік әдістер интеграциялық сабақтардың негізгі тірегі болып табылады, себебі:

• әртүрлі пәндердің мазмұны тәжірибе арқылы нақты нәтижемен ұштасады;

• көрнекі құралдар пәндер арасындағы байланыстарды айқындайды;

• тәжірибелік әрекет оқушының логикалық, математикалық және шығармашылық ойлауын біріктіреді.

3. Интеграциялық сабақ үлгілері

1) Жаратылыстану + Бейнелеу өнері

Тақырып: “Табиғаттағы түстер және олардың маңызы”

• Мақсаты: Оқушылардың түстердің табиғаттағы рөлін түсінуі және көркем бейнелеуде қолдана білуі.

• Әдістер: түстер спектрін тәжірибе жүзінде көрсету (күн сәулесі мен призма арқылы), табиғи материалдармен сурет салу.

• Нәтиже: оқушы түстердің физикалық табиғатын тәжірибе арқылы байқап, оны шығармашылық жұмысында қолданады.

2) Жаратылыстану + Математика

Тақырып: “Өсімдіктің өсуін өлшеу және деректерді өңдеу”

• Мақсаты: Өсімдік өсуін бақылау арқылы математикалық өлшеу, диаграмма жасау дағдыларын дамыту.

• Тәжірибе: әр топ өсімдіктің биіктігін күн сайын өлшеп, нәтижесін кесте және график түрінде көрсетеді.

• Қорытынды: оқушылар тәжірибелік деректерді сандық тұрғыдан талдауды үйренеді, яғни ғылыми және математикалық ойлау біріктіріледі.

3) Жаратылыстану + Цифрлық сауаттылық

Тақырып: “Табиғат құбылыстарын цифрлық форматта зерттеу”

• Мақсаты: АКТ құралдарын пайдаланып, тәжірибе нәтижесін цифрлық ортада көрсету.

• Мысалы: оқушылар PhET симуляциясында “Судың үш күйі” тәжірибесін орындайды немесе Canva/PowerPoint-та өз бақылауының электронды күнделігін жасайды.

• Нәтиже: оқушылар цифрлық сауаттылықты дамыта отырып, тәжірибені визуалды және сандық тұрғыдан ұсына алады.

4) Жаратылыстану + Қазақ тілі / Әдебиеттік оқу

Тақырып: “Табиғатты сүйемін!”

• Мақсаты: Табиғатқа байланысты тақырыптарда мәтін құрастыру және тәжірибелік бақылау нәтижесін ауызша, жазбаша жеткізе білу.

• Тәсілдер: табиғатта серуендеу, бақылау күнделігін толтыру, “Менің ағашым” эссесін жазу.

• Нәтиже: тілдік және ғылыми сауаттылық қатар дамиды.

4. Интеграциялық сабақтардың ұйымдастыру ерекшеліктері

• Сабақ мазмұны бір ортақ тақырыптық өзекке құрылуы керек (мысалы, “Су – тіршілік көзі”);

• Әр пән өз үлесін қосады: жаратылыстану – ғылыми негіз, математика – өлшеу және деректер талдауы, бейнелеу өнері – көркем бейнелеу;

• Мұғалім пәндер арасындағы логикалық байланыстарды алдын ала жоспарлап, көрнекі және тәжірибелік материалдарды үйлестіреді;

• Сабақ соңында бірлескен өнім жасалады (постер, модель, тәжірибе есебі, бейнежоба).

5. Күтілетін нәтиже

Интеграциялық сабақтар арқылы бастауыш сынып оқушылары:

• дүниені тұтас бірлік ретінде қабылдауға үйренеді;

• зерттеу мен шығармашылықты ұштастыра алады;

• пәндер арасындағы байланысты түсінеді;

• тәжірибе мен көрнекілікті үйлестіре қолдануға машықтанады.

4.2. Ойын және шығармашылық әдістер арқылы тәжірибені жандандыру

Бастауыш сыныптағы оқыту процесінде ойын және шығармашылық әдістерді тәжірибемен ұштастыру — оқушылардың белсенділігін арттырудың, танымдық қызығушылығын дамытудың ең тиімді жолдарының бірі. Ойын – бала табиғатына ең жақын әрекет, ал шығармашылық – оның ішкі әлеуетін ашудың басты құралы. Осы екі тәсілді тәжірибелік әдіспен біріктіре қолдану жаратылыстану сабақтарын қызықты әрі нәтижелі етеді.

1. Ойын және шығармашылық әдістердің тәжірибелік оқытудағы рөлі

• Ойын элементтері тәжірибелік әрекетке қызығушылық тудырып, баланың эмоционалдық қатысуын қамтамасыз етеді;

• Шығармашылық тапсырмалар зерттеу, салыстыру, талдау және қиялдау арқылы тәжірибе нәтижесін терең түсінуге мүмкіндік береді;

• Оқушы тәжірибе жүргізуге “міндетті қатысушы” емес, ойын кейіпкері немесе зерттеуші рөлінде қатысады;

• Сабақ оқушының жеке тәжірибесіне, қиялына, бейнелі ойлауына сүйеніп өтеді.

2. Ойын әдістерін тәжірибемен ұштастыру жолдары

Ойын түрі	Қолдану мысалы	Дамытылатын дағды
Рөлдік ойын	“Мен – зерттеушімін”: әр оқушы ғалым рөлін алады, табиғи құбылысты зерттейді.	Зерттеу, жауапкершілік
Саяхат ойыны	“Табиғат зертханасына саяхат” — әр станцияда жаңа тәжірибе орындалады.	Қызығушылық, бақылау
Жарыс ойыны	“Кім тәжірибені дұрыс орындайды?” топтар жарысады.	Дәлдік, топтық жұмыс
Интерактивті ойын	Kahoot немесе LearningApps арқылы тәжірибе кезеңдерін сәйкестендіру.	АКТ, логикалық ойлау
Конструктор ойыны	Топтар табиғи құбылыстың моделін (мысалы, су айналымы) жасайды.	Шығармашылық, талдау

3. Шығармашылық әдістерді тәжірибеде қолдану

1. “Ғалым күнделігі” әдісі

Оқушылар тәжірибе барысын сурет, сызба, шағын жазба түрінде бейнелейді.
→ Бұл тәсіл олардың бақылау және рефлексия дағдыларын дамытады.

2. “Тәжірибеден әңгіме” әдісі

Тәжірибе нәтижесін әңгіме, ертегі немесе комикс түрінде баяндау.
Мысалы: “Су тамшысы саяхаты”, “Кішкентай магниттің кереметі”.

3. “Жоба қорғау” тәсілі

Бірнеше тәжірибені біріктіріп, шағын зерттеу жобасы ретінде ұсыну.
Мысалы: “Біздің терезе алдындағы өсімдіктер”, “Жарық пен жылу әлемі”.

4. “Көрмелік жұмыс”

Тәжірибеден алынған суреттер, фотолар, макеттер арқылы сынып көрмесін ұйымдастыру.

Бұл тәсіл балалардың өз еңбегіне деген мақтаныш сезімін қалыптастырады.

4. Мұғалімнің ұйымдастырушылық рөлі

Мұғалімнің міндеті – ойын және шығармашылық әдістерді мақсатқа сай жоспарлап, тәжірибенің ғылыми және тәрбиелік мәнін жоғалтпай қолдану. Ол:

• тәжірибенің әр кезеңінде ойын элементін орынды енгізеді;

• шығармашылық еркіндік пен тәртіп арасындағы тепе-теңдікті сақтайды;

• нәтижені бағалауда жеке жетістікті ескереді (мысалы, “Зерттеуші бұрышы”, “Жетістік парағы”).

5. Қолдануға болатын сабақ үлгілері

1. Тақырып: “Судың үш күйі”

   • Тәсіл: “Су патшалығына саяхат” ойыны.

   • Мазмұны: әр топ су, бу, мұз рөлінде тәжірибе орындайды.

   • Нәтиже: оқушылар судың күй өзгерісін тәжірибе және ойын арқылы түсінеді.

2. Тақырып: “Өсімдік қалай өседі?”

   • Тәсіл: “Біздің шағын жылыжай” шығармашылық жобасы.

   • Мазмұны: әр топ өсімдікті отырғызып, бақылау жүргізеді, нәтижесін суретпен безендіреді.

   • Нәтиже: зерттеу мен шығармашылық біріккен іс-әрекет қалыптасады.

3. Тақырып: “Жарық және көлеңке”

   • Тәсіл: “Көлеңке театры” ойыны.

   • Мазмұны: тәжірибе арқылы көлеңкенің пайда болуын көрсетіп, сахналық көрініс қою.

Ойын және шығармашылық әдістер тәжірибелік оқытуды жандандырып, бала қиялын ғылыми таныммен ұштастырады.

Олар оқушыны белсенді зерттеушіге, ойлаушыға және шығармашыл тұлғаға айналдырады.

Мұндай сабақтарда бала тек білім алып қана қоймай, табиғатты сезінуді, зерттеуді және бағалауды үйренеді.

4.3. Топтық және жұптық тәжірибелік жұмыстарды ұйымдастыру

Бастауыш сынып оқушылары үшін бірлескен әрекет – танымдық және әлеуметтік дамудың маңызды тетігі. Жаратылыстану сабақтарында тәжірибелік жұмысты топтық және жұптық форматта ұйымдастыру оқушылардың өзара қарым-қатынасын нығайтып, ынтымақтастықта үйренуіне, бір-бірінен тәжірибе алмасуына жағдай жасайды.

1. Топтық және жұптық жұмыстың маңызы

Топтық не жұптық жұмыс барысында:

• әр оқушы белсенді қатысушыға айналады;

• ынтымақтастық, жауапкершілік және өзара сыйластық қасиеттері дамиды;

• тәжірибені орындау барысында пікір алмасу мен бірлескен шешім қабылдау жүзеге асады;

• оқушылар бір-бірінің жетістігін көріп, өзін-өзі бағалау және өзгені бағалау дағдыларын қалыптастырады.

2. Ұйымдастыру кезеңдері

Топтық және жұптық тәжірибелік жұмыстар тиімді өту үшін мұғалім келесі кезеңдерді сақтауы қажет:

1. Мақсат қою:

Әр топқа немесе жұпқа нақты, түсінікті міндет беріледі.
Мысалы: “Судың булануын бақылау”, “Өсімдікке жарықтың әсерін анықтау”.

2. Топты құру:

   • 3–5 оқушыдан тұратын топтар тиімді;

   • Топ құрамын қабілеті әртүрлі балалардан құрастыру ұсынылады;

   • Әр оқушының рөлі анықталады: бақылаушы, жазушы, орындаушы, баяндамашы.

3. Құрал-жабдық бөлу:

Әр топқа қажетті материал мен көрнекі құрал алдын ала дайындалады.

4. Тәжірибені орындау:

5. 
   Мұғалім бақылаушы әрі бағыт беруші рөлін атқарады. Оқушылар өз бетінше жұмыс жасайды.

6. Талқылау және қорытынды:

Топ мүшелері өз нәтижесін сынып алдында баяндайды, салыстырады және қорытынды жасайды.

3. Топтық жұмыс үлгілері

№	Сабақ тақырыбы	Топтық тәжірибе мазмұны	Нәтиже
1	“Ауаның бар екенін қалай дәлелдеуге болады?”	Топтар түрлі тәжірибелер арқылы (ыдысты төңкеру, допты сығу, қапшық үрлеу) ауаның бар екенін дәлелдейді.	Бақылау, дәлелдеу дағдылары дамиды.
2	“Өсімдіктерге жарықтың әсері”	Бір топ өсімдікті жарықта, екіншісі көлеңкеде ұстайды.	Зерттеу нәтижесін салыстырып, қорытынды шығарады.
3	“Заттардың қасиеттері”	Әр топқа түрлі материал (ағаш, металл, су, құм) беріледі, қасиеттерін анықтайды.	Талдау және жіктеу қабілеттері дамиды.

4. Жұптық жұмыс үлгілері

Жұптық жұмыс — оқушының дербестігі мен өзара көмегін үйлестіретін тиімді тәсіл.

Мысалдар:

• “Бірі орындаушы, бірі бақылаушы” — бір оқушы тәжірибені

орындайды, екіншісі нәтижені жазады;

• “Болжам мен дәлел” — бір оқушы болжам жасайды, екіншісі оны

тәжірибемен тексереді;

• “Салыстыр және түсіндір” — екі оқушы түрлі затты салыстырып,

айырмашылығын табады.

5. Мұғалімнің ұйымдастыру рөлі

Мұғалімнің міндеті — топтық әрекетті мақсатты, тең және белсенді етіп жүргізу. Ол:

• жұмыс барысын уақытпен реттейді;

• әр оқушының жеке үлесін бақылап, мадақтайды;

• ынтымақтастық пен өзара сыйластық атмосферасын

қалыптастырады;

• нәтижені жеке және топтық бағалау түрінде қорытындылайды.

6. Бағалау мен ынталандыру

Топтық және жұптық тәжірибелерде бағалау тек нәтиже бойынша емес, процесс пен белсенділікке де сүйенеді.

Мұғалім қолдана алады:

• “Топ көшбасшысы” немесе “Ең ізденімпаз жұп” атақтары;

• “Зерттеуші парағы” (әр оқушы өз үлесін белгілейді);

• “Жетістік жұлдызы” немесе “Ынтымақтастық ағашы” көрнекілігі.

7. Қорытынды

Топтық және жұптық тәжірибелік жұмыстар оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырып, өзара көмек пен жауапкершілік дағдыларын дамытады.
Мұндай форматтағы сабақтарда оқушылар белсенді зерттеуші, ынтымақтас тұлға, шығармашыл ойлаушы ретінде қалыптасады.

Нәтижесінде, тәжірибе тек оқу құралы емес, бірлескен ізденіс пен табыстың көзіне айналады.

5-БӨЛІМ. МҰҒАЛІМНІҢ РӨЛІ МЕН КӘСІБИ ШЕБЕРЛІГІ

5.1. Көрнекілік пен тәжірибені қолдануда мұғалімнің шығармашылық ұстанымы

Бастауыш сыныптағы жаратылыстану пәнін тиімді оқыту ең алдымен мұғалімнің кәсіби шеберлігіне, шығармашылық ұстанымына және инновациялық ойлауына байланысты. Көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді қолдану мұғалімнен терең педагогикалық біліммен қатар, шығармашылық ізденіс пен жаңашылдыққа бейімділікті талап етеді.

1. Мұғалімнің шығармашылық ұстанымының мәні

Шығармашылық ұстаным — мұғалімнің оқу-тәрбие процесіне өзіндік көзқараспен, жаңашыл идеялармен, баланың қызығушылығын оятатын тәсілдермен келуі.

Мұндай ұстаз үшін әр сабақ – зертхана, ал әр оқушы – кішкентай зерттеуші.

Мұғалімнің шығармашылық ұстанымы төмендегі бағыттарда көрінеді:

• сабақ мазмұнын баланың өмірімен байланыстыру;

• дәстүрлі көрнекіліктерді жаңа мазмұнмен түрлендіру;

• қарапайым тәжірибелерді ойын және зерттеу элементтерімен толықтыру;

• цифрлық ресурстар мен инновациялық технологияларды біріктіру;

• өз қолымен жасалған көрнекі материалдар мен тәжірибе құралдарын пайдалану.

2. Мұғалімнің рөлі мен міндеттері

Көрнекілік пен тәжірибені тиімді қолдануда мұғалімнің негізгі міндеттері:

1. Мақсат қоюшы және бағыт беруші – оқушыларды тәжірибе арқылы қорытынды жасауға жетелеу.

2. Жағдай жасаушы – тәжірибеге қажетті құрал-жабдық пен көрнекілікті дайындау.

3. Мотиватор – оқушының қызығушылығын ояту, табысқа жетуге ынталандыру.

4. Зерттеу серіктесі – балалармен бірге бақылау, сұрақ қою және талдау жасау.

5. Рефлексивті бағалаушы – тәжірибеден кейін нәтижені талдап, жетістіктер мен қиындықтарды айқындау.

3. Шығармашылық ұстанымның көріністері

Мұғалімнің шығармашылығы сабақ барысында:

• түрлі эксперименттік ортаны ұйымдастырудан;

• табиғи материалдарды (жапырақ, тас, топырақ, су) көрнекі құрал ретінде пайдаланудан;

• оқушының өз тәжірибесін сабақ мазмұнына енгізуге мүмкіндік беруден байқалады.

Мысалы:

• “Ауа және оның қасиеттері” тақырыбында мұғалім өз қолымен жасалған шағын насос пен шарды қолдана алады;

• “Су – тіршілік көзі” тақырыбында судың булануын көрсететін шағын тәжірибе жасайды;

• “Жарық пен көлеңке” сабағында күн сәулесін пайдаланып тәжірибе ұйымдастырады.

4. Мұғалімнің кәсіби дамуы мен өзін-өзі жетілдіруі

Шығармашылық мұғалім өз тәжірибесін үздіксіз жетілдіріп отырады:

• педагогикалық шеберлік курстарына, семинарларға қатысады;

• инновациялық әдістерді зерттейді және тәжірибесіне енгізеді;

• әр сабағын талдап, рефлексия жүргізеді;

• авторлық көрнекіліктер мен тәжірибелер жинағын жасайды.

Мұндай кәсіби даму нәтижесінде мұғалім оқушыға тек білім беруші емес, зерттеу мен шығармашылық орта қалыптастырушы тұлғаға айналады.

5. Қорытынды

Мұғалімнің шығармашылық ұстанымы – көрнекілік пен тәжірибелік әдістердің табысты қолданылуының басты шарты.

Шығармашылықпен жұмыс істейтін ұстаз:

• баланың бойындағы қызығушылық пен зерттеушілік қабілетті

дамытады;

• сабаққа жандылық пен эмоционалдық тартымдылық енгізеді;

• оқушыларды өздігінен ізденуге және қорытынды жасауға жетелейді.

Сондықтан жаратылыстану пәні мұғалімінің басты міндеті – ғылымға қызығушылықты ояту, ал басты ұстанымы – шығармашылыққа жол ашу болуы тиіс.

5.2. Сабақта рефлексия мен кері байланыс жүргізу әдістері

Рефлексия мен кері байланыс — қазіргі білім беру жүйесінде оқу үдерісінің маңызды құрамдас бөлігі. Олар оқушылардың өз оқу нәтижесін түсінуге, ой елегінен өткізуге және келесі қадамдарын жоспарлауға мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып оқушылары үшін рефлексия сабақтың соңында ғана емес, оқу әрекетінің әр кезеңінде жүргізілуі тиіс.

1. Рефлексияның мәні және мақсаты

Рефлексия — оқушының өз оқу әрекетін, түсінігін, сезімін, жетістігін бағалау және талдау үдерісі.

Ол арқылы оқушы:

• нені үйренгенін түсінеді;

• қандай қиындықтар болғанын анықтайды;

• өз жетістігі мен қателіктерін бағалайды;

• алдағы оқу мақсатын белгілейді.

Рефлексияның басты мақсаты – оқушыны саналы, белсенді және жауапты білім алушы тұлға ретінде қалыптастыру.

2. Кері байланыстың маңызы

Кері байланыс – мұғалім мен оқушы арасындағы екіжақты қарым-қатынас, сабақтың тиімділігін арттыру тәсілі.

Ол оқушының жетістігін анықтауға, оқу қиындықтарын дер кезінде түзетуге және мотивацияны арттыруға көмектеседі.

Кері байланыс:

• ауызша,

• жазбаша,

• цифрлық форматта (Kahoot, Mentimeter, Padlet т.б.) жүзеге асырылады.

3. Рефлексия мен кері байланыстың түрлері

1. Эмоциялық рефлексия – сабақ соңында оқушылар өз көңіл-күйлерін білдіреді.

   • «Бағдаршам» әдісі (жасыл – түсіндім, сары – жартылай түсіндім, қызыл – түсінбедім);

   • «Басбармақ» әдісі (жоғары – бәрі түсінікті, көлденең – әлі де сұрақ бар, төмен – қиын болды).

2. Мазмұндық рефлексия – оқушы бүгінгі сабақтағы білімін талдайды.

   • «Бүгін мен білдім…», «Маған қызық болды…», «Мен үйрендім…» сияқты сөйлемдерді жалғастыру;

   • «3 нәрсе білдім – 2 нәрсені білгім келеді – 1 сұрақ қалды» тәсілі.

3. Іс-әрекеттік рефлексия – оқушы өз әрекетін бағалайды.

   • «Сабақта мен белсенді болдым ба?»

   • «Топтық жұмыста мен қандай үлес қостым?»

4. Кері байланыс карточкалары

   • «Екі жұлдыз, бір тілек» – екі жақсы қасиетті және бір ұсынысты жазу;

   • «Смайликтер» немесе «Блоб ағашы» – эмоциялық күйді таңдау арқылы кері байланыс беру.

4. Рефлексия жүргізудің тиімді тәсілдері

• Сабақ соңында 3–5 минут бөліп, оқушыларды өз ойын айтуға немесе стикерге жазуға ынталандыру;

• Интерактивті тақтада немесе LearningApps, Wordwall платформаларында онлайн рефлексия жасау;

• Топтық талқылау арқылы «Бүгін біз не үйрендік?» деген сұраққа бірлесіп жауап іздеу;

• Жетістік парағы немесе «Менің табыс сатысы» кестесі арқылы өзін-өзі бағалау жүргізу.

5. Мұғалімнің рөлі

Мұғалім рефлексияны тек бақылаушы ретінде емес, бағыт беруші және қолдаушы ретінде ұйымдастыруы тиіс.

Ол оқушылардың ойын сынға алмай, жылы сөзбен, нақты мысалмен, позитивті бағамен қолдап отыруы қажет.

Мысалы:

«Бүгін сен тәжірибеде өте мұқият болдың»,

«Сенің байқағыштығың ерекше байқалды»,

«Келесіде сен өз ойыңды батылырақ айтуға тырысшы».

Осындай кері байланыс оқушыларды келесі сабаққа қызығушылықпен қатысуға итермелейді.

6. Қорытынды

Сабақтағы рефлексия мен кері байланыс – оқытудың сапасын арттыратын негізгі диагностикалық құрал.

Олар оқушының білім алу үдерісін түсініп, өз дамуын бақылауына мүмкіндік береді.

Бастауыш мектепте мұндай тәсілдер оқушының өзіндік ойлауын, талдау қабілетін және оқу мотивациясын қалыптастырудың тиімді жолы болып табылады.

5.3. Дарынды және қызығушылығы жоғары оқушылармен жеке жұмыс ұйымдастыру

Бастауыш мектеп – баланың қабілеті мен шығармашылық әлеуетін ерте байқап, дамытуға ең қолайлы кезең.

Дарынды және жаратылыстану пәніне ерекше қызығушылық танытқан оқушылармен жүйелі түрде жеке жұмыс жүргізу – мұғалімнің кәсіби шеберлігін, педагогикалық байқағыштығын және бағыт-бағдар беруші қабілетін қажет етеді.

1. Дарынды оқушыны анықтау белгілері

Дарындылық әр балада әртүрлі деңгейде байқалады. Бастауыш сынып оқушыларында оны төмендегі белгілер арқылы тануға болады:

• Қоршаған орта, табиғат құбылыстары туралы көп сұрақ қоюы;

• Тәжірибе жасауға, бақылау жүргізуге қызығушылық танытуы;

• Сабақта және сабақтан тыс уақытта зерттеу идеяларын ұсынуы;

• Ақпаратты тез қабылдап, өз ойымен толықтыра білуі;

• Өздігінен оқу, қосымша дерек іздеу дағдысының болуы.

Мұндай балалардың танымдық белсенділігін дер кезінде қолдап, жүйелі бағыт бермесе, қызығушылығы бәсеңдеуі мүмкін.

2. Жеке жұмыс ұйымдастырудың мақсаты мен бағыттары

Жеке жұмыстың басты мақсаты – оқушының жеке қабілетін ашу, ғылыми ойлауын дамыту, зерттеушілік әрекетке баулу.

Негізгі бағыттары:

1. Зерттеу және тәжірибелік жұмысқа тарту

– шағын ғылыми жобалар ұйымдастыру («Судың қасиеттері», «Топырақтағы тіршілік»).

2. Шығармашылық тапсырмалар беру

– табиғи материалдардан макет жасау, өз бақылаулары бойынша шағын кітапша немесе слайд әзірлеу.

3. Қосымша әдебиетпен жұмыс

– ғылыми-танымдық журналдар, энциклопедиялар, бейнематериалдар арқылы білімін тереңдету.

4. Байқаулар мен олимпиадаларға қатыстыру

– пәндік апталық, ғылыми жоба, экологиялық сайыстар.

5. Жеке траектория құру

– әр оқушының қабілетіне сай жеке даму жоспарын жасау (тақырып, мақсат, тапсырмалар, нәтиже).

3. Жеке жұмысты ұйымдастыру формалары

• Жеке зерттеу тапсырмалары – тәжірибе немесе бақылау нәтижесін дәптерге жазу;

• Шығармашылық лаборатория – өздігінен тәжірибе құрастыру немесе сурет, макет арқылы тақырып түсіндіру;

• Кеңейтілген сұрақтармен жұмыс – сабақтағы тақырыптан тереңірек мазмұндағы сұрақтарға жауап іздеу;

• Кеңес беру сағаттары – мұғалім мен оқушы арасындағы жеке талқылау, зерттеу жоспарын пысықтау.

4. Мұғалімнің рөлі мен әдістемелік қолдауы

Мұғалімнің міндеті – баланың қабілетін тек бақылау емес, оны дамытуға бағыт беру. Ол үшін мұғалім:

• жеке тапсырмалардың күрделілік деңгейін реттейді;

• оқушыны өз ойын дәлелдеп айтуға, талдау мен салыстыруға үйретеді;

• оқушы жетістігін үнемі мадақтап, ынталандырып отырады;

• мектеп және сынып деңгейінде “Жас зерттеуші” бұрышын ұйымдастырады;

• басқа пән мұғалімдерімен және ата-анамен тығыз байланыс орнатады.

5. Дарынды оқушылармен жұмыстың тиімді әдістері

• «Зерттеу сұрағы» әдісі – оқушы өз тақырыбына байланысты зерттеу сұрағын құрастырады.

• «Жоба қорғау» тәсілі – оқушы өз тәжірибесін сынып алдында қорғайды.

• «Табиғатты зерттейік!» акциясы – бақылау, сурет салу, фотофиксация арқылы қорытынды жасау.

• «Ғалымдар әлемі» ойыны – белгілі ғалымдардың ашылуын рөлдік түрде көрсету.

• «Эксперимент апталығы» – аптасына бір шағын тәжірибе жасап, нәтижесін талдау.

6. Қорытынды

Дарынды және қызығушылығы жоғары оқушылармен жұмыс – мұғалім еңбегінің шығармашылық шыңы.

Жеке жұмыс нәтижесінде:

• оқушының табиғи қабілеті ашылады;

• ғылымға, зерттеуге деген тұрақты қызығушылық қалыптасады;

• өз бетімен іздену, талдау және шығармашылық ойлау дағдылары дамиды.

Сондықтан мұғалімнің басты мақсаты – әр баланың бойындағы ерекше қабілетті көре білу және оны дамытуға жүйелі қолдау көрсету.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бастауыш сыныптағы жаратылыстану пәнін оқытуда көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді қолдану — оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырудың, табиғат туралы ғылыми түсініктерін қалыптастырудың және зерттеушілік қабілеттерін дамытудың маңызды құралы болып табылады.

Әдістемелік құралда көрнекілік принципінің педагогикалық және психологиялық негіздері, тәжірибелік әдістердің тиімділігі мен оларды сабақта ұйымдастыру жолдары жан-жақты қарастырылды.
Мұғалімнің шығармашылық ұстанымы, кәсіби шеберлігі мен инновациялық технологияларды тиімді қолдануы оқу үдерісінің нәтижелілігін арттыратыны дәлелденді.

Көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді үйлестіре қолдану арқылы:

• оқушылардың белсенділігі мен қызығушылығы артады;

• бақылау, зерттеу, талдау және қорытынды жасау қабілеттері дамиды;

• дүниетанымы кеңейіп, табиғатқа деген жауапкершілік көзқарасы қалыптасады;

• сабақ жанданып, мазмұны өмірмен байланысады.

Мұғалім үшін бұл құрал — жаратылыстану пәнін оқытуда шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуге, тәжірибелер мен көрнекі әдістерді тиімді жоспарлауға арналған практикалық бағыт-бағдар.

Қорытындылай келе, бастауыш білім беру жүйесінде жаратылыстануды оқытудағы басты мақсат — оқушыны табиғатты танып-білуге ынталандыру, өздігінен зерттеу мен ойлануға баулу.

Сондықтан көрнекілік пен тәжірибелік әдістерді шебер қолдану – білім сапасын арттырудың және тұлғаның жан-жақты дамуын қамтамасыз етудің басты жолы.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан Республикасы бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. – Астана, 2023.

2. Жанпейісова М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. – Алматы: Рауан, 2019.

3. Әбілқасымова А.Е., Құдайбергенова К. Педагогика және психология негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.

4. Мұқанова Г., Нұртаева А. Бастауыш сыныпта жаратылыстануды оқыту әдістемесі. – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2021.

5. Ушинский К.Д. Адам тәрбиесінің негіздері. – Мәскеу: Педагогика, 2018.

6. Выготский Л.С. Оқыту мен дамудың психологиялық негіздері. – Мәскеу: Просвещение, 2017.

7. Сейітова Ш. Инновациялық технологиялар және бастауыш мектеп. – Алматы: Қазақ университеті, 2022.

8. Пиаже Ж. Бала психологиясы және интеллект дамуы. – Мәскеу: Академия, 2019.

9. Интернет-ресурстар:

   • www.edustream.kz

   • www.phet.colorado.edu

   • www.learningapps.org