Қызылорда облысы ,Жаңақорған ауданы,

Келінтөбе ауылы ,№192 орта мектебінің

Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Жумадуллаева Гүлстан Қалжігітқызы

ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТҰЛЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАСЫ МЕН КӨЗҚАРАСЫ

Қазақ педагогикасы мен әдебиетінің тарихында Жүсіпбек Аймауытовтың есімі ерекше орын алады. Ол тек жазушы немесе драматург ғана емес, сонымен қатар білім беру ісінің шынайы реформаторы, оқыту мен тәрбиенің үйлесімді жүйесін қалыптастырушы педагог ретінде де танымал. 2025 жылы Жүсіпбек Аймауытовтың туғанына 135 жыл толуы оның шығармашылық мұрасы мен педагогикалық тәжірибесін жаңаша қырынан зерделеу үшін ерекше мүмкіндік туғызады.

Ж. Аймауытов өмір сүрген дәуір – қазақ қоғамында білім беру саласының алғашқы кезеңдері болып табылатын, мектеп пен тәрбие мәселелерінің аса өзекті болған кезең. Сол кезде ұлттық мектептер жаңа формада қалыптасып, қазақ жастарына білім беру мен рухани дамудың жаңа жолдары ізделген еді. Жүсіпбек Аймауытов өз педагогикалық қызметінде оқытудың заманауи әдістерін, ұлттық дәстүрлер мен моральдық тәрбиені біріктіре отырып, оқушының жан-жақты дамуына бағытталған сабақтар құрастырып, мектеп тәжірибесінде белсенді қолданған.

Педагогикалық мұраларды қазіргі заманға сәйкестендіру мәселесі бүгінгі білім беру жүйесінің өзектілігін көрсетеді. XXI ғасырда білім беру тек ақпарат беру ғана емес, оқушының тұлғалық, шығармашылық және әлеуметтік қабілеттерін дамытуға бағытталуы тиіс. Сол тұрғыдан алғанда, Аймауытовтың әдістемелік принциптері қазіргі мектеп тәжірибесінде өзекті болып қала береді. Оның шығармалары мен сабақ үлгілері қазіргі педагогтарға ұлттық тәрбие мен инновациялық оқыту әдістерін үйлестіруде құнды тәжірибе береді.

Жүсіпбек Аймауытовтың педагогикалық көзқарастары мен әдістемелік еңбектерін талдап, оларды қазіргі әдістеме мен оқыту тәжірибесінде қолдану бағыттарын айқындау біздің негізгі міндетіміз. Мен өз зерттеу мақаламда алдыма мынандай міндеттерді қойып отырмын:

1. Ж.Аймауытовтың педагогикалық қызметін, оның оқу-тәрбие тәжірибесін сипаттау;

2. Педагогикалық еңбектеріндегі негізгі әдістемелік принциптерді анықтау;

3. Қазіргі білім беру жүйесінде Ж.Аймауытов мұрасын қолданудың практикалық жолдарын көрсету;

4. Мектеп тәжірибесінде педагогикалық инновациялар мен ұлттық тәрбиені үйлестіру ұсыныстарын жасау.

Сөз басында айтып өткенімдей, Жүсіпбек Аймауытовтың педагогикалық мұрасы – қазақ білім беру саласының іргелі құндылықтарының бірі. Сол себепті оның шығармалары мен педагогикалық идеяларын зерттеу, бүгінгі заманға бейімдеп қолдану – тек ғылыми қызығушылық қана емес, ұлттық тәрбиені жаңғырту мен сапалы білім беруді қамтамасыз етудің маңызды қадамы болып табылады.

Жүсіпбек Аймауытов өзінің тәлім-тәрбие саласындағы бағыт-бағдарын алғаш рет 1918 жылы ақпан айында Семей қаласында жарық көрген әдеби және ғылыми-қоғамдық «Абай» журналының бас мақаласында атап көрсетеді. Сол мақалада ол қазақ қоғамында білім мен мәдениеттің дамуы жолындағы маңызды мәселелерді қозғай отырып, ұлы ағартушы Абайдың көздеген мақсатын ерекше атап көрсетеді: «…қазақ сахарасында мыңмен жалғыз алысып, жапа шеккен ұлы ағартушы Абайдың көздеген мақсаты халқын өнер-білімге, оқуға, отырықшылыққа, мәдениетті ел дәрежесіне жеткізу еді» [1, 75-б.].

Ж. Аймауытов Абайдың ағартушылық жолын өзінің өмірлік ұстанымы мен педагогикалық қызметінің негізгі арқауы ретінде қабылдаған. Ол үшін оқыту мен тәрбие – тек білім беру ғана емес, ұлттық сана мен мәдениетті қалыптастыру, халықты ойлы әрі саналы азаматқа айналдырудың басты құралы болып саналған. Осы көзқарас Аймауытовтың педагогикалық тәжірибесінде және оқу әдістемелерін қалыптастырудағы басты бағытқа айналды.

«Абай» журналының 1918 жылғы 1 және 2 сандарында Жүсіпбек Аймауытовтың «Тәрбие» атты көлемді мақаласы жарияланып, онда тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер терең ғылыми тұрғыдан баяндалған. Бұл мақалада Аймауытов тәрбиенің қоғам мен адамның дамуына тікелей әсерін айқын түсіндіреді. Ол әр адамның мінез-құлқы, ақыл-қайратының ерекшелігі тәрбиенің түріне байланысты екенін атап көрсетеді және тәрбиенің қоғамдағы әлеуметтік мәнін ғылыми негізде талдайды.

Ж.Аймауытов пікірінше, «адам мінезінің, ақыл-қайратының әртүрлі болуы тәрбиенің түрлі-түрлі болуынан» туындайды. Ол адам баласының ұрлық істеуі, өтірік айтуы, кісі тонауы, өлтіруі сияқты қылмыстық әрекеттерді тәрбиенің жетіспеушілігімен байланыстырады. Сонымен қатар, педагог мұндай әрекеттерді алдын алу үшін тәрбиені екі негізгі бағытқа бөліп қарастыру қажет екенін атап көрсетеді: дене тәрбиесі және жан (рух) тәрбиесі. Бұл тәсіл оқушыны толыққанды дамыған тұлға ретінде қалыптастырудың негізін қалайды.

Жүсіпбек Аймауытов педагогикалық тәжірибесінде баланың дамуына тікелей әсер ететін екі негізгі факторды ерекше атап көрсетеді: медресе (мектеп) және тәрбиеші (мұғалім). Ол үшін мектеп тек білім беретін орын ғана емес, оқушының мінез-құлқы мен ой-өрісін қалыптастыратын маңызды орта болып табылады. Мектептің ұйымдастырылуы, сабақтың мазмұны, оқыту әдістері – бәрі оқушының жан-жақты дамуына әсер ететін негізгі құралдар саналады.

Сонымен қатар, Аймауытов мұғалімнің рөлін ерекше атап көрсетеді. Тәрбиешінің кәсібилігі, адамгершілігі, сабырлы және әділ мінез-құлқы оқушылардың бойына мәдениетті, ізгі қасиеттерді дарытуда шешуші рөл атқарады. Педагог тек ақпарат жеткізуші ғана емес, оқушының рухани және моральдық дамуын бағыттаушы, үлгі болатын тұлға болуы қажет деп есептейді. Мұндай көзқарас қазіргі заманғы педагогикада да өзекті болып табылады.

Жүсіпбек Аймауытов бала тәрбиесінде ең бірінші және шешуші рөл атқаратын ортаны – отбасы деп санайды. Ол мақаласында: «Баланы бұзуға, яки түзеуге себеп болатын бір шарт жас күнде көрген өнеге. Ол өнеге әке-шешенің тәрбиесі арқылы қалыптасады. Ата-ананың берген тәрбиесі баланың мінезіне салған ізге байланысты. “Ұяда нені көрсе, ұшқанда соны іледі" деп атамыз қазақ тауып айтқан» [2, 216-б.] – деп атап көрсетеді. Автордың пікірінше, балаға қайырымдылықты, қаталдықты, кішіпейілділікті, күйгелектікті, шыншылдықты немесе өтірікшілікті үйрететін – ең алдымен ата-ананың тәрбиесі.

Ж. Аймауытов сонымен қатар, бала бойына ерте жастан сіңірілген мінезді кейін түзету қиынға соғатынын баса айтады. Ол: «Сүтпен сіңген мінез сүйекпен кетеді» – деп айтылған мақал-мәтел арқылы ата-ана тәрбиесінің күштілігін ерекше көрсетеді. Автордың ойынша, отбасында дұрыс жолда тәрбиеленбеген баланы қайта тәрбиелеу – үлкен еңбек пен шыдамдылықты қажет ететін күрделі процесс. Осы тұрғыдан, бала мінезін қалыптастыруда жанұя мүшелерінің, әсіресе әке-шешенің ықпалы шешуші мәнге ие болады.

Жүсіпбек Аймауытовтың педагогика саласындағы жүйелі ой-пікірлері оның 1924 жылы Орынборда жарық көрген «Тәрбиеге жетекші» атты еңбегінде айқын көрініс тапқан. Бұл еңбекте автор дидактиканы педагогиканың негізгі бөлімі ретінде қарастырып, оқыту заңдылықтары мен білімге жету жолдарын ғылыми тұрғыдан түсіндіреді. Аймауытовтың пікірінше, мұғалімнің қызметі – тек біркелкі әдісті қайталап қолдану емес, үнемі өзгеріп, дамып, өсіп отыратын тірі адаммен жұмыс жасау. Сол себепті оқыту процесі қалыптасқан догмаға негізделмеуі керек, керісінше, үнемі жаңалыққа, ізденіске негізделген әрекет болуы қажет.

Автор сабақ беруді жай шеберлік деп қарастырмай, оны өнер ретінде сипаттайды: «Сабақ беру – үнемі жаңадан жаңаны табатын өнер…» Дидактика мұғалімге тек жол-жоба көрсетіп, жетекшілік ету үшін қажет құрал болып табылады және сыннан өткен тиімді әдістерді ғана ұсынады. Осы арқылы Аймауытов білім беру мен оқытудың тек практикалық іс-әрекет қана емес, шығармашылыққа, ізденіске негізделетін күрделі процесс екенін дәлелдейді.

Жүсіпбек Аймауытов білім алудың тек мектеп қабырғасымен шектелмей, оны күнделікті өмір тәжірибесімен ұштастыру керектігін баса айтқан. Оның ойынша, мектепте алынған білім – оқушының тек теориялық дайындығы ғана емес, сонымен қатар болашақта өмірлік шешімдер қабылдауға, әлеуметтік және кәсіби дағдыларды қалыптастыруға негіз болады.

Автор білімнің практикалық мәнін ерекше атап, әр сабақтың оқушыға нақты өмірлік тәжірибе беретінін көрсетуге тырысқан. Мектептегі алған білім мен дағдылар болашақ мамандыққа, қоғамдағы орны мен қызметіне тікелей әсер ететін маңызды қазық болып саналады. Осылайша, Аймауытов оқытуды тек теориялық ақпарат беру емес, өмірлік маңызды қабілеттерді дамыту құралы ретінде қарастырған.

Жүсіпбек Аймауытов білімді меңгерудің негізі ана тілі арқылы жүзеге асатынын ерекше атап көрсетеді. Ол пікірін былайша түсіндіреді: «Ана тілін жақсы меңгеріп алмай тұрып өзге пәндерді түсіну мүмкін емес» [2, 220-б.]. Ж. Аймауытовтың ойынша, ана тілі – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар ұрпаққа ұрпаққа жететін, халықтың рухани және мәдени мұрасын сақтайтын маңызды фактор.

Автор ана тілін халық өмірінің айнасы, жан дүниесінің көрінісі ретінде сипаттайды: «Ана тілі халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы болып, өсіп-өніп, түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерек. Жүректің терең сырларын, басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы, жанның барлық толқындарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, сақтап отыратын қазынасы мол халықтың тілі»[2, 241-б.]. Осы ой арқылы Аймауытов тілдің қоғамдық рөлін, адамзат жасаған рухани-мәдени байлықты меңгерудің негізгі құралы екенін көрсетіп, оны жан-жақты және терең меңгерудің маңыздылығын баса көрсетеді.

Жүсіпбек Аймауытов адамның жан дүниесінің, ақыл-ойының дамуына тарих пәнінің маңыздылығын ерекше атап көрсетеді. Ол тарихты ғылымдардың негізі ретінде қарастырып, оның адам өміріне тікелей әсер ететінін айтады: «Осы заманғы ғылымның көбі тарихпен тікелей байланыста жатыр. Тұрмыс жүйесі, әлеумет заңы, заң, пәлсапа, әдебиет, мәдениет, өнер – бәрі тарихтан қозғайды. Әр ғылымның тарихы бар. Осы тарихтың бәрі – жалпы азамат тарихымен байланысты». Аймауытов тарихты оқыту арқылы оқушыларға қазіргі өмір мен өткен заман арасындағы заңдылықтарды түсінуге, ойлау қабілетін дамытуды көздейді: «Тарихты оқып білу арқылы шәкірттерге қазіргі өмір мен өткен заманның байланыс заңдылықтарын ажырата білерлік сана туғызамыз».

Сонымен қатар, автор тарих пәнін оқыту жасының мәселесіне де талдау жасап, оны дұрыс ұйымдастыру жолдарын нақтылайды. Аймауытовтың пікірінше, балалар тарихи мағлұматтарды әр тарауды толық меңгергеннен, жазу мен оқуға төселгеннен кейін, сондай-ақ айналадағы тұрмыс пен табиғат, география туралы жеткілікті білім алған кезде меңгергені тиімді. Осыған байланысты тарихты тарихи әңгімелер түрінде 4-сыныптан бастап оқыту қажет деп санайды, өйткені бұл тәсіл оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға және тарихи ақпаратты ұғынып, өз сөзімен жеткізе білуіне ықпал етеді.

Жүсіпбек Аймауытов мектепте тарихты оқытудың тиімді жолдарын нақтылап көрсетеді. Ол: «Бірден жалпы тарихты немесе КСРО тарихын оқытудан гөрі алдымен балалардың өздеріне күнделікті өмірден жақсы таныс өз жұртының тұрмыс-салты, тыныс-тіршілігімен байланысты тарихын оқудан бастаған жөн» – деп тұжырымдайды. Автор туған өлкенің географиясын оның тарихынан бөліп қарауға болмайтынын, керісінше, оны қазақ халқының ертедегі тарихымен байланыстыра жүргізу маңызды екенін айтады.

Сонымен қатар, Аймауытов 4-сыныпта көшпелі жұрттың өткендегі салт-санасы, әдет-ғұрпы, шаруашылық кәсібі мен мәдени өмірімен таныстыру үшін әдебиет, тарих және география пәндерін интеграциялап оқыту қажет деп санайды. Ол бұл сабақтарды «Біздің Отан» деген атпен біріктіру арқылы оқушыларға өз жерін, мәдени мұрасын және ұлттық дәстүрін терең түсінуге мүмкіндік береді деп болжайды. Мұндай тәсіл білімді тек теориялық түрде емес, өмірлік тәжірибемен байланыстыра меңгеруге жол ашады. Ұқсас пәндерді біріктіре оқыту қазіргі таңда да министрлік тарапынан көтеріліп жатқаны баршамызға мәлім.

Жүсіпбек Аймауытов адам баласының мәдениет тарихында өнердің ерекше рөл атқаратынын атап көрсетеді. Ол өнерсіз қоғамның дамуы мүмкін еместігін, рухани байлықтың молаюы үшін өнердің қажеттілігін баса айтады. Аймауытов ұлттық мектептерде әуелі кескін өнері мен әуез өнерін, яғни сурет салу мен ән-күй өнерін үйретуге негіз салу керектігін, әрбір баланың өнерге деген қызығушылығын ояту арқылы оның өнерпаздық қабілетін тәрбиелеу маңызды екенін айтады.

Сонымен қатар, автор әрбір мұғалімнің сабақ беру процесінде оқушыларды қызықты, маңызды мағлұматтармен шабыттандыруы, олардың ынта-ықыласы мен зейін-зердесін білімді меңгеруге бағыттау керектігін баса көрсетеді. Аймауытов жекелеме оқу әдістерінің тиімділігін нақты мысалдар арқылы дәлелдеп, әр балаға жеке көңіл бөлу арқылы оның шығармашылық қабілетін дамытудың маңыздылығын түсіндіреді.

Қазіргі заман талабына сай білім беру жүйесінде Аймауытовтың өнерге, шығармашылыққа және жеке қабілеттерді дамытуға деген көзқарасы ерекше өзекті болып отыр. XXI ғасырда білім тек ақпаратты меңгеруден тұрмай, оқушының шығармашылық ойлау қабілетін, эстетикалық талғамын, эмоционалдық интеллектін дамытуға бағытталған. Сондықтан мектепте өнер мен мәдениет сабақтарын дамыту, әр балаға өз талантын ашуға мүмкіндік беру бүгінгі білім беру саясатының басты міндеттерінің бірі болып табылады.

Сонымен қатар, қазіргі педагогикада жекелеме оқыту, оқушының ынтасы мен қабілеттерін ескере отырып сабақ ұйымдастыру идеялары кеңінен қолданылады. Аймауытовтың «әрбір балада өнерге деген ынтаны ояту, шығармашылық қабілетін тәрбиелеу қажет»[2, 251-б.] деген пікірі бүгінгі күнде оқушыны жан-жақты дамыған, өз қабілетін толық іске асыра алатын тұлға ретінде тәрбиелеудің негізі ретінде қарастырылады. Осы тұрғыдан, оның педагогикалық ойлары қазіргі мектеп тәжірибесінде сабақ мазмұнын жаңғырту, оқыту әдістерін жетілдіру және оқушылардың рухани-шығармашылық дамуын қамтамасыз ету үшін маңызды бағыт болып отыр.

«Комплекспен оқыту жолдары» – Жүсіпбек Аймауытовтың 1929 жылы «Қазақ» баспасынан жарық көрген еңбегі. Автордың өзі айтқандай, бұл еңбек «мұғалімдерге, қайталама курстарға, тәрбие техникумдарына көмекші құрал» [3, 184-б.] ретінде жазылған. Осы тұрғыдан алғанда, Ж.Аймауытовтың еңбегі қазақ ағартушылық ілімі мен этнопедагогикасына қосылған маңызды үлес болып табылады. Сол кездегі қазақ даласындағы оқу-ағарту ісінде бұл еңбек ірі жаңалық ретінде қабылданған, себебі ол оқыту тәжірибесіне жаңа әдіснамалық көзқарасты енгізді.

Аймауытов бұл еңбекте өз сабақтарының желісі мен тәжірибесіне сүйене отырып, оқу бағдарламасы мен комплексті оқыту жолдарын зерттеді. Сонымен қатар, ол сол кездегі орыс тіліндегі материалдарды қазақтың тұрмыстық және әлеуметтік жағдайына бейімдеп қолдануды тұңғыш рет ұсынды. Осылайша, «Комплекспен оқыту жолдары» еңбегі қазақ мектептері үшін нақты әрі қолданбалы әдістемелік нұсқаулық ретінде маңызды орын алды.

Қазіргі білім беру жүйесінде Ж. Аймауытов ұсынған комплекспен оқыту әдісі ерекше өзекті болып отыр. XXI ғасырдағы мектепте пәндер арасындағы байланыс пен интеграция маңызды, себебі оқушылар тек жеке пәндерді меңгеріп қана қоймай, оларды өмірлік тәжірибемен ұштастыра білуі қажет. Аймауытовтың әдісі оқушыларға білімді кешенді түрде меңгеруге мүмкіндік береді, логикалық ойлауды дамытады, пәндер арасындағы байланысты түсінуге жол ашады.

Сонымен қатар, комплекспен оқытудың идеясы қазіргі педагогикалық тәжірибеде жекелеме және шығармашылық бағыттағы оқыту әдістерімен үйлесіп, оқушылардың қызығушылығын оятады. Бұл тәсіл оқушының өзіндік ізденісін қолдап, пәндерді практикалық тұрғыдан қолдануға үйретеді. Осы тұрғыдан, Ж.Аймауытовтың еңбегі бүгінгі күні білім мазмұнын жаңғырту, пәндерді интеграциялау, оқушылардың жан-жақты дамуына қол жеткізу үшін маңызды әдістемелік құрал ретінде бағаланады.

Жүсіпбек Аймауытовтың педагогикалық мұрасы – қазақ білім беру жүйесінің рухани және әдістемелік негізін қалыптастырған ірі үлес. Ол оқытудың ғылыми тұрғыдағы заңдылықтарын, тәрбиенің жан-жақты аспектілерін, ана тілінің және туған өлкенің тарихы мен мәдениетінің рөлін нақты көрсеткен. Аймауытов білім мен тәрбиені кешенді, жан-жақты дамуға бағытталған жүйе ретінде қарастырған, әр оқушының жеке қабілеті мен шығармашылық әлеуетін дамытуға ерекше көңіл бөлген. Сонымен қатар, оның «Комплекспен оқыту жолдары» және «Тәрбиеші жетекші» еңбектері бүгінгі күнде де пәндерді интеграциялап оқыту, жекелеме әдістер қолдану және білімді өмірлік тәжірибемен байланыстыру сияқты маңызды педагогикалық бағыттарды негіздейтін әдістемелік құрал болып табылады.

Қорыта айтқанда, Ж. Аймауытовтың педагогикалық идеялары мен әдістері қазіргі білім беру саласында өзектілігін жоғалтпаған. Оқытудың шығармашылыққа, ізденіске негізделуі, оқушылардың жан-жақты дамуына көңіл бөлінуі, ана тілін терең меңгеру, өнер мен мәдениеттің рөлін арттыру сияқты принциптер қазіргі мектеп тәжірибесінде де маңызды болып табылады. Осы тұрғыдан, Жүсіпбек Аймауытовтың педагогикалық мұрасы заманауи білім беру саясаты мен әдістемесіне бағыт беретін құнды педагогикалық сабақ болып қала береді.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Мұхамедханов Қ. / Абай мұрагерлері. – Алматы: Атамұра, 1995. - 202 б

2. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. Жаңа ауыл (оқу құралдары). - Алматы: Ел-шежіре , 2013.ж. - 5-том. - 382 б.

3. Аймауытов Ж. «Комплекспен оқыту жолдары» (оқу-әдістеме), мақалалар, хаттар. - Алматы : Ел-шежіре , 2013.6-том. - 383 б.

Аннотация

В статье рассматривается педагогическое наследие и методологические взгляды Жусупбека Аймаутова, выдающегося казахского просветителя и реформатора образования. Анализируются его работы «Тәрбиеші жетекші» и «Комплекспен оқыту жолдары», раскрывается значение семьи, школы, учителя, родного языка, истории и искусства в формировании гармонично развитой личности. Особое внимание уделено актуальности идей Аймаутова для современной системы образования, внедрению интегрированных и индивидуализированных методов обучения, развитию творческих и духовных способностей учеников.

Аnnotation

The article explores the pedagogical legacy and methodological views of Jusupbek Aymauytov, a prominent Kazakh educator and education reformer. It analyzes his works “Tärbieşi jetekşi” and “Komplekspen oqytu jolary”, highlighting the role of family, school, teacher, native language, history, and arts in shaping a harmoniously developed personality. The study emphasizes the relevance of Aymauytov’s ideas for modern education, promoting integrated and individualized teaching methods, as well as the development of students’ creative and spiritual abilities.