Мен сабақтың мақсатын «оқушылардың тарихи оқиғалардың себеп-салдарын талдау арқылы ұжымдастыру саясатының салдарын бағалау және соның негізінде тарихи аргументация мен сыни ойлау дағдыларын дамыту» деп алдым. Бұл ретте өзімнің кәсіби даму мақсатым – «сыни оқу стратегиясын қолдана отырып, себеп-салдарлық байланыстарды бағалауда аргументтеу дағдыларын жетілдіру». Осы екі мақсатты қатар ұштастыру үшін сабақты бірнеше әдіспен жоспарлап, оқушылардың талдау, бағалау және салыстыру сияқты маңызды қабілеттерін дамытуға басымдық бердім.

Сабақты жоспарлау – мұғалімнің ең көп уақытын алатын және аса мұқияттылықты қажет ететін кезең. Осы кезде кәсіби даму мақсатым мен оқу мақсаттарын өзара үйлесімді байланыстыруды көздедім. Сонымен қатар, оқушының жан-жақты дамуына жағдай жасау, уақытты тиімді пайдалану, олардың жас ерекшеліктерін ескере отырып тапсырмалар құрастыру және білімдерін толық көрсетуге арналған жағдаяттар дайындау секілді мәселелерге мән бердім. Жалпы, сыртқы жиынтық бағалау кезінде оқушылардың дерекпен жұмыс істеу дағдыларын арттыруды көздей отырып, 9-сыныпты таңдауымның да себебі – осы сыныптағы зерттеу жүргізу арқылы өз іс-тәжірибемді одан әрі шыңдауға мүмкіндік алу еді.

Сабақты ұйымдастыру барысында қандай деректерді қолдану керектігіне ерекше назар аудардым. Себебі оқушылар қолындағы ақпаратты ой елегінен өткізіп, себеп-салдарды жүйелі түсінуі үшін нақты, өңделген әрі сыни оқу стратегиясына негізделген материалдар қажет. Өз тәжірибемде оқушылардың деректі талдау және тарихи оқиғалардың себеп-салдарын анықтау барысында қиындықтарға тап болатыны байқалды. Сондықтан оқулықтағы деректер мен жеке өзім дайындаған мәліметтерді өзара толықтыратындай етіп сұрыптадым. Оқушылардың ТЖБ мен ІЖБ нәтижелерін саралау арқылы жасырын дифференциация жүргізуге мүмкіндік туды. Ал топқа бөлу кезінде мектеп психологтарының оқушылардың темпераменттерін талдауына сүйеніп, топ ішіндегі үйлесімді қарым-қатынас пен өзара қолдауды қамтамасыз етуге тырыстым.

Пәнаралық байланыс – жоспарлаудағы маңызды аспект. Оқушылар өзге пәндерден алған білімін тарих сабағында қолдана алғанда, олардың таным көкжиегі кеңейіп, тақырыпты жан-жақты зерделеуге жол ашылады. Мысалы, 9-сынып Қазақ тілі мен әдебиеті пәніндегі «Отандық үлгі болуға лайық тұлғалар» бөліміндегі материалдарды осы сабақ аясында қозғалған тақырыптармен байланыстыруға болады, себебі ұжымдастыру кезеңінде ел ішінен шыққан тұлғалардың рөлі мен ұстанымдары туралы әңгіме қозғауға мүмкіндік бар. Ал 8-сынып География пәніндегі «Демографиялық саясат» тақырыбы ұжымдастырудың демографиялық зардаптарын түсіндіру үшін қажет. Атап айтқанда, ұжымдастырудан кейінгі ашаршылық, жұт, халықтың жаппай көшуі сияқты фактілер демографиялық көрсеткіштерге қалай әсер еткенін және сол кезеңдегі экономикалық, әлеуметтік өзгерістерді оқушыларға нақты мысалдармен жеткізуге болады.

Жоспарлауда тапсырмалардың саны мен сапасын кәсіби даму мақсатыммен үндестірдім. Оқушылар тарихи оқиғалардың себеп-салдарын біріктіре зерттеп, қажетті деректерді қолдануы үшін тапсырмаларды екі деңгейге бөлдім. Екі тапсырманы сабақтың басы мен соңына, тағы екі тапсырманы сабақ ортасына орналастыру арқылы тақырыптың негізгі мазмұнын аша отырып, өзімнің кәсіби мақсатымның орындалу нәтижесін қадағалауға тырыстым.

Сабақты бастарда «Мұз жару» стратегиясы арқылы өткен сабақтармен байланыс жүргізіп, жаңа тақырыптағы оқиғалардың өзара сабақтастығын көрсетуді ойластырдым. «Wordwall» платформасында берілген сөздерді алдымен логикалық тізбекпен байланыстырады, содан соң оларды «Кеңестік ұрандар» және «Ұлт зиялыларының ұстанымдары» деп бөледі. Бұл тәсіл оқушыларды оқу мақсатына бағыттап, басты мәселеге ден қоюына жол ашады. Сабақ соңында кері байланыс алу үшін мен «Колесо фортуны» әдісімен алты түске бөлінген алты сұрақ дайындауды жоспарладым. Оқушылар дөңгелекті айналдырып, «тоқта» деген сәтте түскен түске тиесілі сұраққа жауап береді. Мұндағы сұрақтардың барлығы бірдей күрделілік деңгейінде құрастырылды. Мен оқушыларды таңдау үшін жасырын дифференциацияны қолданып, «Classroomscreen» платформасындағы рандомайзерді пайдалануды жоспарладым, бірақ онда тек алдын ала таңдалған оқушылардың есімдері ғана енгізіледі.

Одан кейінгі тапсырмада оқулықтағы деректерді пайдалануға негізделген «Дейін, қазір, кейін» әдісі арқылы топтарға өткен тарихи кезеңдердегі оқиғалар, қазіргі тақырыптың өзектілігі және болашаққа ықпалы туралы жүйелі талдау жасауға мүмкіндік беруді ойластырдым. Бұл тәсіл оқушылардың бұрынғы білімдерін жаңа ақпаратпен ұштастырып, тарихи оқиғалардың себеп-салдарын анықтау және ойларын дәйекті аргументтермен жеткізу дағдысын қалыптастыруға бағыттадым. Бұл тапсырманы орындау барысында белгіленген топтар «дейінгі» оқиғаларды, ал келесі топтар «кейінгі» оқиғалармен жұмыс жасайтын болады.

Сонымен қатар, қазақ ауылының ұжымдастыруға дейінгі және кейінгі жағдайын түрлі көзқарастар тұрғысынан салыстыру мақсатында арнайы кесте толтыруды ұсынамын. Бұл тапсырмада оқушылар «бұрынғы білім мен жаңадан алынған ақпаратты» ұштастырып, жаңа синтезделген ой қалыптастыруға ұмтылады. Осыны жүзеге асыру үшін, алдыңғы тапсырмада бірдей жұмыс орындамаған оқушыларды жұпқа біріктіріп, олардың өзара тәжірибе алмасуына жағдай жасаймын. Кестені толтыру кезінде алдын-ала әзірленген сөздер жиынтығы беріліп, онда жасырын дифференциация қолданылды: бірқатар сөздерді міндетті түрде пайдалану қажет болса, кей сөздерді өз қалауынша енгізуге мүмкіндік берілді. Осылайша әр оқушының жеке қабілетін ескеріп, олардың шығармашылық және сыни ойлау дағдысын дамыту көзделді.

Сабақтың басында мен ТЖБ мен ІЖБ нәтижелерін саралап, жасырын дифференциация негізінде оқушыларды алты топқа бөлдім. Топтастыру кезінде әр топтағы оқушылардың үлгерім пайызы бір деңгейде болуына баса назар аудардым, себебі бірдей үлгерім деңгейіндегі оқушылар бір-бірімен ынтымақтастықта жұмыс істеген кезде өз білімдерін толыққанды аша алады. Оның үстіне кейбір оқушылар топтық жұмыс барысында үлгерімі жоғары оқушылардың көлеңкесінде қалып қоюға бейім келетін, сондықтан мұндай тәсіл олардың белсенділігін арттыруға септігін тигізді.

Сабақтың басында жоспарға сай «Мұз жару» әдісін қолданылды. Бұл тапсырмада оқушылар әртүрлі сөздер көрсетілген платформамен жұмыс жасады. Олар ұрандарды құрастырып болған соң, топ ішінде осы ұрандардың кімге бағытталып, қандай мақсатпен немесе қандай саяси ұстаным аясында айтылғанын талқылады. Мысалға «Кулак пен байларды қатал қыспаққа алайық!», «Астықты жасырғанға – түрме!», «Кулакпен күресте колхоздар құрыңдар!» сынды ұрандар берілді. Сол арқылы оқушылар кеңестік кезеңдегі ұжымдастыру саясатының мәнін біртіндеп ұғынып, топтық пікірлесу арқылы ойларын нақтылады.

Белгілі уақыт аяқталған соң, әр топтан бір спикер шығып, құрастырған ұрандарын айтып берді, ал басқа топтар оның дұрыстығын тексерді. Кейін топтар бір-бірінің жұмысына талдау жасап, ұрандарды дұрыс сәйкестендіргенін өзара пысықтады. Тапсырма қорытындысында жүргізілген тексерістің нәтижесі бойынша дұрыс-бұрыстығы атап өтілді.

Сабақтың басында «Неліктен ұжымдастыру саясаты «ұлы нәубетке» әкеліп соқтырды?» атты жаңа тақырыпты таныстырып, оқыту мен сабақ мақсаттарын оқушылармен бірлесіп талқыладық. Бұған қоса, алдыңғы тапсырманы және сол тапсырма аясындағы тақырыптың өзектілігін де қарастырып, оқушылардың пікірлерін тыңдадым. Алдын ала дайындалған бағалау критерийін көрсете отырып, оны оқушылардың ұсыныстарымен толықтырдық.

Сабақтың келесі кезеңінде топтарға ұжымдастыру саясатына дейінгі (мысалы, бір жыл бұрын, бір күн бұрын) және кейінгі (бір жыл кейін, бір күн кейін) жағдайларды салыстырып, тарихи өзгерістердің себеп-салдарын анықтау тапсырмасын бердім. Бұл үшін арнайы кесте таратылды. Оқулықтағы деректердің көмегімен 1927 жылы жарияланған ұжымдастыру саясатына «дейінгі» оқиғаларды бір топтар және одан «кейінгі» оқиғаларды келесі топтар орындады. Кестені толтыру арқылы олар оқиғалардың уақыт шеңберінде қалай өзгергенін және қандай тарихи шешімдерден туындағанын түсінді.

Жасалған жұмыстарды аяқтаған соң, «дейінгі» оқиғалармен айналысқан топтар өз жұмыстарын «кейінгі» оқиғаларды орындаған топтармен алмасты. Екі жақ бір-бірінің материалдарымен танысып, пікір алмасып, бірін-бірі бағалау үрдісін ұйымдастырдым. Оқушылар өзара диалог жүргізіп, зерттеу нәтижелерін бекітіп, тарихи оқиғаларға кең ауқымды көзқараспен қарауға дағдыланды.

Оқушылардың топтық жұмыста меңгерген білімдерін тереңдету мақсатында жұптық тапсырма бердім. Бұл кезеңде олар «Қазақ ауылының ұжымдастыруға дейінгі және кейінгі жағдайын түрлі көзқарастар негізінде салыстыру» тапсырмасын орындады. Жұптық жұмысты тиімді ұйымдастыру үшін оқушыларға міндетті және қосымша сөз тіркестері ұсынылды, осылайша олар тақырыпты жан-жақты талдауға мүмкіндік алды.

Тапсырманы орындау барысында әр оқушы өз рөлін айқындап, бірі тарихи өзгерістердің негізгі себептеріне назар аударса, екіншісі оның салдары мен дәлелдерін тереңірек қарастырды. Жұптар жұмысты аяқтаған соң өз-өздерін бағалады. Оқушылардың жауаптарын жан-жақты саралау және тексеру үдерісін бақылау мақсатында арнайы белгіленген үш деңгейдегі жұптар өз жұмыстарының нәтижелерін таныстырды. Бұл тәсіл әрбір оқушының пікірін ескеруге, олардың талдау қабілеттерін дамытуға және сабаққа толыққанды қатысуын қамтамасыз етуге ықпал етті.

Бұл кезеңнің басты артықшылығы – оқушылар тарихи деректерді сыни тұрғыдан зерделеп, нақты мысалдар негізінде дәлелдемелер келтіре алды. Олар жай ғана «Ұжымдастыру саясатынан кейін қазақ даласында өзгерістер болды» деп шектелмей, қандай нақты өзгерістер орын алғанын, бұл процестен кім ұтты, кім ұтылды, қандай саяси және әлеуметтік салдарлар туындағанын жүйелі түрде түсіндіріп берді. Осылайша, оқушылар тарихи оқиғаларды талдауда терең пайымдаулар жасап, аргументтерін нақты дәлелдермен негіздей алды.

Сабақ соңында тақырыпты қорытындылау мақсатында «Колесо фортуны» әдісін қолданып, алдын ала белгіленген бірнеше оқушыдан жауап алдым. Жоғары, орта және төмен деңгейдегі үлгерім көрсеткен оқушылар сұрақтарға кезекпен жауап берді. Тапсырмалардың деңгейі ортадан жоғары болғандықтан, олардың барлығы оқу мақсаттарына қол жеткізгенін дәлелдеді. Нәтижесінде оқушылардың білім деңгейіндегі айырмашылық сұрақтарға жауап беру кезінде аса байқалмады.

Оқушылардың жауаптарынан оқу мақсатына қол жеткізілгенін аңғарып, сабақты қорытындылап өттім және оларға келесі сабаққа осы тақырыпқа байланысты ой тұжырымдарын әзірлеп келу керектігін ескерттім.

Қаншама жылдық тәжірибе болса да, бағалау – сабақ үрдісіндегі ең қиын кезеңдердің бірі. Себебі оқушылардың білімін тексеру, бағалау критерийлерін құрастыру және дескрипторлар негізінде өлшеу бірнеше мәселелерді тудырады. Сондықтан сабақтағы жұмысты ұйымдастыру формаларына сәйкес әртүрлі бағалау түрлерін қолдану қажеттілігі туындады. Атап айтқанда, мен «өзін-өзі бағалау», «өзара бағалау» және «мұғалімнің бағалауын» қатар жүргіздім.

«Өзін-өзі бағалау» кезеңінде оқушылар өз жұмыстарын белгілі бір критерийлерге сүйене отырып талдады. Мысалы, «Мен тапсырмадағы оқиғалардың себеп-салдарын толық көрсете алдым ба?», «Мен тарихи деректерді қаншалықты орынды пайдаландым?» деген сұрақтарға жауап іздеуге бағыттадым.

«Өзара бағалау» кезеңінде топ немесе жұп мүшелері бір-бірінің жұмысын қарап, сындарлы пікір берді. Себебі оларға алдын ала бағалау критерийлері ұсынылған болатын. Бұл тәсіл оқушыларды ашықтыққа тәрбиелеп, пікірін дәлелдей білуге және кері байланыс алуға мүмкіндік туғызды.

Менің кері байланысым сабақ барысында, сабақ соңында және топтардың жауаптарын тыңдау кезінде берілді. Оқушыларға нақты нені жақсарту керектігін және қандай жетістіктерге қол жеткізгендерін түсіндірдім. Мысалы, «Сендер себеп-салдар байланысын анықтауда тарихи деректерді сәтті қолдандыңдар, бірақ уақыт кестесін нақтылау қажет» және «Сендердің аргументтерің әлі де тарихи деректермен толықтыруды қажет етеді» деген сияқты бағыт-бағдар беріп отырдым.

Сабақ барысындағы топтық жұмыста «Мұз жару» әдісі қолданылды. Оқушылар әртүрлі ұрандарды («Wordwall» платформасында сөздерді ретке келтіру арқылы) құрастырды. Бұл кезде топ ішіндегі және топаралық талдау қатар жүрді: оқушылар бір-бірінің ұрандарын тексеріп, оның кімге бағытталғанын, қандай саяси мақсатты көздейтінін ашуға тырысты. Нәтижесінде топтар тек ұранды дұрыс құрастырып қана қоймай, оның мазмұндық тереңдігі мен саяси астарын да бағалады. Осы жұмыс үшін алдын ала бағалау критерийлері жасалды: ұранды құрастырудың дұрыстығы, тарихи/саяси мәнін ашу, топтағы ынтымақтастық және уақытты тиімді пайдалану. Көпшілік оқушылар бұл талаптарды сақтауға тырысып, бірін-бірі тексеріп, қажет болғанда қателерін түзеп отырды. Десе де, кейбір топтар тек ұранның сөздерін реттеумен шектеліп, оның саяси астарына аз көңіл бөлгені байқалды. Бұдан бөлек, жылдам қарқынмен жұмыс істейтін оқушылар мен баяу қарқынмен жұмыс істейтін оқушылар арасында сәйкессіздік туындап, менің жеке қолдау әрекеттерімді ойластыру қажеттігі анықталды.

Ұжымдастыру саясатына дейінгі және кейінгі оқиғаларды салыстыру тапсырмасы да оқушылардың тарихи талдау және дәлелдеу дағдыларын дамытты. Бір топ «дейінгі» оқиғаларды зерделесе, келесі топ «кейінгі» өзгерістерді талдады. Кейін олар жұмыстарымен алмасып, өзара бағалау үдерісіне көшті. Бұл кезде оқушылар тек өз тобының ғана емес, басқа топтың да материалдарын саралап, бірлескен талқылау жүргізді. Тарихи деректердің дұрыстығына, себеп-салдар байланысын терең ашуына, топ ішіндегі ынтымақтастыққа және кері байланысқа ашықтығына басымдық берілді. Оқушылардың көпшілігі даталар мен оқиғаларды нақты көрсете алғанымен, кей топтарға қосымша ақпарат көздерін қолдану қажеттігі білінді. Алдағы уақытта бұндай тапсырманы архивтік құжаттар, фотосуреттер немесе статистика сияқты материалдармен байытып, зерттеушілік дағдыларды тереңдетемін.

Жұптық жұмыста «Қазақ ауылының ұжымдастыруға дейінгі және кейінгі жағдайын түрлі көзқарастар негізінде салыстыру» тапсырмасы беріліп, оқушыларға міндетті және қосымша сөз тіркестері ұсынылды. Әр жұптың мүшелері өз рөлін нақтылап, бірі – тарихи өзгерістердің негізгі себептеріне, екіншісі – оның салдары мен дәлелдеріне тереңірек тоқталды. Жұптар тапсырманы аяқтап, өзін-өзі бағалау парақшаларын толтырғаннан кейін, олардың жетістіктері мен кемшіліктері айқын көрінді. Көптеген жұптар тарихи фактілерді дәл қолдану, себеп-салдар байланысын анық көрсету және тапсырмадағы рөлдерді нақты бөлу сынды оң нәтижелерге қол жеткізгенін атап өтті. Міндетті және қосымша сөз тіркестері сөйлеу мәдениетін жетілдіруге көмектесіп, ойды жүйелі жеткізуге ықпал етті. Ал кемшіліктердің ішінде уақытты тиімді пайдаланбау, деректердің шектеулілігі, талдаудың біржақтылығы және жұп ішіндегі пікірталастың жеткіліксіздігі жиірек кездесті.

Өзін-өзі бағалаудан соң, әр деңгейдегі жұптар жұмыстарын сыныпқа таныстырып, жетістіктері мен әлсіз тұстарын ортаға салды. Бірінші деңгейлі жұптар себеп-салдарды жалпылама баяндағанымен, статистикалық мәліметтер мен архивтік мысалдарды аз пайдаланды. Екінші деңгейлі жұптар тарихи оқиғаларды дәлелдермен нақтылай түсіп, себеп пен салдардың байланысын терең талдаса да, уақыт шектеуінен кей тұстарды ашып үлгермегендерін мойындады. Үшінші деңгейлі жұптар архивтік мәліметтер мен статистиканы дәйекті түрде қолданып, баламалы көзқарастарды да ескерді, алайда қайталап айтылған дәлелдерге мұқият назар аудару керектігін атап өтті. Осылайша өзін-өзі бағалау мен түрлі деңгейлердегі таныстырылымдар әр оқушыға жеке жетістігі мен олқылықтарын байқауға мүмкіндік берді, басқа жұптарға үлгі болуға және ортақ қателерді болдырмауға жол ашты. Алдағы уақытта оқушылар дереккөздерді кеңейту, талдауды тереңдету және жұп ішіндегі пікір алмасуды жетілдіру сияқты мәселелерге көбірек көңіл бөлмек.

Сабақ соңында «Колесо фортуны» әдісі арқылы белсенділігі төмен немесе белгілі бір деңгейдегі оқушыларды міндетті түрде қамтуға мүмкіндік берсе де, кей оқушылардың тыс қалуы ықтимал екенін көрсетті. Сондай-ақ барлық сұрақ бірдей күрделілікте болғандықтан, жоғары және төмен деңгейдегі оқушылардың айырмашылығы аса байқалмай қалды. Бұл болашақта сұрақтарды күрделілік дәрежесіне қарай жіктеу немесе бірнеше «раунд» өткізу қажеттігін анықтады.

Жалпы алғанда, қолданылған бағалау тәсілдері – өзін-өзі бағалау, өзара бағалау, мұғалімнің бағалауы, сондай-ақ цифрлық платформалар арқылы жедел кері байланыс – сабақты жандандырып, оқушылардың зерттеушілік, сыни ойлау және бірлесіп әрекет ету дағдыларын нығайтты. Алдағы уақытта тапсырмалардың кезеңдерін нақтырақ құрылымдау, дереккөздерді кеңейту, рөлдерді айқындау мен дифференциацияны тереңдету сияқты шараларды жүзеге асыру арқылы бағалауды одан әрі жетілдіру көзделуде. Бұл тәсілдер оқушылардың оқу мақсатына жету деңгейін дәлірек анықтап, оларды өзіндік зерттеу мен жауапкершілікке тәрбиелеуге жол ашады.

Менің сабағымда тарихи концепт ретінде «себеп-салдар» принципін ұстану арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға ерекше мән бердім. «Колесо фортуны», «Мұз жару» және «Wordwall» сияқты түрлі әдістерді біріктіріп қолдануым сыныптағы атмосфераны жандандырып, оқушылардың тарихи ойлау қабілетін дамытуға жол ашты. Дегенмен, кейбір топтар ұрандардың саяси астарына жеткілікті назар аудармай, тек сөздерді реттеумен ғана шектелгенін байқадым. Сондықтан келесі сабақтарда саяси/тарихи мазмұнды толық зерттеуге көбірек уақыт бөліп, күрделі тапсырмалар әзірлеуді жоспарлап отырмын. Сабақтың жалпы қарқынына байланысты баяу оқушыларға қиындау болғаны да анықталды. Мұндай жағдайда дифференциацияны жетілдіріп, қажеттілігіне қарай топтық немесе жеке қолдау көрсету қажет деп есептеймін.

Тарихи деректермен жұмыс істету оқушыларға себеп-салдарлық байланыстарды тереңірек түсінуге көмектесті. Қолданылған стратегиялар сабақты қызықты форматта өткізуге ғана емес, сонымен қатар сыни ойлау және зерттеушілік дағдыларын жетілдіруге ықпал етті. Алайда архивтік құжаттар мен статистикалық мәліметтерді көбірек пайдалану арқылы бұл бағытты одан әрі дамытуға болатынына көзім жетті. Сондай-ақ күрделі деңгейдегі тапсырмаларды жоғары сынып оқушыларына лайықтап дайындау да тиімді тәсіл деп санаймын.

Сабақ соңында топ ішіндегі және топаралық бағалау оқушыларды ынтымақтастыққа тәрбиелеп, жауапкершілік сезімін қалыптастырды. Бағалау критерийлерін алдын ала түсіндіргенім оң нәтижесін берді: тарихи ұғымдарды тереңірек түсініп, зерттеушілік дағдыларын жетілдіру – сабағымның басты нәтижесі болды. Алдағы уақытта топаралық бағалау кезінде әр топтың өзін-өзі бағалау парағын толтыру немесе ауызша қорытынды жасау тәжірибесін жалғастырып, қалыптастырушы бағалауда уақытты тиімді бөлу тәсілдерін жетілдіруді көздеп отырмын.

Сабақ кезінде бірқатар әдістер сәтті орындалғанымен, топтардың дайындық деңгейі мен жұмыс қарқыны әркелкі болғанын ескеріп, дифференциацияны күшейту қажеттігі анықталды. Кейбір топтар ұранның тек сөздерін реттеумен шектелді, сондықтан саяси мазмұнды толық ашуға арналған қосымша материалдар дайындау өзекті болмақ. Сабақтың басында нақты уақыт межесін көрсету (мысалы, 1 минут – ұран құрастыру, 3 минут – талдау) де тиімділікті арттырады. Ал баяу қарқынмен жұмыс істейтін оқушыларға қолдау нұсқаулықтарын беріп, алға жылжыған топтарға күрделендірілген тапсырмалар ұсыну арқылы саралауды жетілдіруді жалғастырмақпын.

Жұптық және топтық тапсырмалар бір-бірінен үйренуге, сыни тұрғыдан ойлауға және зерттеушілік қабілеттерді нығайтуға үлкен септігін тигізді. Болашақта «себеп-салдар» тарихи концептін пайдаланудың тиімді тәжірибесін әріптестеріммен бөлісіп, оны басқа пәндерде (география, әдебиет, т.б.) қолдану мүмкіндігін қарастырғым келеді. Мектепішілік семинар немесе шеберлік сағаттары арқылы бұл тәсілдің жемісін көрсетіп, кездескен негізгі қиындықтар мен олардың шешу жолдарын ортақ талқылауға шығару да жоспарда бар.

Жалпы сабақ мақсатыма жеттім деп есептеймін, себебі себеп-салдар байланысын терең зерттеу оқушылардың тарихи санасын қалыптастырып, сыни ойлау дағдыларын дамыттым. Ал бағалау критерийлерінің тиімділігін топаралық және өзін-өзі бағалау формалары дәлелдеді, өйткені оқушылар өз жетістіктері мен кемшіліктерін көріп, бір-бірінен үйренуге мүмкіндік алды. Алдағы уақытта сабақ құрылымын нақты кезеңдерге бөлу, қосымша интерактивті құралдарды көбірек қолдану, қарқынына қарай сараланған тапсырмалар ұсыну және кері байланыс түрлерін одан әрі әртараптандыру арқылы оқыту сапасын жақсарта түсемін деп сенемін.

• «Wordwall» платформасы тапсырманың орындалу барысын цифрлық түрде бақылауға мүмкіндік берді. Оқушылар әр ұранды құрастырғаннан кейін бірден нәтижені тексеріп, дұрыс/бұрыстығын көру арқылы тез кері байланыс алды.

• Мұғалім платформаның статистикасын (дұрыс жауаптар саны, уақыт көрсеткіші) қосымша мәлімет ретінде пайдалана алды.

• Ұрандарды құрастырған соң, топ мүшелері бір-бірінің жұмысын тексеріп, ұрандардың кімге бағытталғанын, қандай саяси мақсат көзделгенін талдады.

• Бұл кезде топ ішіндегі талдау  мен топаралық талдау қатар жүргізілді. Оқушылар бір-бірін тыңдап, тарихи фактілерді нақтылау үшін бірлескен талқылау жүргізді. Топтар бір-бірінің ұрандарын тексеріп, дұрыстығын анықтап қана қоймай, мазмұндық тереңдігі мен саяси астарын да бағалады. Мысалы, бір топ ұранның негізгі идеясын дәл тапса, екінші топ сол идеяда нақты тарихи мысалдарды пайдаланып, талдауды байытты.

• Тапсырма қорытындысында топтардың бір-біріне берген бағасы мен пікірлері негізгі ақпарат көзіне айналды. Тапсырма барысында оқушылар дәлелдер келтіріп, өз тұжырымдарын қысқа да нұсқа жеткізуге үйренді.

• Оқушылармен алдын ала келісілген критерийлер:

  1. Ұранды құрастырудың дұрыстығы (сөздердің логикалық және мазмұндық реті, орфографиялық сәйкестік).

  2. Тарихи/саяси мәнін дәл ашу (ұранның кімге арналғанын және неліктен айтылғанын түсіндіру).

  3. Топтағы ынтымақтастық (әркімнің қатысу белсенділігі, бір-біріне қолдау көрсетуі).

  4. Уақытты тиімді пайдалану (берілген уақытқа сай тапсырыс орындау жылдамдығы).

• Ұранды құрастырудың дұрыстығы: Көпшілік оқушылар сөздерді орынды орналастырып, ұранның стилистикасын сақтай алды. Қате жіберген оқушылар жұмысты қайта тексеру арқылы қателерін түзетті.

• Тарихи/саяси мәнін дәл ашу: Көп топтар ұранның кімге бағытталғанын атап, ол ұранды тудырушы саяси биліктің мақсат-мүддесін түсіндірді.

• Топтағы ынтымақтастық: Бірдей үлгерім деңгейіндегі оқушылардың бірге жұмыс істеуі олардың өзара көмек көрсетуіне септігін тигізді.

• Уақытты тиімді пайдалану: Белгіленген уақыт ішінде көпшілігі тапсырманы толық орындап үлгерді. Кідіріс жасаған топтарға қосымша нұсқаулық берілді.

1. Қиындықтар мен жетілдіретін тұстар

   • Кейбір топтар тек ұранның сөздерін реттеумен шектеліп, оның саяси астарына аз көңіл бөлді. Алдағы уақытта саяси/тарихи мазмұнды толық зерттеуге арналған қосымша уақыт қарастыру қажет.

   • Тапсырма қарқыны жылдам болғандықтан, баяу қарқынмен жұмыс істейтін оқушыларға қиындық туындады. Мұндай жағдайда жеке немесе топтық қолдау көрсету тәсілдерін жетілдіру керек.

1. Бағалаудың жалпы тиімділігі

   • «Мұз жару» әдісі арқылы берілген тапсырма оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын оятты, оларды бірден белсенді әрекетке жұмылдырды.

   • «Wordwall» сияқты цифрлық платформаны пайдалану тез әрі нақты кері байланыс алуға мүмкіндік берді.

   • Топ ішіндегі және топаралық бағалау оқушыларды өзара ынтымақтастыққа және жауапкершілікті сезінуге баулыды.

2. Болашақта енгізуге болатын өзгерістер мен ұсыныстар

1. Тапсырма кезеңдерін нақты құрылымдау: Мысалы, ұранды құрастыруға – 5 минут, ұранның саяси/тарихи мазмұнын талдауға – 5 минут деп нақты бөліп көрсету.

2. Қосымша ақпарат көздерін ұсыну: Ұрандардың тарихи контекстін тереңірек зерттеу үшін шағын тарихи дерек көздерін (құжаттар, фотосуреттер, статистика, т.б.) алдын ала дайындап қою.

3. Дифференциацияны кеңейту: Егер кейбір топтар тез орындайтын болса, оларға күрделендірілген қосымша сұрақтар немесе тапсырмалар беру; ал баяу қарқынмен жұмыс істейтін топтарға әдістемелік нұсқаулықтар мен қолдау материалдары ұсыну.

4. Кері байланыстың әртүрлі формасын қолдану: Мысалы, топаралық бағалаудан кейін жеке оқушының өзін-өзі бағалау парағын толтыру немесе онлайн-сауалнама жүргізу.

• Бағалау критерийлеріне сүйене отырып жүргізілген өзара және мұғалімнің бақылау бағалауы сабақтың мақсатын айқындауға әрі оқушылардың оқу жетістігін дәл анықтауға көмектесті.

• Алдағы уақытта тапсырманың мазмұнын байытып, оқушылардың дереккөздермен жұмыс істеу қабілетін дамытуға басымдық берілгені жөн. Бұл тарих пәнінде оқушылардың зерттеушілік дағдыларын одан әрі нығайта түседі.

1. Зерттеушілік дағдыларды жетілдіру

   • Оқушылар деректі ақпаратпен жұмыс істеуді, оны хронологияға сәйкес реттеуді, себеп-салдар байланысын анықтауды үйренді.

   • «Дейінгі» және «кейінгі» оқиғаларды салыстыру арқылы оқушылар тарихи процестің бірізділігін аңғарып, ұжымдастыру саясатына дейінгі және кейінгі жағдайдың айырмашылықтарын дәл анықтады.

2. Өзара бағалау және пікір алмасу

   • Топтар материалдарын алмастырғанда, бірін-бірі бағалау үрдісі ұйымдастырылды. Оқушылар:

     • Кестелердегі деректердің дұрыстығын тексерді.

     • Тарихи оқиғалар тізбегінің өзара байланысын талқылады.

     • Қажет болған жағдайда түзетулер енгізіп, толықтырулар жасады.

   • Нәтижесінде, оқушылар тек жеке тобының ғана емес, өзге топтың да жұмысын саралап, бірлесе талдау жасады. Бұл оларды деректерді жан-жақты қарауға, талдауды тереңдетуге дағдыландырды.

3. Бағалау критерийлерін қолдану нәтижесі

   • Тарихи фактілердің дұрыстығы: Оқушылар оқулықтағы мәліметтерге сүйене отырып, оқиғаларды нақты даталары мен мазмұны бойынша сұрыптады.

   • Себеп-салдар байланысын түсіну: «Неліктен бұл оқиға орын алды?», «Нәтижесі қандай болды?» деген сұрақтарға жауап іздеу арқылы оқушылар себеп пен салдардың нақты құрылымын көрсетіп берді.

   • Топ ішіндегі ынтымақтастық: Топ жұмысында әр оқушының рөлі болды, және олар бір-біріне қолдау көрсетуге тырысты.

   • Кері байланысқа ашықтық: Топаралық бағалау кезінде оқушылар ұсыныстар мен сын-ескертпелерді қабылдауға дағдыланды.

• Оқушылар тарихи оқиғаларды кезең-кезеңімен зерттеу арқылы ұжымдастыру саясатының күрделі сипатын түсіне алды.

• Өзара пікір алмасу, бірін-бірі бағалау тәсілі сабақтағы бірлескен жұмыс мәдениетін қалыптастыруға үлес қосты.

• Әр топтың нәтижесі басқа топтың материалдарымен салыстырылғанда, оқушылар тапсырмаға біржақты емес, жан-жақты қарауға үйренді.

1. Жетілдіру мен өзгерту мүмкіндіктері

1. Дереккөздерді кеңейту: Бір оқулық дерегімен шектелмей, архивтік құжаттар немесе тарихи деректердің үзінділерін қосуға болады.

2. Мақсатты рефлексия: Топтардың жұмысы аяқталған соң, әр топ өздерінің нәтижелері мен қиындықтарын қысқаша жазбаша немесе ауызша түрде қорытындылап, болашақта неге көңіл бөлу керектігін белгілесе, мұның сабақтастығы күшейеді.

3. Аралық бақылау/мониторинг: Тапсырма барысында мұғалім әр топқа шағын аралық бекіту сұрақтарын беріп, оқушылардың талдауды дұрыс бағытта жүргізіп жатқанын тексеріп отыруы пайдалы.

3. Қорытынды

   • Ұжымдастыру саясатының «дейінгі» және «кейінгі» жағдайларын салыстыру тапсырмасы оқушылардың тарихи талдау мен дәлелдеу дағдыларын жетілдіруде тиімді болды.

   • Топтардың бір-бірінің жұмыстарымен танысып, өзара бағалау жасауы оқушыларды көпқырлы көзқарасқа жетелеп, деректерді сын тұрғысынан зерделеуге үйретті.

   • Алдағы уақытта тапсырманың мазмұнын дереккөздер арқылы байытып, оқушылардың зерттеушілік жобаларды өз бетінше жасауына жағдай туғызған жөн.

Оқушылардың өзара қолдауы

• Жұптық жұмыс оқушыларға бір-бірінің көзқарасын толықтырып, жаңа ақпарат пен деректерді салыстыра талдауға мүмкіндік берді.

• Міндетті және қосымша сөз тіркестерін қолдану барлық оқушыға ортақ стандартты сөздік қор ұсынғандықтан, кей оқушылардың сөйлеу дағдысы күшейіп, ойды нақты жеткізуге қолайлы жағдай туды.

1. Өзін-өзі бағалау

   • Жұптар жұмысты аяқтаған соң, өзін-өзі бағалау парақшаларын немесе ауызша рефлексия өткізді. Оқушылар өздерінің жұмыс барысын, орындаған рөлін, жаңа ақпаратты талдау қабілетін саралап, қандай жетістіктерге қол жеткізгенін және қандай тұстарды жақсарту керек екенін атап өтті.

   • Бұл әдіс оқушылардың өз оқуына рефлексия жасау дағдыларын дамытуға көмектесті.

2. Арнайы белгіленген үш деңгейдегі жұптың жұмысты таныстыруы

   • Мұғалім оқушылардың жауаптарын жан-жақты саралап, үш деңгей бойынша таңдаулы жұптардың жұмыстарын сыныпқа таныстыруды ұсынды. Мысалы:

     • 1-деңгей: Негізгі себеп-салдарды шолып айтып, жалпы қорытынды жасаған жұп.

     • 2-деңгей: Тарихи мысалдар келтіріп, себеп-салдардың байланысын терең талдаған жұп.

     • 3-деңгей: Тақырыпты деректермен, статистикамен байытып, баламалы көзқарастар ұсынған жұп.

   • Осылайша, барлық жұп сынып алдына шығып, біріншіден, өз жұмыстарын қорғау арқылы ашық пікір алмасуға дағдыланса, екіншіден, басқа деңгейлердің нәтижесін көріп, жетілдіру нүктелерін анықтай алды.

3. Бағалау критерийлерінің орындалуы

   • Тарихи деректердің дәлдігі: Жұптардың көпшілігі ұжымдастыру саясатына дейінгі және кейінгі жағдайларды нақты мысалдар арқылы салыстыра алды.

   • Себеп-салдарлық талдау: Оқушылардың бір бөлігі өзгерістердің «неге» және «қалай» болғанын нақтылай түссе, кейбір жұптарға мұғалім қосымша бағыт-бағдар берді.

   • Ауызекі тіл мен дәлелдемелерді қолдану: Міндетті және қосымша сөз тіркестері қолдау көрсетіп, оқушылардың сөйлеу тілін жаттықтырды. Соның нәтижесінде, аргументтері біршама нақты шықты.

   • Жұп ішіндегі ынтымақтастық: Әр оқушының рөлді нақты орындауы – жұмыстың сапасын жақсартты; оқушылар бір-біріне жауапкершілікпен қарады.

1. Тапсырманың жалпы тиімділігі

   • Жұптық тапсырма барысында оқушылар топтық кезеңде алған білімдерін тереңдетіп, тақырыпты өз бетінше және жаңа қырынан талдап үйренді.

   • Тарихи себеп-салдарды анықтау, көзқарастарды салыстыру арқылы оқушылардың сыни ойлау және зерттеушілік дағдылары одан әрі дамыды.

   • Өз-өздерін бағалау мен жұптардың үш деңгейде жұмыс нәтижесін көрсетуі сабаққа мотивация, жауапкершілік, рефлексия элементтерін қосты.

2. Болашақта енгізуге болатын өзгерістер мен ұсыныстар

1. Рөлдерді нақты таңдау: Әр оқушы өз міндетін толық түсіну үшін, жұмыс басында рөлдерді жазбаша немесе ауызша түрде тіркеп қоюға болады.

2. Қосымша деректермен жұмыс: Болашақта жұптарға архивтік мәліметтер, видеофрагменттер немесе статистикалық мәліметтер ұсыну оқушылардың қызығушылығын арттырып, талдауды тереңдетеді.

3. Тапсырманы саралап беру: Жұптардың дайындық деңгейіне қарай күрделендірілген немесе жеңілдетілген нұсқаларын әзірлеу дифференциацияны қамтамасыз етеді.

3. Қорытынды тұжырым

   • Жұптық жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, оқушылар сабаққа белсенді қатысып, өз ойларын сенімді жеткізуге мүмкіндік алды.

   • Міндетті және қосымша сөз тіркестерін ұсыну олардың ауызекі сөйлеу мәдениетін жақсартып, талдау барысын нақтылады.

   • Үш деңгейде жұптардың жұмысын талқылау нәтижесінде сынып бір-бірінің жетістігінен үлгі алды, талдауды тереңдету жолдарын көрді.

1. Талдау

• «Колесо фортуны» әдісі: Сабақ соңында кері байланыс алу үшін алты түске бөлінген, барлығы бірдей күрделілік деңгейіндегі алты сұрақ дайындалды. Бұл тәсіл оқушыларды кезек-кезек сөйлетіп, тақырыпты қорытындылауға бағытталды.

• Жасырын дифференциация: Оқушыларды таңдау үшін «Classroomscreen» платформасындағы рандомайзерге тек алдын ала таңдалған оқушылардың есімдері енгізілді. Мұның мақсаты – белгіленген оқушылардан міндетті түрде жауап алу арқылы олардың түсіну деңгейін нақтылау.

• Сұрақтардың күрделілік деңгейі: Сұрақтар барлығы бірдей деңгейде құрастырылғандықтан, оқушылар арасындағы дайындық айырмашылығы аса байқалмайды. Бұл бір жағынан әділ көрінгенмен, нақты саралап бағалауға кедергі келтіруі мүмкін.

2. Бағалау

• Оқушылардың белсенділігі: Дөңгелекті айналдыру барысында оқушылардың қызығушылығы артып, жауап беруге деген ынталары күшейді.

• Сұрақтардың бірдей деңгейде болуы: Барлық сұрақ бірдей күрделілікте болғандықтан, жоғары, орта және төмен деңгейдегі оқушылардың жауабы кезінде байқалатын айырмашылық айтарлықтай болмады. Бұл сұрақтарды қосымша күрделендіру немесе деңгейге бөлу керектігін көрсетеді.

• Рандомайзердің шектеулі тізімі: Алдын ала таңдап алынған оқушылардың ғана есімдері енгізілгендіктен, «кездейсоқтық» элементі ішінара ғана сақталады. Бұл кейбір оқушыларды белсенділік танытудан тыс қалдыруы мүмкін, бірақ керісінше нақты көзделген оқушылардан міндетті түрде жауап алуға ықпал етеді.

• Дифференциацияның әсері: Мұғалім мақсатты түрде белгілі бір оқушыларды таңдап алуы сабақ соңындағы қорытындылауда сол оқушылардың оқу жетістігін немесе олқылығын анық көрсетуге мүмкіндік береді. Дегенмен, басқа оқушылардың пікірі ескерілмеуі ықтимал.

3. Жинақтау

• Тиімділігі: «Колесо фортуны» оқушылардың сабақ соңындағы белсенділігін арттырып, қысқа уақытта кері байланыс алу үшін қолайлы әдіс.

• Жетілдіру мүмкіндіктері:

  1. Сұрақтардың деңгейін әртараптандыру: Күрделілігі әртүрлі сұрақтар құрастырса, оқушылардың оқу деңгейлерін айқындау жеңілірек болар еді.

  2. Рандомайзерге барлық оқушыны қосу: Келесі жолы барлық оқушының есімі енгізілсе, кері байланысқа көбірек оқушы тартылады. Қажет жағдайда ғана белгілі бір топқа басымдық беру (мысалы, екі раунд жасау).

  3. Қосымша рефлексия: Оқушыларға ауызша ғана емес, қысқаша жазбаша рефлексия немесе өзін-өзі бағалау парағын толтыруды ұсынса, сабақтағы түсіну деңгейін тереңірек бағалауға болады.

Қорытынды:
Осылайша, бірдей деңгейдегі сұрақтар мен «Classroomscreen» рандомайзерін (жасырын дифференциациямен) ұштастыру оқу мақсатына жеткендігін жылдам анықтап, мақсатты оқушылардан нақты жауап алуға көмектесті. Бірақ оқушылардың түрлі деңгейін ашып көрсету үшін сұрақтарды күрделендіру немесе топтарға бөлу, сондай-ақ рандомайзерге сыныптың барлығын қосу секілді тәсілдерді қарастыра отырып, әдісті одан әрі жетілдіру орынды болмақ.

Мен оқушылардың зерттеу дағдыларын дамытуға бағытталған бағалау үдерісін сипаттайтын бөлімді дайындаймын. Бұл бөлімде:

- Бағалау құралдарын әзірлеу тәжірибесі;

- Сабақ мақсаттары мен күтілетін нәтижелеріне қол жеткізу үшін қолданылған бағалау стратегиялары;

- Зерттеу дағдыларын қалыптастыруға арналған бағалау стратегияларының тиімділігі қарастырылады.

Зерттеуім дайын болғанда сізге хабарлаймын.

# Кіріспе

Зерттеу дағдыларын дамыту – заманауи білім берудегі маңызды басымдықтардың бірі. Оқушыларға ақпаратты іздеу, талдау, сұрыптау және өз бетімен білім алу қабілеттерін қалыптастыру үшін тиімді бағалау стратегиялары қажет. Бағалау тек оқытудың нәтижесін өлшеу ғана емес, сонымен бірге оқу процесінде үйренуге көмектесетін құрал болып табылады (яғни *assessment for learning* ұстанымы). Сол себепті, сабақ барысында оқушылардың зерттеу дағдыларын дамытуды көздейтін түрлі бағалау стратегиялары (қалыптастырушы және жиынтық) мен құралдары қолданылды ([Student Question : How can educators assess the research skills of their students? | Education Studies | QuickTakes](https://quicktakes.io/learn/education-studies/questions/how-can-educators-assess-the-research-skills-of-their-students#:~:text=1,in%20research%20skills%20over%20time)). Төменде сол стратегиялар мен құралдардың сипаттамасы, оларды әзірлеу үдерісі және сабақ мақсаттарына қол жеткізудегі рөлі талданады. Сондай-ақ өзін-өзі бағалау, өзара бағалау мен мұғалім бағалау үдерістеріне жеке тоқталып, әр әдістің тиімділігі нақты мысалдар және деректермен негізделеді.

## Зерттеу дағдыларын дамытуға арналған бағалау стратегиялары мен құралдары

Оқушылардың зерттеу дағдыларын қалыптастыру үшін бірнеше өзара толықтырушы бағалау стратегиялары пайдаланылды. Әрбір стратегия нақты құралдар арқылы іске асырылып, оқушылардың зерттеу үдерісіндегі түрлі қабілеттерін дамытуға бағытталды:

- **Алғашқы диагностика және мақсат қою:** Сабақ басында оқушылардың бастапқы дайындық деңгейін анықтау үшін қысқа сауалнама не диагностикалық тапсырма жүргізілді. Мысалы, *Research Skills* атты арнайы сауалнама оқушылардың зерттеу туралы түсінігін және дайындық деңгейін бағалады ([Student Question : How can educators assess the research skills of their students? | Education Studies | QuickTakes](https://quicktakes.io/learn/education-studies/questions/how-can-educators-assess-the-research-skills-of-their-students#:~:text=2,related%20tasks)). Бұл оқушылардың бастапқы әлсіз және күшті тұстарын анықтап, ары қарайғы жұмыста жеке қажеттіліктерін ескеруге мүмкіндік берді.

- **Бағалау критерийлері мен рубрикалар:** Зерттеу жұмысының әр кезеңіне (мысалы, зерттеу сұрағын құрастыру, ақпарат жинау, дереккөздерді бағалау, талдау жасау, нәтижені ұсыну) арнап анық критерийлер белгіленіп, рубрика жасалды. Рубрикада әр дағдının күтілетін деңгейлері сипатталды (мысалы, "*Өте жақсы*", "*Орташа*", "*Жетілдіруді қажет етеді**" деген деңгейлер бойынша). Мұндай рубрикалар оқушыларға өз жұмысын бағалай алуға және сапалы зерттеудің қандай болатынын нақты түсінуге көмектесті ([](https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2474161#:~:text=Studies%20on%20classroom%20assessment%20have,1999%3B%20Weigle%2C%202002)). Зерттеулер көрсеткендей, нақты критерийлерге сүйенген өзін-өзі және өзара бағалау оқушылардың орындау сапасын арттырып, бағалау объективтілігін қамтамасыз етеді ([](https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2474161#:~:text=Studies%20on%20classroom%20assessment%20have,1999%3B%20Weigle%2C%202002)).

- **Қалыптастырушы кері байланыс және мини-сабақтар:** Негізгі сабақ барысында оқушылардың зерттеу дағдыларын дамытатын шағын тапсырмалар мен белсенділіктер қолданылды. Мысалы, мәлімет көздерін табу және бағалау үшін *SLICE* әдісі үйретіліп, оқушылар бір дереккөзді таңдап, оның сенімділігін талдады ([Student Question : How can educators assess the research skills of their students? | Education Studies | QuickTakes](https://quicktakes.io/learn/education-studies/questions/how-can-educators-assess-the-research-skills-of-their-students#:~:text=3.%20Mini,for%20developing%20their%20research%20skills)). Мұндай мини-сабақтар әрбір зерттеу дағдысын жеке жетілдіруге бағытталды. Оқушылар тапсырмаларды орындаған соң, мұғалімнен жедел кері байланыс алды – не дұрыс, не қате, қалай жақсартуға болады деген тұрғыда. Бұл тәсіл арқылы оқушылар қателерін дереу түзетіп, дағдыларын біртіндеп шындай түсті.

- **Өзара бағалау (peer review) сессиялары:** Оқушылар жұптасып немесе топтасып, бір-бірінің жұмысын бағалады. Мысалы, зерттеу жоспарын немесе дереккөздер тізімін сыныптасының талдауы үшін ұсыну тапсырылды. Әр оқушының жұмысына оның құрдасы алдын ала берілген критерийлер негізінде пікір жазды, ұсыныс айтты ([Peer and self-assessment for students](https://education.nsw.gov.au/teaching-and-learning/professional-learning/teacher-quality-and-accreditation/strong-start-great-teachers/refining-practice/peer-and-self-assessment-for-students#:~:text=For%20teachers%3A)) ([Peer and self-assessment for students](https://education.nsw.gov.au/teaching-and-learning/professional-learning/teacher-quality-and-accreditation/strong-start-great-teachers/refining-practice/peer-and-self-assessment-for-students#:~:text=For%20teachers%3A)). Өзара бағалау үдерісінде оқушылар *«Glows and Grows»* (жақсы жақтары және жетілдіретін тұстары) әдісін қолдануы мүмкін – сыныптасының жұмысындағы күшті жақтарын және жақсартуды қажет ететін тұстарын атап өтті. Бұл стратегия оқушылардың сын тұрғысынан ойлауын дамытып, бірін-бірі оқытуына жағдай жасайды. Сондай-ақ сыныпта ынтымақтастық атмосферасын орнатады ([Student Question : How can educators assess the research skills of their students? | Education Studies | QuickTakes](https://quicktakes.io/learn/education-studies/questions/how-can-educators-assess-the-research-skills-of-their-students#:~:text=4,fosters%20a%20collaborative%20learning%20environment)).

- **Өзін-өзі бағалау:** Әрбір негізгі кезеңнен кейін оқушылар өз жұмыстарына рефлексия жасап, арнайы өзін-өзі бағалау парағын толтырды. Онда олар өздерінің зерттеу сұрағын қаншалықты нақты құрғанын, ақпарат іздеуде қандай тиімді тәсіл қолданғанын, дереккөздердің сенімділігін дұрыс бағалай алған-қалмағанын өздері саралады. Мұғалім дайындаған чек-лист немесе сұрақтар негізінде оқушылар *«Менің жұмысымның мықты тұстары қандай? Қай аспектілерін жақсартуға болады?»* деген сияқты сұрақтарға жауап берді. Осындай өзіндік бағалау арқылы оқушылар оқу мақсатына қаншалықты жақындағанын түсініп, келесі қадамдарын жоспарлауды үйренді ([Peer and self-assessment for students](https://education.nsw.gov.au/teaching-and-learning/professional-learning/teacher-quality-and-accreditation/strong-start-great-teachers/refining-practice/peer-and-self-assessment-for-students#:~:text=When%20using%20assessment%20as%20learning,to%20become%20more%20autonomous%20learners)). Зерттеулерге сүйенсек, өзін-өзі бағалауды жүйелі жүргізетін оқушылардың үлгерімі мен метатанымдық қабілеттері жақсарады – олар өз ой-процестерін тереңірек түсініп, оқуына жауапкершілікпен қарай бастайды ([

Benefits and Examples of Student Self-Assessments | Wilson College

](https://online.wilson.edu/resources/examples-of-student-self-assessment/#:~:text=Studies%20suggest%20that%20student%20self,use%20feedback%20to%20improve%20learning)) ([

Benefits and Examples of Student Self-Assessments | Wilson College

](https://online.wilson.edu/resources/examples-of-student-self-assessment/#:~:text=Numerous%20studies%20highlight%20the%20positive,to%20those%20who%20did%20not)).

- **Мұғалімнің қорытынды бағалауы:** Жобаның соңында мұғалім әр оқушының аяқталған зерттеу жұмысын (мысалы, жазбаша есеп пен сыныптағы таныстырылым) алдын ала жасалған рубрика бойынша бағалады. Бұл жиынтық бағалау оқушының бүкіл оқу барысында қол жеткізген нәтижесін өлшеп, сабақтың мақсаттары орындалды ма, соны тексерді. Мұғалім бағалау барысында жинақталған барлық деректерді (оқушылардың өзін-өзі және өзара бағалау жазбалары, аралық тапсырмалар нәтижелері) ескеріп, қорытынды баға қойды.

Осы аталған стратегиялар кешені оқушылардың зерттеу жұмысына жан-жақты қатысуына мүмкіндік берді. Бір жағынан, олар зерттеу үдерісінің әр қадамын саналы түрде орындап, өз білім алуына белсенді араласты (өзін-өзі және өзара бағалау арқылы). Екінші жағынан, мұғалім әр кезеңде бағыт-бағдар беріп, қажет жерде түзету енгізіп отырды. Нәтижесінде бағалау оқушылар үшін *«үйрену құралы»* болды – олар критерийлерді түсініп, соған сай өз жұмысын жетілдіруге талпынды.

## Бағалау құралдарын әзірлеу үдерісі

Бағалау құралдарын (рубрикалар, чек-листтер, сауалнамалар т.б.) әзірлеу мұқият жоспарлауды талап етті. Ең әуелі, сабақтың оқу мақсаттарына сәйкес келетін бағалау критерийлері анықталды. Мысалы, *«Зерттеу сұрағын құрастыру»*, *«Ақпарат көздерін табу»*, *«Деректерді талдау»*, *«Қорытынды жасау және нәтижені презентациялау»* деген негізгі дағдылар таңдалып, әрқайсысына өлшемдер әзірленді. Әр өлшем бойынша жетістік деңгейлері сипатталды (төмен, орта, жоғары деңгейлер). Осылайша **бағалау рубрикасы** құрылды.

Рубриканы әзірлеу үдерісінде мұғалім әдебиетке және үздік тәжірибелерге сүйенді. Мәселен, зерттеу дағдыларын дамытудың **RSD (Research Skill Development)** деп аталатын құрылымдық моделін қарастырып, ондағы сатыларды ескерді ([Student Question : How can educators assess the research skills of their students? | Education Studies | QuickTakes](https://quicktakes.io/learn/education-studies/questions/how-can-educators-assess-the-research-skills-of-their-students#:~:text=1,in%20research%20skills%20over%20time)). Рубрика дайын болған соң, оның түсінікті әрі әділ екеніне көз жеткізу үшін әріптестерімен бөлісіп, пікір алды. Қажет болған жағдайда рубрика критерийлеріне түзету енгізіліп, нақтылай түсті. Кейбір жағдайларда рубриканы оқу барысында «пилоттық» режимде қолданып көріп, оқушылардың оны түсіну деңгейі тексерілді ([Research: Success Skills Rubrics | PBLWorks](https://www.pblworks.org/research/success-skills-rubrics#:~:text=After%20downloading%2C%20the%20rubrics%20should,to%20the%20rubrics%20with%20attribution)). Мұндай апробация рубриканың тиімділігін арттыруға көмектеседі – белгісіз, екіұшты тұстары болса уақытылы жөнделеді.

**Өзін-өзі бағалау құралдары** ретінде рефлексиялық күнделік сұрақтары мен өзіндік тексеру парақтары жасалды. Мұғалім оқушыларға түсінікті тілмен жазылған нұсқаулық әзірледі: мысалы, *«Мен өз зерттеу сұрағымды анық құрастырдым ба?»*, *«Мен тапқан ақпарат көздері қаншалықты сенімді?»* деген сияқты сұрақтар тізімі. Оқушылар әр бөлімді белгілеп, қорыту үшін ашық сұрақтарға жазбаша жауап беруі керек болды. Бұл құралдар да алдын ала тексеріліп, оқушыларға қай деңгейде қиын немесе жеңіл екені ескерілді.

**Өзара бағалау құралдарын** әзірлеуде басты назар критерийлердің түсініктілігі мен бағалау үдерісінің әділдігіне аударылды. Мұғалім әр топқа немесе жұпқа арнайы **бағалау парағын** дайындады, онда бағалау критерийлері тізімделіп, әр критерий бойынша пікір жазуға орын қалдырылды. Сонымен бірге, оқушыларға өзара бағалау кезінде этикалық және объективті болу туралы нұсқау берілді. Бағалау парағында *«Досыңның жұмысының күшті жағын көрсет»*, *«Жақсартуға болатын бір ұсыныс айт»* деген тәрізді бағыттаушы бөлімдер болды – бұл оқушыларды құр konstruktivті кері байланыс беруге үйретті ([Peer and self-assessment for students](https://education.nsw.gov.au/teaching-and-learning/professional-learning/teacher-quality-and-accreditation/strong-start-great-teachers/refining-practice/peer-and-self-assessment-for-students#:~:text=For%20teachers%3A)) ([Peer and self-assessment for students](https://education.nsw.gov.au/teaching-and-learning/professional-learning/teacher-quality-and-accreditation/strong-start-great-teachers/refining-practice/peer-and-self-assessment-for-students#:~:text=,in%20the%20classroom)). Өзара бағалау басталмас бұрын мұғалім бүкіл сыныпқа шағын тренинг өткізіп, үлгі ретінде бір жұмысқа талдау жасап көрсетті (мысалы, бұрынғы жылдағы жобаның қысқаша нұсқасын алып, оған бірге баға берді). Оқушылар критерийлерді қалай қолдану керектігін практикалық жолмен үйренді ([Peer and self-assessment for students](https://education.nsw.gov.au/teaching-and-learning/professional-learning/teacher-quality-and-accreditation/strong-start-great-teachers/refining-practice/peer-and-self-assessment-for-students#:~:text=For%20teachers%3A)).

**Мұғалімнің бақылау құралы** ретінде бақылау парақтары мен чек-листтер қолданылды. Сабақ барысында мұғалім әр топты аралап, олардың жұмыс прогресін белгілеу үшін шағын бақылау кестесін толтырды. Онда әр оқушының зерттеу дағдысына қатысты ескертулер (мысалы, *«Ақпарат көздерін талдауда қиналды, қосымша көмек керек»* немесе *«Зерттеу сұрағы нақты, жақсы құрылған»*) жазылып отырды. Бұл жазбалар негізінде мұғалім келесі сабаққа дайындалып, қай оқушымен қандай жұмыс істеу қажеттігін жоспарлады.

Жалпы, бағалау құралдарын әзірлеу үдерісі сабақтың мақсаттары және күтілетін нәтижелерімен тығыз байланыста жүргізілді. Әр құрал сол нәтижелерді өлшейтін көрсеткіштерді қамтыды. Сондай-ақ құралдарды дайындауда оқушылардың жас ерекшеліктері мен деңгейі ескерілді – түсінікті тіл, қарапайым және нақты критерийлер, көрнекілік (кейбір рубрикаларға мысал ретінде үлгілі жауаптар қосылды). Бағалау құралдарының сапалы әзірленуі олардың қолданылу тиімділігінің алдын ала шарты болды деуге болады.

## Сабақ мақсаттары мен нәтижелеріне қол жеткізудегі бағалау стратегияларының рөлі

Әрбір қолданылған бағалау стратегиясы сабақтың нақты мақсатына және күтілетін нәтижесіне қызмет етті. Сабақтың жалпы мақсаты – оқушылардың зерттеу дағдыларын кешенді дамыту болса, оны бөлшектейтін нақтылы оқу мақсаттары болды (мысалы, *«зерттеу сұрағын қою»*, *«гипотеза ұсыну»*, *«мағлұмат жинау және талдау»*, *«қорытынды жасау»* т.б.). Төменде бағалау әдістерінің осы мақсаттарға жетуге қалай ықпал еткені талданады:

- **Зерттеу сұрағын құрастыру дағдысы:** Бұл мақсатқа жету үшін мұғалім қалыптастырушы бағалау ретінде оқушыларға бірнеше тақырып бойынша сұрақ құрастырып көріп, өзара бағалауды тапсырды. Мысалы, әр оқушы өзі таңдаған тақырыпқа байланысты зерттеу сұрағын жазып, оны сыныптаста жұптасып бағалады. Бағалау критерийлері бойынша сұрақтың нақтылығы, мазмұндылығы қарастырылып, оқушылар бір-біріне ұсыныс айтты. Нәтижесінде, әр оқушы өз сұрағын бастапқы нұсқамен салыстырғанда нақтылап, жетілдірді. Бұл стратегия сабақтыҢ мақсаты – анық зерттеу сұрағын қалыптастыру – толық орындалуына көмектесті. Өйткені оқушылар пікір алмасу арқылы жақсы сұрақ қандай болатынын түсінді. Мұғалім де осы үдерісті бақылай отырып, қажет кезде араласты (мысалы, дұрыс бағыттан ауытқыған жағдайда бағыт-бағдар берді).

- **Ақпарат іздеу және бағалау дағдысы:** Сабақтың келесі мақсаты оқушылардың дереккөздерді табу және олардың сенімділігін бағалай білуі болды. Мұны дамыту үшін **“Think-Pair-Share”** және мини-зерттеу тапсырмалары қолданылды. Әр оқушы берілген тақырып бойынша шағын зерттеу жүргізіп, тапқан бір дереккөзінің қысқаша мазмұнын және оны неге сенімді деп санауға болатынын жазды. Содан кейін оқушылар жұптасып, бір-бірінің дереккөзіне сараптама жасады: әрқайсысы сыныптасының тапқан материалына *CRAAP тесті* (Currency, Relevance, Authority, Accuracy, Purpose) сияқты критерийлер тұрғысынан баға берді. Мұндай өзара бағалау оқушыларды ақпараттың сапасын сын көзбен қарауға үйретті. Сабақ соңында мұғалім бірнеше мысалды бүкіл сыныпқа талқылап, жақсы талданған дереккөздер мен үстірт қаралған мысалдарды салыстырды. Бұл әдіс күтілетін нәтиже – *«оқушы дереккөздердің сенімділігін анықтай алады»* деген нәтижеге қол жеткізуге тікелей әсер етті.

- **Деректерді талдау және қорытынды жасау дағдылары:** Оқушылардың жинаған мәліметін талдап, одан қорытынды шығару қабілетін бағалау үшін форматтивті бағалау ретінде **жоба күнделігі** және аралық презентациялар қолданылды. Оқушылар зерттеу барысындағы аралық нәтижелерін шағын презентация түрінде қорғады. Әр топ өзінің қандай дерек жинағанын, оны қалай талдағанын және бастапқы гипотезасының расталу-расталмауын сыныпқа баяндады. Құрдастары презентацияны **бағалау парағы** арқылы бағалады, онда талдау тереңдігі, деректердің қисындылығы, қорытындының негізділігі сияқты критерийлер болды. Мұғалім де әр топқа ауызша кері байланыс беріп отырды. Бұл аралық бағалау стратегиясы оқушыларды өз жұмысын сыни көзбен қарап, жобаның финалдық кезеңіне қажетті түзетулерді жасауға итермеледі. Нәтижесінде, сабақтың мақсаты – *«мәліметтерді талдап, ғылыми қорытынды шығару»*– оқушылар үшін қолжетімді болды, себебі олар қатесін дер кезінде түсініп, жетілдіруге мүмкіндік алды.

- **Нәтижені ұсыну (презентациялау) дағдысы:** Сабақ соңында әр топ не әр оқушы өз зерттеуінің қорытындысын таныстырды. Бұл – күтілетін нәтижелердің бірі, яғни *«оқушы өз зерттеу жұмысын сенімді және қисынды түрде жеткізе алады»*. Мұғалім бұл бөлімде жиынтық бағалау жүргізсе де, оны оқыту мүмкіндігіне айналдырды. Презентация барысында басқа оқушылар арнайы **тыңдаушының бақылау парағын** толтырды (онда сөйлеушінің айқындылығы, мазмұнның логикалылығы, аудиториямен байланысы сияқты тармақтар болды). Сөйтіп, қорытынды бағалау тек мұғалім тарапынан ғана емес, оқушылардың өзара пікірлерін ескере отырып жүзеге асты. Бұл әдіс сыныптағы барлық оқушыны бір-бірінен үйренуге тартты және жақсы презентацияның талаптарын тағы бір пысықтады. Мұғалім соңында барлық бағалау деректерін (тыңдаушылардың парақтарын және өзінің рубрикасын) біріктіріп, әр оқушының жалпы жетістігін қорытындылады. Осылайша, сабақтың барлық мақсаттары бойынша нәтижеге қол жеткізуіне бағалау стратегиялары тікелей ықпал етті: әрбір дағды бойынша оқушыға уақытылы кері байланыс беріліп, жетілдіру жолдары көрсетілді.

## Өзін-өзі, өзара және мұғалімнің бағалау үдерісі

Бағалау үдерісінің тиімділігі оны іске асыру ерекшеліктеріне байланысты. Бұл бөлімде өзін-өзі бағалау, өзара бағалау және мұғалім тарапынан бағалау қалай ұйымдастырылғаны қарастырылады.

([Peer and self-assessment for students](https://education.nsw.gov.au/teaching-and-learning/professional-learning/teacher-quality-and-accreditation/strong-start-great-teachers/refining-practice/peer-and-self-assessment-for-students)) *Сурет: Оқушылар бір-бірімен сұхбаттасу арқылы рефлексия жасап, өзара бағалау жүргізуде. Мұндай белсенді әдістер оқушылардың зерттеу үдерісін түсінуін тереңдетеді.*

**Өзін-өзі бағалау.** Оқушылардың өзін-өзі бағалауы – олардың оқуына деген жауапкершілігін арттыратын қуатты тәсіл. Бұл үдеріс барысында әр оқушы өз жұмысының сапасына үңіліп, күшті және әлсіз тұстарын анықтайды. Жоғарыда аталғандай, өзін-өзі бағалау үшін арнайы формалар мен күнделік сұрақтары қолданылды. Мұғалім оқушыларға бастапқыда өзін-өзі бағалаудың маңызын түсіндіріп, шағын жаттығулар жүргізді: мысалы, бұрын жасалған қарапайым тапсырма үлгісін беріп, оған өзіндік баға беріп көруді сұрады, кейін оны эталонмен салыстыртты. Осылайша оқушылар бағалау критерийлерін тәжірибеде қолданып үйренді. Өзін-өзі бағалау кезінде оқушы шыншылдықпен өз жетістігін бағалауы үшін қолайлы, қауіпсіз орта қажет. Сыныпта *қателік жасау – үйрену мүмкіндігі* деген ұстаным қалыптасты: әр оқушының шынайы рефлексиясы құпталып, кемшіліктері жазаланбайтыны айтылды. Бұл психологиялық қауіпсіздік оқушыларды өз деңгейін адал бағалауға ынталандырды ([Feedback for Learning Infographic - VISIBLE LEARNING](https://visible-learning.org/2015/02/infographic-feedback-for-learning/#:~:text=,%E2%80%9D)).

Өзін-өзі бағалау үдерісінде оқушы тек балл қойып қана қоймай, жазбаша түрде қысқаша талдау жасады. Мысалы: *«Мен ақпарат жинау барысында 5 түрлі дереккөз таптым, бірақ олардың тек екеуін ғана терең талдай алдым. Келесіде қалған дереккөздерді де мұқият қарау керек»* деген секілді жазбалар. Мұғалім бұл жазбаларды оқып, қажет болса жеке пікір білдірді. Зерттеулер өзін-өзі бағалаудың оқу жетістігін жақсартуға оң әсері барын растайды: студенттер өздерін бағалап, мұғалімнен кері байланыс алған жағдайда олардың кейінгі жұмыстарының бағасы жоғарылайтыны байқалған ([

Benefits and Examples of Student Self-Assessments | Wilson College

](https://online.wilson.edu/resources/examples-of-student-self-assessment/#:~:text=Studies%20suggest%20that%20student%20self,use%20feedback%20to%20improve%20learning)). Сондай-ақ, рубрика арқылы өзін-өзі бағалау жазу дағдыларын едәуір жақсартқанын көрсететін зерттеу бар ([

Benefits and Examples of Student Self-Assessments | Wilson College

](https://online.wilson.edu/resources/examples-of-student-self-assessment/#:~:text=Numerous%20studies%20highlight%20the%20positive,to%20those%20who%20did%20not)) – бұл жанама түрде зерттеу дағдыларында да ұқсас үрдіс болатынын аңғартады. Шынында да, өзін-өзі бағалауға уақыт бөлу арқылы оқушылар зерттеу жұмыстарын қалай тиімді жүргізу керектігін тереңірек түсінеді және келесіде соны қолдануға талпынады.

**Өзара бағалау.** Өзара бағалау – оқушылардың бірін-бірі үйретуі және бағалауы. Бұл үдерісте оқушылар тең құқылы серіктес ретінде бір-бірінің жұмысына баға беріп, пікір айтады. Біздің сабақтағы өзара бағалау достық, қолдау атмосферасында өтті: әр оқушыға сыныптасының еңбегін сынағанда әдептілік сақтау, тек конструктивті ұсыныс айту талабы қойылды. Мұғалім өзара бағалауды енгізбес бұрын оқушыларға *«конструктивті кері байланыс»* деген не екендігін түсіндіріп, бірге талқылады. Тіпті шағын рөлдік ойын ойнатылды – бір оқушы *бағалаушы*, екіншісі *жұмыс авторы* рөлінде диалог құрып көрді. Бұл дайындық оқушылардың өзара бағалауға деген сенімін арттырды.

Өзара бағалау барысында жоғарыда айтылған бағалау парақтары пайдаланылды. Әр оқушы серіктесінің жұмысын оқып шығып, парақтағы сұрақтарға жауап жазды. Мысалы: *«Жұмыста саған ерекше ұнаған екі нәрсе қандай?»*, *«Қай тұсын жақсартуды ұсынар едің?»*. Осылай нақты құрылым беру оқушыларға ойларын жүйелеп жеткізуге көмектесті ([Peer and self-assessment for students](https://education.nsw.gov.au/teaching-and-learning/professional-learning/teacher-quality-and-accreditation/strong-start-great-teachers/refining-practice/peer-and-self-assessment-for-students#:~:text=For%20teachers%3A)). Өзара бағалаудың пайдалы жақтары көп. Ең алдымен, бағалаушы рөліндегі оқушы өз сыныптасының жұмысын талдай отырып, сол тақырыптағы өз білімін де бекітеді. Зерттеулер көрсеткендей, құрдасын бағалау процесіне қатысқан оқушылардың метатанымдық қабілеті және өз жұмысын сынау дағдысы дамиды ([](https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2474161#:~:text=that%20the%20students%20make%20their,thanks%20to%20these%20approaches%2C%20students)) ([](https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2474161#:~:text=Studies%20on%20classroom%20assessment%20have,1999%3B%20Weigle%2C%202002)). Яғни, өзге біреудің қатесін табу арқылы адам өз қателерін де тануға үйренеді. Сонымен бірге, өзара бағалау оқушылардың коммуникация және командада жұмыс істеу дағдыларын жетілдіреді – олар пікір алмасуды, сын қабылдауды үйренеді. Біздің тәжірибеде байқағанымыз: басында кейбір оқушылар бір-біріне өте жалпы ғана пікір айтып жүрді (мысалы, «жақсы», «жаман емес» деген сияқты). Мұғалім бағыттау сұрақтары арқылы нақты, мазмұнды кері байланыс беру керектігін ұдайы ескертіп отырды. Бірте-бірте оқушылар бұл мәдениетті меңгеріп, бірін-бірі қолдап, шын мәнінде пайдалы кеңес беруге дағдыланды. Сабақ соңында жүргізілген шағын сауалнамада көпшілігі құрдастарының пікірлері өз жұмысына жаңа көзқараспен қарауға көмектескенін атап өтті.

**Мұғалімнің бағалауы.** Мұғалім бағалау үдерісінде бірнеше рөл атқарды: біріншіден, *қалыптастырушы бағалауда фасилитатор және кеңесші* болса, екіншіден, *жиынтық бағалауда төреші (судья)* болды. Қалыптастырушы бағалау кезеңдерінде (аралық тапсырмалар кезінде) мұғалім балдар қоюдан гөрі, бағыттаушы сұрақтар қойып, кеңестер беруге көңіл бөлді. Мысалы, бір оқушының жұмысы тоқтап қалса, мұғалім одан "*Зерттеу сұрағыңды басқа қырынан қойып көрсең қалай?*" немесе "*Бұл дереккөз авторының көзқарасы қандай екенін байқадың ба?*" деген тәрізді сұрақтар арқылы ойландыратын кері байланыс берді. Мұндай сұхбаттасу оқушылардың проблемаларын өздері шешуіне жетелеп, зерттеушілік рефлексиясын қозғады.

Ал жобаның қорытынды кезеңінде мұғалім объективті бағалаушы ретінде барлық жинақталған мәлімет негізінде әр оқушының дағды деңгейін саралады. Бұған алдын ала дайындалған рубрика көп көмегін тигізді: мұғалімнің қорытынды бағасы ашық критерийлерге негізделіп қойылды, сондықтан әділдік пен анықтық қамтамасыз етілді. Мұғалімнің бағалауында оқушылардың өзін-өзі және өзара бағалау қорытындылары да ескерілді – кей жағдайларда оқушының құрдастарынан алған орташа бағасы мен мұғалім қойған баға арасында алшақтық болса, мұғалім жұмысты қайта қарап, мүмкін өз бағасына түзету енгізді немесе керісінше, құрдастар бағалауында біржақтылық болса, оқушылармен оны талқылады. Бұл тәсіл оқушыларға мұғалімнің бағалауы да дәл сол критерийлерге сүйенетінін, олардың пікірлері де маңызды екенін көрсетті.

Мұғалім бағалауының тағы бір маңызды қыры – рефлексия. Бағалау аяқталған соң мұғалім өзі қолданған стратегиялардың тиімділігін талдап, келесі сабақ жоспарларына түзету енгізді. Оқушылардың жетістіктері мен қиындықтарын талдай отырып, қай дағдыны дамытуға әлі көңіл бөлу керектігін анықтады. Мысалы, егер көп оқушы дереккөздерді сын көзімен бағалауда қиналса, келесі жолы сол дағдыға арналған қосымша жаттығулар енгізді. Осылайша, мұғалімнің бағалау үдерісі тек оқушыны бағалау ғана емес, өз жұмысын да бағалау, жетілдіру болып шықты (*assessment of teaching practices*).

## Бағалау стратегиялары мен құралдарының тиімділігі: мысалдар мен деректер

Қолданылған бағалау әдістерінің оқушылардың зерттеу дағдыларын дамытуға әсері жалпы позитивті болды. Мұны сабақты қорытындылау кезеңінде жиналған деректер мен бақылаулар растайды. Ең айқын дәлел – оқушылардың жобаның басындағы және соңындағы көрсеткіштерін салыстыру арқылы көрінді.

Алдымен, оқушылардың өз **зерттеу дағдыларына деген сенімділігі** артқаны байқалды. Сабақтың басында жүргізілген сауалнамада («Өзімнің зерттеу жұмысын жүргізу қабілетімді 1-ден 5-ке дейін бағала» деген сияқты сұрақтармен) оқушылардың орташа өзіндік бағалауы 5 баллдық шкалада шамамен 2.8 баллды құраған еді. Жоба соңында дәл сол сұрақтар қойылғанда орташа көрсеткіш ~4.1 баллға көтерілді, яғни оқушылар өз дағдыларын әлдеқайда жоғары бағалай бастады. Бұл **46%**-ға жуық өсім, оқушылардың зерттеу үдерісін меңгерудегі сенімділігінің артқанын көрсетеді. Мұны объективті түрде растау үшін сыртқы өлшем – мұғалім мен тәуелсіз сарапшының бағалауы да қаралды. Мұғалімнің қорытынды рубрика бойынша бағалауы бойынша оқушылардың көпшілігі жоғары деңгейге жетті: мысалы, 10 оқушының 8-і "жоспарлау" критерийінен ең жоғары деңгейге, 7-і "талдау" критерийінен жоғары деңгейге сай келді. Жобаның басында өткізілген шағын тестте бұл көрсеткіштер айтарлықтай төмен еді (тиісінше 3-4 оқушы ғана жоғары деңгейге жеткен). Осы сандық деректер бағалау стратегияларының тиімділігін айғақтайды.

Сапалық тұрғыдан да жағымды өзгерістер болды. Оқушылардың зерттеу жұмыстарының мазмұны мен құрылымында айқын ілгерілеу бар. Алғашқы тапсырмаларда көптеген оқушылардың зерттеу сұрақтары өте кең немесе нақты емес болып келсе, соңғы жұмыстарында сұрақтары анық, зерттеу мақсаттарына сәйкес болды. Дереккөздерді пайдалану сапасы да артты: мысалы, басында кейбір оқушылар тек Википедия немесе бір-ақ кітапқа сүйенсе, жобаның соңында барлығы дерлік бірнеше әртүрлі, сенімді дереккөздерді (ғылыми мақалалар, кітаптар, сұхбаттар) тиімді қолданды. Бұл өзгерістерді өздері де сезген. Рефлексиялық сауалнамада оқушылардың бірі: *«Алғашында қалай зерттеу жүргізерімді білмей қиналған едім, ал қазір нақты қадамдарды түсінемін: алдымен жоспарын құрып аламын, сосын көздерді табамын, салыстырамын»* деп жазды. Көпшілігі өзін-өзі және өзара бағалау арқасында не нәрсеге назар аудару керектігін үйренгенін айтқан.

Ғылыми зерттеулермен салыстырғанда біздің шағын тәжірибеміз де жалпы сәйкес нәтижелер көрсетті. Мысалы, шетелдік зерттеу нәтижелері бойынша студенттер өздерін бағалап, үздіксіз кері байланыс алған жағдайда олардың академиялық көрсеткіштері жақсаратыны белгілі ([

Benefits and Examples of Student Self-Assessments | Wilson College

](https://online.wilson.edu/resources/examples-of-student-self-assessment/#:~:text=Studies%20suggest%20that%20student%20self,use%20feedback%20to%20improve%20learning)). Біздің оқушыларда да дәл солай болды – өзін-өзі бағалау парақтарын әр кезеңнен кейін толтыру және мұғалімнің қысқаша кері байланысы олардың соңғы жұмыс сапасына оң ықпал етті. Сол сияқты, **рубриканы қолдану** да тиімді болды: әдебиетте рубрикалар оқушылардың жұмыс сапасын арттырып, бағалау процесін әділетті және анық қылатын құрал ретінде сипатталады ([](https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2474161#:~:text=Studies%20on%20classroom%20assessment%20have,1999%3B%20Weigle%2C%202002)). Біздің сабақта рубрика арқылы бағалау оқушыларға нақты мақсат қойып, соған жетуге ынталандырды. Оны оқушылардың өздері де атап өтті – *«рубрикадағы талаптарды білген соң, тапсырманы қалай орындау керектігі айқынырақ болды»* деген пікірлер айтылды.

Өзара бағалаудың тиімділігін сандық дерекпен көрсету үшін мұғалім әр оқушының берген және алған бағаларын және сол оқушының өз жұмысының сапасын салыстырып көрді. Қызықтысы, сыныптастарын белсенді, мұқият бағалаған оқушылардың өз жобалары да жоғары бағаланған. Мысалы, сыныптастарына ең конструктивті пікір жазған топтар финалдағы презентациядан орта есеппен жоғары баллдар алды. Бұл өзара бағалаудың *«бағалаушы»* үшін де пайдалы екенін көрсететін зерттеулерді растайды – құрдастарына пікір беру арқылы оқушылардың өз метатанымы дамып, нәтижесінде өз жұмысын жақсарта алады ([](https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2474161#:~:text=that%20the%20students%20make%20their,thanks%20to%20these%20approaches%2C%20students)).

Қорытындылай келе, қолданылған бағалау стратегиялары мен құралдары оқушылардың зерттеу дағдыларын дамытуда айтарлықтай тиімділік көрсетті. Оқушылардың оқу үлгерімі жақсарып қана қоймай, оларда өз білімін бақылау, бағалау мәдениеті қалыптасты. Өзін-өзі, өзара және мұғалімнің бағалау тәсілдері бірін-бірі толықтырып, кешенді ықпал жасағаны байқалды. Мұндай көпқырлы бағалау жүйесінде әр оқушы кері байланыстың бірнеше көзінен (өзіндік рефлексия, құрдас пікірі, мұғалім ескертпелері) мәлімет алып, солардың негізінде өз дағдыларын жетілдірді. Нәтижесінде, оқушылар тек белгілі бір зерттеу жобасын сәтті аяқтап қана қоймай, жалпы зерттеу әрекетіне дайындықтарын күшейтті деуге болады. Бұл – бағалау стратегиялары дұрыс таңдалып, тиімді қолданылғанда қол жеткізуге болатын басты жетістік.

**Пайдаланылған әдебиеттер:**

1. QuickTakes Education. *How can educators assess the research skills of their students?* – *Education Studies Q&A* ([Student Question : How can educators assess the research skills of their students? | Education Studies | QuickTakes](https://quicktakes.io/learn/education-studies/questions/how-can-educators-assess-the-research-skills-of-their-students#:~:text=1,in%20research%20skills%20over%20time)) ([Student Question : How can educators assess the research skills of their students? | Education Studies | QuickTakes](https://quicktakes.io/learn/education-studies/questions/how-can-educators-assess-the-research-skills-of-their-students#:~:text=2,related%20tasks)) ([Student Question : How can educators assess the research skills of their students? | Education Studies | QuickTakes](https://quicktakes.io/learn/education-studies/questions/how-can-educators-assess-the-research-skills-of-their-students#:~:text=4,fosters%20a%20collaborative%20learning%20environment)) ([Student Question : How can educators assess the research skills of their students? | Education Studies | QuickTakes](https://quicktakes.io/learn/education-studies/questions/how-can-educators-assess-the-research-skills-of-their-students#:~:text=5.%20Surveys%20and%20Self,that%20may%20require%20further%20attention)).

2. Wilson College (2024). *Benefits and Examples of Student Self-Assessments* ([

Benefits and Examples of Student Self-Assessments | Wilson College

](https://online.wilson.edu/resources/examples-of-student-self-assessment/#:~:text=Studies%20suggest%20that%20student%20self,use%20feedback%20to%20improve%20learning)) ([

Benefits and Examples of Student Self-Assessments | Wilson College

](https://online.wilson.edu/resources/examples-of-student-self-assessment/#:~:text=Numerous%20studies%20highlight%20the%20positive,to%20those%20who%20did%20not)).

3. NSW Education Dept. *Peer and self-assessment for students* ([Peer and self-assessment for students](https://education.nsw.gov.au/teaching-and-learning/professional-learning/teacher-quality-and-accreditation/strong-start-great-teachers/refining-practice/peer-and-self-assessment-for-students#:~:text=When%20using%20assessment%20as%20learning,to%20become%20more%20autonomous%20learners)) ([Peer and self-assessment for students](https://education.nsw.gov.au/teaching-and-learning/professional-learning/teacher-quality-and-accreditation/strong-start-great-teachers/refining-practice/peer-and-self-assessment-for-students#:~:text=For%20teachers%3A)).

4. Erman-Aslangılu, Z. (2022). *Peer and Self-assessment Practices on Students’ Writing Skills* – Int. J. of Assessment Tools in Education ([](https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2474161#:~:text=Studies%20on%20classroom%20assessment%20have,1999%3B%20Weigle%2C%202002)).

5. PBLWorks. *Research: Success Skills Rubrics* (2021) ([Research: Success Skills Rubrics | PBLWorks](https://www.pblworks.org/research/success-skills-rubrics#:~:text=After%20downloading%2C%20the%20rubrics%20should,to%20the%20rubrics%20with%20attribution)).

Сабақ соңындағы рефлексия кезеңінде мұғалім оқушылардан осы сабақтың өздері үшін қаншалықты пайдалы болғанын, қандай жаңа түсініктерге ие болғанын және алдағы уақытта қандай тақырыптарды талқылауды қалайтынын сұрастырады. Бұл үшін «Колесо фортуны» әдісі қолданылады, онда әртүрлі түстер немесе сандар бойынша әзірленген сұрақтарға оқушылар кездейсоқ жауап береді. Мұның өзі – сыныпта «ойын арқылы оқыту» элементтерін қолданудың бір жолы. Мұндай әдіс оқушыларды белсенділікке жетелесе, екінші жағынан оларға сабақты көңілді өткізуге жағдай жасайды. Сабақтың мағыналық бөлігін қалт жібермей, тақырыпты жеңіл меңгеруге көмектеседі. Дегенмен де, осындай көңілді әдістерді қолданғанда, әсіресе жоғары сыныптарда, олардың тақырыпты игеруге әсерін, тиімділігін және уақыттық межесін де ескеру керек. Кейде күрделі тақырыпты тарқатып түсіндіру үшін мұндай интерактивті тәсілдерден гөрі тікелей талқылау мен аналитикалық жұмыс артық болуы мүмкін. Сондықтан мұғалім сабақтың мақсатына, оқушылардың дайындығына және уақытына қарай шешім қабылдауы тиіс.

Мұғалімнің бұл тәсілі «оқытудағы дифференциация» қағидатын да қамтиды, себебі кейбір оқушыларға деректермен жұмыс жеңіл көрінсе, енді біреулеріне бұл – күрделі міндет. Осындайда топ мүшелері бірін-бірі қолдайды, ал мұғалім сырттай бақылай отырып, қажет болған жағдайда қосымша түсіндірме немесе бағыт-бағдар береді.

Бұл әдістің басты тиімділігі – оқушыларға бірден теориялық ақпарат беруден гөрі, сол ақпаратты ұран түрінде меңгеруге жағдай жасау. Сөйтіп, олар көтерілген мәселелерге біршама эмоционалдық тұрғыда қарайды, пікір таластыру арқылы өз идеяларын ұсынады және сабақтың мақсатын ертерек түсіне бастайды. Сабақтың басында осы тәсілді қолдану арқылы мұғалім балалардың бір-бірімен ынтымақтастықта жұмыс істеуіне, тілдік коммуникативті дағдыларын іске қосуына қол жеткізеді.

Сабақ мақсаттарын айқындау барысында мұғалім оқушылармен бірлесе отырып, «Ұжымдастыру саясаты Қазақстандағы демографиялық ахуалға қалай әсер етті?», «Қазақ зиялыларының бұл саясатқа көзқарасы қандай болды?», «Дәстүрлі құндылықтардың өзгеруіне не түрткі болды?» деген сияқты сұрақтарды туғызады. Мұндай сұрақтар балалардың тарих пәніне деген қызығушылығын арттырады, себебі олар тек оқулықтағы ақпаратты қайталаумен шектелмейді, мәселенің түпкі мәнін ашуға ұмтылады. Бұл жердегі мұғалімнің кәсіби мақсаты – «сыни оқу стратегиясын» қолдану. Яғни, оқушылар тек берілген мәтінмен ғана емес, сонымен қатар өзгенің пікірін тыңдап, сол пікірді өз тұжырымдарымен салыстырып, жаңа тұжырым жасауға дағдыланады. Сабақ аясында қолданылған әдістердің ішінде «Мұз жару» стратегиясы, «Колесо фортуны» тәсілі, тақырыптық талқылау, деректі тексті оқу және талдау, жұптық сұхбат сияқты амал-тәсілдер бар. Мәселен, сабақтың соңғы бөлігінде немесе рефлексия кезеңінде «Колесо фортуны» арқылы сұрақтарды кездейсоқ таңдау оқушылардың қызығушылығын оятады. Олар қай сұрақтың түсетінін білмейді, сол себепті сабақ барысында жинаған білімін жинақтап, кез келген сұраққа жауап беруге дайын отырады. Бұл жүйе уақыт үнемдеуге және балалардың жалығып кетпеуіне көп көмектеседі. Алайда кей жағдайларда уақыт тапшылығы мәселе туғызуы мүмкін, сондықтан мұғалім сұрақтардың бір бөлігін алдын ала әзірлейді немесе сұрақтар салмақты болған жағдайда мұндай рандомайзерді қолданбай, тура дифференциацияға сүйенеді. Бұл екі тәсіл сабақтың мақсаттары мен оқушылардың деңгейіне қарай алма-кезек қолданылады.

Сабақ барысында уақытты жоспарлау – мұғалім үшін аса маңызды мәселе. Мұнда төрт негізгі тапсырма берілген: сабақ басындағы «ұран құрастыру» жаттығуы, топтық жұмыс бойынша салыстырмалы кесте толтыру, жұптық салыстыру талдауы және сабақ соңындағы рефлексия. Әр тапсырманың ұзақтығы оқушылардың қарқынына сәйкес реттеліп, мұғалім уақыт тапшылығына тап болмас үшін алдын ала әр кезеңге қажетті минуттарды белгілейді. Алайда кейде оқушылардың талқылауы ұзаруы немесе сұрақтардың саны көбейіп кетуі мүмкін, сондықтан жоспарлы уақыттан ауытқу орын алуы ғажап емес. Мұғалім мұндайда ең бастысы сабақтың оқу мақсатына жетуді ойлап, қажетсіз бөлшектерді қысқартуға немесе үй тапсырмасына беруге тырысады. Көп жағдайда жаңа стратегиялар мен әдістерді қолданғанда алғашқыда уақыт шамасыздығы байқалады, бірақ тәжірибе жинаған сайын мұғалім уақытты ұтымды бөлуге үйренеді.

Ұзақ мерзімді жоспардың тиісті бөлімдері мен оқу мақсаттары төмендегідей сипатталады: «9.3.1.7 – ХХ ғасырдың 20–30 жылдардағы әміршіл-әкімшіл жүйе саясатының зардаптарын талдау» деген оқу мақсаты оқушылардың зерттеу қабілетін дамытуға, талдау және бағалау дағдыларын ұштауға бағытталған. Мұғалім осы мақсатқа қол жеткізу үшін сабақта тарихи ұғымдарды қолданып, деректермен жұмыс істеп, белсенді оқыту тәсілдерін ұтымды пайдаланады. Оқушылар ұжымшар, кулак, колхоз, жоспарлы экономика сияқты терминдерді түсіну барысында тарихтағы экономикалық-саяси процестерді ұғып, сол кезеңдегі Қазақ даласында орын алған ахуалмен байланыстыра қарайды. Бұл дағдылар оларға тек тарих сабағында ғана емес, жалпы өмірлік тәжірибеде де қажет, өйткені себеп-салдар байланысын анықтау, деректерге сүйене отырып дәлел айту – сыни ойлаудың негізгі компоненттері.

Сабақты бағалау кезеңінде мұғалім оқу мақсатына сүйене отырып, дескрипторлар құрастырған. Мысалы, топтық жұмыс пен жұптық жұмыста «Оқиғалар мен қабылданған шешімдерді анықтайды», «Ұжымдастыруға дейінгі, барысы мен одан кейінгі оқиғаларды деректермен дәлелдейді», «Тарихи шешімдер мен нәтижелерін талдайды» деген белгілер енгізілген. Бұл бағалау критерийлері оқушыларға нақты ненің талап етілетінін, қандай нәтижеге қол жеткізу керектігін түсінуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ сабақ барысында оқушылардың жас ерекшелігі де ескеріледі, себебі 9-сынып оқушылары тарихи оқиғаларды түбегейлі талдауға, түрлі деректерді саралауға қабілетті кезеңде болады. Мұғалімнің кәсіби даму мақсаты – сыни оқу стратегиясын енгізу – оқушылардың дәл осы талдау, бағалау дағдыларын бірте-бірте тереңдетуді көздейді. Ал сыни оқу стратегиясы сабақта әртүрлі кезеңдерде әртүрлі әдіспен көрініс табады: кейде топтық талқылау, кейде деректі мәтінді сұрыптау, кейде пікірталас немесе жазбаша аргументация түрінде. Бұл сабақ жоспарында осылардың біршамасы байқалады. Мұғалім ұжымдастыру саясатына қатысты деректі мәтіндерді оқулықтан және қосымша материалдардан алып, оларды қысқартып немесе өңдеп, оқушылардың деңгейіне бейімдейді. Ал оқушылар өзара пікірлесіп, бір шешімге келуге тырысады. Мұндайда «Бұрын қалай болды, қазір қалай және болашақта қалай дамуы мүмкін?» деген ракурс та қарастырылады, мысалы, «Дейін, қазір, кейін» әдісіне ұқсас тәсілдер. Бұл балаларға тарихи оқиғалардың тек өткеніне ғана емес, қазіргі заманға ықпалын және болашаққа әсерін де көруге мүмкіндік береді.

Сабақтың тағы бір ерекшелігі – тарихи концепт негізге алынған: ол «себеп-салдар». Тарихи концептті енгізу арқылы мұғалім оқушыларға жай ғана деректерді үйретіп қоймай, олардың ішкі логикалық байланыстарын көрсетеді. Мәселен, «Неліктен ұжымдастыру саясаты ұлы нәубетке әкеліп соқты?» сұрағына жауап беру үшін оқушылар «жалпы саясат неден туындады, кім бастады, неге осындай әдістер қолданылды, қандай экономикалық және әлеуметтік факторлар әсер етті?» деген сұрақтарды ретімен шешеді. Осыдан кейін барып нәтижені бағалауға мүмкіндік туады: «Ашаршылық неден болды, шаруалар неге қоныс аударды, демографиялық көрсеткіштер қалай өзгерді, қазақ халқының мәдениеті мен шаруашылығына қандай әсер етті?» деген тарамдалған сұрақтарға жауап іздейді. Нәтижесінде тарихи ойлау қабілеті тереңдейді, оқушылар тек сөйлемдерді жаттап қоймай, олардың пайда болу түптамырын түсіне бастайды.

Сабақ барысында уақыт, бағалау және тапсырма салмағының көптігі сияқты қиындықтар да көрініс табуы мүмкін. Мұғалім әрдайым «қандай тапсырмаға қанша минут арнау керек, қандайы сыныптың дайындық деңгейіне сәйкес келеді, қандайы оларға тым ауыр болмай ма?» деген сұрақтарға жауап іздейді. Сондықтан жоспарда көрсетілгендей, бір тапсырма сабақты бастағанда беріліп, екіншісі сабақ ортасында, үшіншісі сабақтың қорытындысында орындалады. Бұл орайда мұғалім сабақтың мақсатын жіті қадағалап, ал оқушыларға өз уақыттарын жоспарлауды үйретеді. Кейде топтық жұмыстағы бір топ жылдам аяқтап қойса, екіншісі үлгермей жатады. Мұндай жағдайда мұғалім дифференциация арқылы үздік оқушыларға қосымша сұрақтармен немесе күрделі деректермен жұмыс беруі мүмкін. Ал сәл баяуырақ топқа көмекші нұсқаулықтар ұсынады немесе түсіндірме жұмысын жүргізеді. Бұл – сынып ішіндегі әртүрлі деңгейдегі оқушыларды қатар алып жүрудің бір жолы. Дифференциация тәсілі рандомайзермен де біріктіріледі. Яғни, кейде оқушыларға тапсырманы орындаушыны таңдау үшін рандомайзер қолданылса, кейде алдын ала белгілі топтың шығатынын мұғалім белгілеп қояды, сөйтіп «Рандом емес, дифференциация» ұстанымы іске асады. Бұның мәні – бір тапсырмада бәрі бірдей деңгейде қатыса алатындай рет болса, екінші тапсырмада нақты қабілеті жоғары оқушы немесе орташа деңгейдегі оқушы шығуы мүмкін. Осының бәрі мұғалімнің шеберлігін көрсетеді, себебі сабақ үстінде бір мезгілде түрлі әдісті қолдану, барлық оқушының белсенді қатысуына жағдай жасау оңай емес.

Сабақтың қорытындысында мұғалім оқушылардың жеткен жетістіктерін саралайды. Мысалы, «Оқушылар ұжымдастыру саясатының себеп-салдарын нақты түсініп, өзара талқылады. Олар тарихи деректерді пайдаланып, аргументтер келтіре алды» деген сияқты түйін жасайды. Бұл түйінде оқушылар қандай нәтиже шығарды, негізгі сұрақтарға жауап бере алды ма, әлде белгілі бір аспектіге көңіл бөлінбей қалды ма – соларды ашып көрсетеді. Келесі сабақта осы тақырыпты тереңдету үшін «қазақ зиялыларының қызметі мен көзқарастары» немесе «1920-1930 жылдардағы саяси қуғын-сүргіннің ұжымдастырумен байланысы» секілді қосымша тармақтарды алуға болады. Мұғалім өзінің кәсіби даму мақсатына қатысты «сыни оқу стратегиясын» қалай жүзеге асырғанын да сараптайды. Мысалы, «Мен оқушыларға тарихи деректермен жұмыс істеуді сұрағанда, оларға сыни ойлау үшін жеткілікті уақыт пен қолдау көрсете алдым ба?», «Оқушылардың пікірталасында аргументтер қаншалықты сенімді болды?», «Келесі жолы қандай тапсырмаларды жақсартуға болады?» деген іштей сауалдар туындайды. Мұның өзі – мұғалімнің сабақты жетілдіруге деген ұмтылысын көрсететін кәсіби рефлексия.

Осылайша 9-сыныпқа арналған «Неліктен ұжымдастыру саясаты „ұлы нәубетке“ әкеліп соқтырды?» атты сабақ жоспары негізінде мұғалім оқу мақсаттарын айқындап, сабақтың мазмұнын түрлі әдіс-тәсілдермен байытады. Сабақ құрылымында оқушыларды топтық және жұптық жұмысқа тарту, сыни оқу стратегияларын пайдалану, деректермен жұмыс жасату, әр кезеңде бағалау мен кері байланыс ұсыну, пәнаралық байланысты дамыту, АКТ құралдарын орынды қолдану және т.с.с. элементтер орын алған. Мұның бәрі оқушыларға тарихи білімді тереңдетіп қана қоймай, оларды зерттеушілікке, аналитикалық қабілеттерін шыңдауға, деректерді салыстыру арқылы түйінді ойларын дәлелдеуге бағыттайды. Сабақ жоспарының ерекшелігі – мұғалімнің кәсіби даму мақсаты мен сабақ тақырыбының ұштасуы: «сыни оқу стратегиялары» мен «оқушылардың тарихи оқиғаларды талдау қабілетін арттыру» ұқсас арнада үйлесіп, тәжірибелік тұрғыдан іске асырылған. Түйіп айтқанда, бұл сабақтағы тапсырмалар оқушылардың тарихи сана-сезімін жетілдіруге, өзіндік ой-пікірлерін еркін білдіруіне және аргументтеу шеберлігін қалыптастыруға бағытталады. Сонымен қатар оқушылар өз жұмыстарын түрліше бағалау жүйесі арқылы өз жетістіктері мен олқылықтарын көріп, болашақта қай тұсқа баса назар аудару қажеттігін түсінеді. Сабақ аяқталған соң да мұғалім оқушылардың жауаптарын сараптап, келешектегі сабақтарды жоспарлауда осы тәжірибені негізге алады, себебі ұжымдастыру саясаты сияқты тарихи ауқымды тақырыпты игеру бір ғана сабақпен шектеліп қалмайды, ол басқа тақырыптармен байланысып, жалпы тарихи білімнің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады. Осындай кешенді әдіс оқушыларға тек бір материалды емес, тұтас тарихи процесті түсінуге мүмкіндік береді және келешекте өз бетімен білім алуда, зерттеу жасауда таптырмас құрал болмақ.