ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ТЕҢСІЗДІК ЖӘНЕ САЛТ-ДӘСТҮР КӨРІНІСТЕРІ

Тақырыбы: ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ТЕҢСІЗДІК ЖӘНЕ САЛТ-ДӘСТҮР КӨРІНІСТЕРІ

________________________________________________

Журынова Гаухар Абаевна

Қазақ тілі және әдебиеті пән мұғалімі

«Қасыл Қатықбаева атындағы №168 мектеп-гимназия» КММ

Aлмaты, Медеу ауданы

Жүсіпбек Аймауытов шығармаларындағы әлеуметтік теңсіздік және салт-дәстүр көріністері

Кіріспе

Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі – Жүсіпбек Аймауытов. Ол ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын, халықтың тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрлерін терең суреттеген қаламгер. Аймауытов шығармашылығы қазақ халқының басынан өткен күрделі кезеңдерді бейнелеумен ерекшеленеді. Оның "Қартқожа" романы мен "Күнікейдің жазығы" повесі – қазақ қоғамындағы әлеуметтік теңсіздік пен дәстүр ықпалының көріністерін шынайы бейнелеген туындылар.

Қазақ қоғамында ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлер бір жағынан халықтың бірлігін нығайтып, рухани құндылықтарды сақтауға көмектескенімен, екінші жағынан кейбір әлеуметтік топтардың құқығын шектеуге де себеп болды. Жүсіпбек Аймауытов өз шығармаларында осы қайшылықтарды ашық көрсетеді. Оның туындыларында кедейлер мен байлардың өмірі, әйел теңсіздігі, қазақ халқының ағарту ісіндегі артта қалушылығы секілді өзекті мәселелер қозғалады. Сондықтан, жазушының шығармалары қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымын зерттеуге, салт-дәстүрдің әсерін түсінуге таптырмас дерек көзі болып табылады.

Қартқожа романындағы әлеуметтік теңсіздік

"Қартқожа" романы – қазақ әдебиетіндегі алғашқы реалистік шығармалардың бірі. Бұл роман қазақ халқының ХХ ғасырдың басындағы өмірін, оның ішінде әлеуметтік теңсіздік мәселесін терең қозғайды. Романда Қартқожаның басынан кешкен қиындықтары арқылы қоғамдағы таптық жіктелу айқын көрінеді.

Қартқожа – қарапайым, момын шаруа баласы. Оның отбасы байлардың қысымына ұшырап, әділетсіздікке тап болады. Мысалы, романда болыстың кедейлерге деген әділетсіз көзқарасы анық көрінеді. Ол кедейлердің мүддесін елемейді, керісінше, олардың мал-мүлкін тартып алып, өз билігін күшейтеді. Бұл сол кездегі қазақ қоғамындағы байлар мен кедейлер арасындағы теңсіздікті көрсететін нақты мысал.

Жүсіпбек Аймауытов Қартқожаның өмірі арқылы қазақ жастарының оқуға, білім алуға деген ұмтылысын бейнелейді. Романдағы басты идеялардың бірі – білімнің әділетсіздікке қарсы күш екендігі. Қартқожа басында қарапайым, ештеңеге араласпайтын, өз тағдырын өзгертуді ойламайтын адам болса, уақыт өте келе ол күрескерге айналады. Ол білім алып, әділетсіздікпен күресуге тырысады. Бұл ХХ ғасыр басындағы қазақ жастарының жағдайын көрсететін маңызды аспектілердің бірі.

Романда ұлттық қозғалыс пен отаршылдық мәселесі де қозғалады. Аймауытов патша үкіметінің қазақ халқына жасап отырған қысымын, соғыс кезіндегі әділетсіздікті де суреттейді. Қартқожаның өмірі арқылы қазақ халқының әлеуметтік жағдайының ауырлығы, білімсіздіктің салдарынан теңсіздікке мойынсұнуы көрсетіледі.

Күнікейдің жазығы повесіндегі әйел теңсіздігі және салт-дәстүрлер

Жүсіпбек Аймауытовтың "Күнікейдің жазығы" повесі – қазақ әдебиетіндегі әйел теңсіздігі мәселесін терең қозғаған шығармалардың бірі. Бұл повесте қазақ қоғамындағы әйелдердің жағдайы, олардың өмірлік қиыншылықтары мен әлеуметтік әділетсіздік бейнеленеді.

Күнікей – қазақ даласының тұрмыс-салтына бейімделген, тағдырдың жазмышына мойынсұнған қарапайым қыз. Оның жазығы – дәстүрге сай өмір сүре алмауы. Ол еркіндікті қалайды, өзіндік таңдау жасауға ұмтылады. Бірақ қазақ қоғамында қалыптасқан дәстүрлер оған мүмкіндік бермейді. Күнікейдің өмірі қазақ қыздарының басынан кешкен ауыр тағдырлардың символына айналады.

Повесте қазақ әйелдерінің тағдыры қатаң дәстүрлер мен патриархалдық көзқарастардың құрбаны болғанын көруге болады. Күнікейдің махаббатқа жетпеуі, бай мен кедей арасындағы алшақтықтың кесірінен өмірінің қиындыққа толуы – әйел теңсіздігінің айқын мысалы. Повесте дәстүрдің әйелдерге жасаған қиянаты ашық көрсетіледі.

Аймауытов шығармасында әйел тағдырына тек отбасылық мәселелер ғана емес, бүкіл қоғамның құрылымы әсер ететіні байқалады. Қазақ дәстүрінде қыз баланы ерте ұзату, оның жеке пікірін елемеу, әлеуметтік жағдайға байланысты тұрмысқа беру сияқты қасаң қағидалар болған. Күнікейдің өмірі осы дәстүрлердің салдарынан қайғылы аяқталады. Бұл – сол кездегі қазақ қоғамында орын алған әйелдердің еркіндігін шектейтін жағдайлардың нақты көрінісі.

Қорытынды

Жүсіпбек Аймауытовтың "Қартқожа" романы мен "Күнікейдің жазығы" повесі қазақ қоғамындағы әлеуметтік теңсіздік пен дәстүрдің ықпалын терең көрсететін маңызды шығармалар. Ол өз туындыларында қазақ халқының ауыр тұрмысын, бай мен кедей арасындағы алшақтықты, әйел теңсіздігін шынайы бейнелейді.

"Қартқожа" романы қазақ жастарының білімге деген ұмтылысын көрсетсе, "Күнікейдің жазығы" повесі қазақ қыздарының теңсіздікке ұшырағанын суреттейді. Бұл шығармалардан біз қазақ қоғамындағы әлеуметтік құрылымның әділетсіздігін, дәстүрдің адамның жеке өміріне әсерін айқын көреміз.

Аймауытовтың бұл шығармалары бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Олар қазақ халқының өткенін зерттеуге, тарихи оқиғаларды түсінуге көмектеседі. Сонымен қатар, оның шығармалары бүгінгі жастарға қазақтың салт-дәстүрлері мен тарихын тереңірек түсінуге жол ашады. Сондықтан Жүсіпбек Аймауытовтың шығармалары қазақ әдебиетінің баға жетпес мұраларының бірі болып қала береді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Аймауытов, Ж. (1991). Қартқожа. – Алматы: Жазушы.

2. Аймауытов, Ж. (1989). Күнікейдің жазығы. – Алматы: Ғылым.

3. Кенжебаев, Б. (1973). Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Мектеп.

4. Нұрғалиев, Р. (2004). Қазақ әдебиетінің алтын ғасырлары. – Алматы: Атамұра.

5. Мұқанов, С. (1995). ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Ғылым.

6. Әуезов, М. (1959). Әдебиет тарихы. – Алматы: ҚазМемБас.

7. Ысмағұлов, Ж. (2010). Қазақ әдебиетінің тарихы. – Астана: Фолиант.

8. Сейітова, Г. (2017). Жүсіпбек Аймауытов шығармаларындағы әлеуметтік мәселелер. – "Қазақ тілі мен әдебиеті" журналы, №4, 45-52 б.

9. Байтұрсынов, А. (1991). Әдебиет танытқыш. – Алматы: Ана тілі.

10. Қамзабекұлы, Д. (2013). Қазақ романының даму кезеңдері. – Астана: Фолиант.