«Жетіген аспабының қазіргі заманның балаларына ықпалы, қызығушылығы»

«Ақмола облысының Білім басқармасының Аршалы ауданы бойынша білім бөлімінің жанындағы Аршалы кентінің балалар музыка мектебі» МКҚК

«Жетіген» сыныбының оқытушысы

Уринбаева Жанарай Калебайкызы

Кіріспе

Аннотация

Бұл мақалада қазақтың көне музыкалық аспабы - жетігеннің қазіргі заман балаларына тигізетін мәдени, эстетикалық және тәрбиелік әсері қарастырылады. Сонымен қатар, жетігенді қосымша білім беру үдерісінде қолданудың тиімділігі мен мүмкіндіктері талданады. Автор жетіген үйренудің оқушылардың рухани дүниесін байытатынын, ұлттық сана-сезімін арттыратынын, шығармашылық қабілеттерін дамытатынын атап өтеді. Жетіген аспабының тарихи ерекшелігі, қазіргі таңдағы дамуы және оның балаларға тигізер ықпалы мен қызығушылық тудыру мүмкіндіктері кеңінен қарастырылады.

Кіріспе

Қазіргі қоғамда ұлттық болмысты сақтау мен дамыту - маңызды мәселелердің бірі. Балалардың рухани дүниесін байыту, өнерге баулу және ұлттық құндылықтарға құрметпен қарауға тәрбиелеу - білім беру жүйесінің басты міндеттерінің қатарында. Осы орайда жетіген сияқты ұлттық музыкалық аспаптарды қосымша білім беру бағдарламаларына енгізу - болашақ ұрпақтың мәдени тұтастығын қалыптастырудың маңызды жолы.

Қазақ халқының сан ғасырлық мәдениетінің, ұлттық рухының көрінісі - оның дәстүрлі музыкалық мұралары. Сол мұралардың ішінде аса бағалы, әрі ерекше аспаптардың бірі - жетіген. Жетіген - қазақ халқының көне ішекті музыкалық аспаптарының бірі. Бұл аспап тек қана музыка ойнау құралы ғана емес, сонымен қатар ұлттық болмысты, ата-баба рухын жеткізетін символ. Қазіргі жаһандану дәуірінде жастардың, әсіресе балалардың ұлттық өнерге деген қызығушылығы әлсіреп бара жатқан кезеңде жетіген сынды аспаптар олардың рухани тәрбиесінде маңызды рөл атқара алады.

Негізгі бөлім

1. Жетіген - тарихтың аманаты

Жетіген - қазақ халқының көне шертпелі музыкалық аспабы. Аспаптың аты «жеті» және «ән» сөздерінен шыққан, яғни жеті ішек арқылы орындалатын жеті түрлі үнді білдіреді. Аңыз бойынша, жетіген атауын оның алғаш ойлап тапқан шебері жеті ұлының өлімінен кейін әрқайсысына арнап бір-бір ішек тағып, жеті күй шығарғандықтан алған. Бұл аңыздың өзінен-ақ жетігеннің тек музыкалық аспап емес, терең философиялық мағынасы бар екенін байқаймыз. Ежелгі кезеңдерден бастап жетіген тек музыкалық аспап емес, сонымен қатар рухани, тәлімдік құрал ретінде де қолданылған.

Аспаптың сыртқы құрылымы да ерекше: жеті ішекті (қазір 13 немесе 21 ішекті түрлері де кездеседі) көп ішекті шертпелі аспап, дыбысы өте нәзік, терең. Ол арқылы табиғаттың үнін, адамның жан күйін жеткізуге болады. Осы ерекшелігі қазіргі заман балаларына ішкі жан дүниесін ашуға мүмкіндік береді.

2. Қазіргі заман балаларының қызығушылығы

Бүгінде жетіген тек этнографиялық мұражайлардың бұрышында сақталған көне жәдігер емес. Қазақстанның көптеген музыкалық мектептері мен өнер ордалары осы аспапты оқыту бағдарламасына енгізуде. Қазіргі балалар жетігеннің нәзік үніне, ерекше пішініне қызығады. Әсіресе, заманауи өңделген аспаптар балалардың икеміне ыңғайланып жасалған.

Жетігенді үйрену арқылы балалар тек аспапта ойнауды ғана емес, ұлттық музыкамен, тарихпен, фольклормен танысады. Бұл олардың рухани дамуына, ұлттық болмысын қалыптастыруға үлкен септігін тигізеді. Сонымен қатар жетігенде ойнау - қолдың ұсақ моторикасын дамытады, есту қабілетін жақсартады, зейінін шоғырландыруға үйретеді.

3. Жетіген мен заманауи технология

Қазіргі таңда жетігенді насихаттауда цифрлық технологиялар маңызды рөл атқарады. Youtube, TikTok, Instagram сияқты әлеуметтік желілерде жетігенде ойнаған жасөспірімдердің видеолары миллиондаған қаралым жинап жатыр. Бұл - балалар арасында жетігенге деген қызығушылықтың артуының бір дәлелі.

Сондай-ақ арнайы мобильді қосымшалар арқылы жетіген үйренуге мүмкіндік беретін бағдарламалар жасалуда. Мұндай бастамалар балалардың үйде отырып-ақ бұл аспаппен танысып, үйренуіне жол ашады. Бұл - ұлттық өнерді заман талабына сай жаңғыртудың бір көрінісі.

4. Жетіген үйренудің тәрбиелік мәні

Музыка - тәрбие құралы. Жетіген аспабы арқылы балалар тек музыка үйреніп қоймайды, олар төзімділікке, табандылыққа, сабырлыққа, эстетикалық талғамға, ұлттық құндылықты сезінуге тәрбиеленеді.

Жетігенде орындалатын шығармалар негізінен табиғатпен үндестікке, адамның ішкі жан-дүниесін ашуға бағытталған. Осылайша балалар эмоциясын басқаруға, ішкі үйлесімділікті табуға үйренеді. Бұл - қазіргі ақпараттық жүктемесі ауыр, жылдам өзгеретін ортада өскен балалар үшін өте маңызды қасиет.

5. Жетігеннің балаларға ықпалы

1. Эстетикалық даму: Жетігеннің әуезді үні, ұлттық нақыштағы әуендері балада сұлулықты қабылдау қабілетін арттырады.

2. Шығармашылық ойлау: Аспапта ойнау барысында бала әуен құрастыруға, өзіндік шығармашылық элементтер қосуға бейімделеді.

3. Ұлттық сана қалыптастыру: Жетігенді үйрену арқылы оқушы қазақ халқының мәдениеті мен тарихын терең түсіне бастайды.

4. Психоэмоционалды әсер: Жетіген үні тыныштандырып, баланың эмоциялық тепе-теңдігін сақтауға көмектеседі.

5. Сабыр мен еңбекқорлыққа тәрбиелеу: Бұл аспапта еркін меңгеру үшін шыдамдылық, ұқыптылық және табандылық қажет. Осы қасиеттердің қалыптасуына жетіген ықпал етеді.

6. Қосымша білім беру жүйесінде жетігеннің орны

Жетіген үйренуді музыка мектептері мен үйірмелерде, өнер студияларында кеңінен қолдануға болады. Ол арқылы:

• Оқушының бос уақыты тиімді ұйымдастырылады;

• Жеке қабілеті мен дарындылығы ашылады;

• Ұжымда жұмыс істеу дағдысы қалыптасады (ансамбльдік орындау);

• Музыка теориясымен танысып, музыкалық сауаты артады.

Сонымен қатар, жетіген үйрету арқылы педагогтар оқушылармен тығыз шығармашылық байланыс орната алады.

Қорытынды

Жетіген - тек музыкалық аспап қана емес, ол - ұлттың рухани байлығы, тәрбие мен білім беру құралы. Қазіргі заман балаларына бұл аспаптың ықпалы ерекше: ол оларды өнерге баулиды, ұлттық құндылықтарды сіңіреді, шығармашылықпен дамуға жол ашады. Сондықтан жетігенді қосымша білім берудің маңызды элементі ретінде қарастыру - уақыт талабынан туындаған орынды шешім.

Жетіген - көне дәуірден жеткен мұра, алайда оның заманауи қоғамда, әсіресе балалар тәрбиесінде атқаратын рөлі күн санап артып келеді. Бұл аспап тек өткеннің естелігі емес, қазіргі ұрпақтың рухани жолбасшысы бола алады.

Осы орайда ата-аналар мен ұстаздардың міндеті - жетіген сынды ұлттық аспаптарды балаларға таныстырып, үйрету арқылы оларды ұлт мәдениетіне жақындату. Сонда ғана біз ұлттық болмысын ұмытпаған, тамырынан ажырамаған, рухы биік ұрпақ тәрбиелей аламыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақтың ұлттық музыкалық аспаптары. – Алматы: Өнер, 2005.

2. Сейітова Р. «Жетіген – көне дәуірдің көзі» // Мәдениет және өнер, 2019.

3. ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің ресми сайты.

4. А.Жұбанов. «Қазақ халық аспаптары», Алматы, 1978.

5. Қоңырова Ә. «Ұлттық аспаптарды оқытудағы инновациялық әдістер», ҚР БҒМ ғылыми журнал, 2020.

6. Төкенова Л. «Қазақ музыкасы: дәстүр мен сабақтастық», Астана, 2021.

7. Жеке музыка мектептерінің оқу бағдарламалары (жетіген класы).

8. Youtube және TikTok платформаларындағы жетігенге қатысты контенттерге шолу (2023–2025 жж.).