ЖУСАННЫҢ ЕМДІК ҚАСИЕТІ

Ғылыми жетекшісі Байдаулетова Ж. К.

Дарынды балаларға арналған Абай атындағы гимназияның биология пәнінің мұғалімі

Шошай М.Ж.

Дарынды балаларға арналған Абай атындағы гимназияның, 7 «ә» сынып оқушысы

Өсімдіктер ерте заманнан бері кейбір жұқпалы ауруларды емдеу үшін қолданылған, ал олардың кейбіреулері қазіргі уақытта бірқатар ауруларды емдеудің стандартты әдісі болып табылады.

Көптеген өсімдіктердің емдік қасиеттері бар. Оларды дәрілік өсімдіктер дейді. Дәрілік өсімдіктер (лат. plantae medicinalis), шипалы өсімдіктер – медицинада және аурудың алдын алу мақсатында қолданылатын өсімдіктер. Дәрілік өсімдіктердің емдік қасиеті олардың құрамында стероид, тритерпен, алкалоид пен гликозидтердің, витаминдердің, эфир майлары мен тұтқыр заттар сияқты түрлі химиялық қосылыстардың болуына байланысты. Қазақстанда өсетін алты мыңнан астам өсімдік түрінің бес жүздей түрі дәрілік өсімдіктерге жатады. Дәріні, көбінесе, жабайы өсімдіктерден алады. Осы заманғы кейбір ең таңдаулы дәрілер жабайы шөптерден жасалған [1].

Көптеген дәрілік шөптердің ішіндегі жусан өсімідігінің қатерлі ісік ауруына қарсы емдік қасиеттері бар екенін ғалымдардың ғылыми зерттеулерінен шолу жасау арқылы білдік [2]. Сол себепті біз жусанды зерттеудің қажеттілігі бүгінгі таңда өзекті екенін көрсетіп, анықтап, дәлелдеп осы зерттеу жұмыстарымыздың бастапқы сатысы мақаламызда атап өткіміз келеді.

Жусан – ең көне дәрілердің бірі. Artemisia absinthium - көптеген ауруларды емдеу үшін кеңінен қолданылатын маңызды көпжылдық бұталы өсімдік. Ащы дәмі бар өсімдік ғасырлар бойы ауырсынуды және ісінуді азайту, ас қорыту проблемаларын, ішек құрттарын және тері инфекцияларын емдеу үшін емдік мақсатта қолданған [3]. Artemisia, Asteraceae тұқымдасының кең таралған тұқымы бола отырып, 500-ге жуық түрді қамтиды. Жусан Унани әдебиеттерінде және Батыс әлемінің барлық дерлік шөптік дәрілік кітаптарында айтылған [4, 5].

Қазақстанның барлық жерінде – шөл-шөлейтті далада, таулы жерлерде өсетін жусанның 81 түрі бар. Жусанның биіктігі 10 – 60 см, кейде 1,5 – 2 м-дей болады. Сабағы тік немесе жерге жайылып өседі. Жапырағы кезектесіп орналасқан, қауырсын тәрізді, шеті тілімденген, кейде бүтін жиекті. Ұсақ гүлі қос жынысты, сары түсті, себеттері көп, әбден піскен кезде шашыраңқы иіліп келген сыпыртқы гүлшоғырын құрайды. Шілдеден қыркүйекке дейін гүлдейді. Жемісі – тұқымша. Жусанның 17 түрі – сирек кездесетін эндемик түрге жатады, ал Қазақстанда ғана өсетін бір түрі – дәрмененің дәрілік шөп ретінде ерекше мәні бар. Шырғалжын жусанның жапырағы мен сабағы жеуге жарамды, құм жусаны құм тоқтату үшін пайдаланылады. Арасында улы түрі (таврий жусаны) де кездеседі. Жусан – құнарлы мал азығы, дәрілік, бояуыш, тағамдық, витаминді, эфир майлы өсімдік. Жусанды қолдан (мысалы, тамыржусан) да өсіреді.

Тамыржусан (лат. Artemisia terrae-albae) – астралылар тұқымдасының жусан туысына жататын көп жылдық шөптес өсімдік. Қазақстанның барлық шөлді және шөлейтті өңірлерінде кездеседі. Тамыржусанның құрамы 1 кесетеде көрсетілген.

Кесте – 1 - Тамыржусан (лат. Artemisia terrae-albae) құрамы

100 кг шөбінде 72-65 азық өлшемі болады. Гектарынан максимум 0,8-4,3 ц құрғақ шөп түседі. Тамыз және қыркүйек айларында гүлдейді. Биіктігі 20-30 см. Тамыры мүлдем ағаштанып кеткен. Сабағы жылтыр, қоңыр түсті. Жапырағы қауырсын тәрізді тілімденген. Гүлі қос жынысты, ұсақ, сары және күлгін түсті болып келеді. Жемісі дәнек болып табылады. Құнарлы мал азығы [6]. Кәдімгі жусан (Artemisia absinthium)- алкогольдік сусындарда абсенте(ішімдік француз тілінен аударғанда жусан деген мағынаны білдіреді) мен вермутта (шарап неміс тілінен аударғанда жусан деген мағынаны білдіреді) қолданылатын көпжылдық өсімдік. Жусанды тұқымнан өсіруге немесе қосымша және кептірілген шөп ретінде сатып алуға болады. Мүмкін болатын артықшылықтарға қарамастан, таза, өңделмеген жусанның құрамында туйон деп аталатын химиялық зат бар, бұл улы болуы мүмкін және галлюцинация мен құрысуды тудыруы мүмкін Құрама Штаттарда сатылатын жусан өнімдері туйонсыз болуы керек. [3].

Ежелгі медицинада ащы жусан қан тамырларының аузын, тәбетті ашады, асқазандағы іріңді кетіреді, өкпе және кеуде тамырларын шаң-тозаңнан тазартады деп есептеген. Патогендік микроорганизмдердің антибиотиктерге және нарықтағы дәрілердің көпшілігіне жанама әсерлері мен төзімділігіне байланысты шөп медицинасында қолданылатын өсімдік түрлерінен бөлініп алынған сығындылар мен биологиялық белсенді қосылыстарды зерттеу мен қолдануға қызығушылық артып келеді.

Дәстүрлі түрде, Artemisia absinthium әрқашан фармацевтикалық және ботаникалық маңызды болып табылады және гепатоциттердің кеңеюі, гепатит, гастрит, сарғаю, жараларды емдеу, спленомегалия, диспепсия, ас қорыту, метеоризм, асқазан ауруы, анемия және анорексия сияқты ауруларды емдеу үшін қолданылады. Оның антиоксиданттық, зеңге қарсы, микробқа қарсы, антигельминтикалық, ойық жараға қарсы, антикарциногендік, гепатопротекторлық, нейропротекторлық, антидепрессант, анальгетиктер, иммуномодуляциялық және цитотоксикалық белсенділікке ие екендігі анықталған. Артемизия сығындысының немесе оның оқшауланған белсенді құрамдастарының қазіргі уақытта қолда бар антибабезиальды немесе безгекке қарсы препараттармен біріктірілген химиотерапиялары қазір безгек пен пироплазмоз инфекцияларын жеңілдету үшін қолданылады. Белгілі бір емдік мөлшермен ішсе, өтті, денені тазартады, сонымен қатар бас ауруына, бет жүйке жүйесінің невритіне, дірілдеуден, сал ауруына, эпилепсияға, есін жоғалтуға, қорқынышты түске, бас айналуға, көздің қараюына пайдалы және осы аурулардан емделген. Ішке қабылданатын шөптен жасалған қайнатпа буын ауруларын, әлсіреген бауырды нығайтады. Ащы жусанның қайнатпасын 10 күн 100 граммнан ішсе, сарғаюды да емдейді. Жусанның сірке суы бар қайнатпасы, жергілікті қолданғанда, буындардың қабынуын емдейді. Орталық Азия елдерінің халық медицинасында жусанның гүлінен тұнба жасап көптеген ауруларға ем ретінде пайдаланады. A. absinthium безгек, қабынуда, эпилепсияда, асқазан және зәр шығару проблемаларында емдік артықшылықтары бар. A. absinthium химиялық жаңа қосылыстардың бай көзі болып табылады (2 – кестеде жусан жапырақтарының химиялық құрамы көрсетілген). [5, 7, 8]. 2 кесте жусанның жапырақтараның химиялық құрамы Еда+ ақпараттары бойынша.

Кесте 2 – Жусан жапырақтарының химиялық құрамы [9]

а) б)

Сурет 1 - Artemisia absinthium-ның жердің бетіндегі бөлігі (а) және гүлі (б) [4].

Кез келген денсаулық жағдайын емдеу немесе алдын алу үшін жусанның пайдасы туралы дәлелдер шектеулі және емдік әсерін ешкім нақты ашып көрсетпеген. Жусанның емдік қасиетінің ерекшелігі оның құрамындағы витаминдер мен минералдардың, жекелей кейбір заттардың әсерінен екені әдебиеттік шолу нәтижесінен анық көрінеді. Осыған қарамастан, жусанның адам ағзасына әсерін көрсететін зерттеулер бар, олар жануарлар мен адам зерттеулерімен расталған. Алайда, жануарларды зерттеу нәтижелерін адамдарда бірдей құндылыққа ие деп түсіндіру мүмкін емес.

Жусан бір емдік қасиеті біздің зерттеу жұмысымызға негіз болған ол ауырсынуға және қабынуға қарсы күресу әсері. Артемизинин, жусанда кездесетін қосылыс, күшті қабынуға қарсы әсері бар деп саналады. Зерттеулер мұны қабынуды қоздыруға көмектесетін цитокиндер деп аталатын ақуыздардың әсерін күшейту арқылы жасайды деп болжайды. Осылайша, жусан ауырсыну, қызару, қызу және ісіну сияқты қабыну белгілерін жеңілдетуге көмектеседі. Жусанның құрамында туйон деп аталатын қосылыс бар, ол уытты болып, шамадан тыс тұтынылған жағдайда галлюцинациялар мен құрысуларды тудыратыны аталды.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1 Шаңырақ: Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы: Қаз.Сов.энцикл. Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9

2 https://sputnik.kz/20190630/zhusannyn-emdik-qasieti-10775312.html

3 https://www.verywellhealth.com/wormwood-5082001

4 Ahamad, J., Mir, S.R., & Amin, S. A PHARMACOGNOSTIC REVIEW ON ARTEMISIA ABSINTHIUM. International Research Journal Of Pharmacy. (2019).

5 Ahmad N, Rauf A, Ahmad G. An Overview on Traditional Uses, Phytochemical and Pharmacological Studies of Artemisia absinthium Linn (Afsanteen). J Integ Comm Health 2019; 8(2): 1-6.

6 https://kk.wikipedia.org/wiki

7 Кароматов И. Д., Каххорова С.И. Лекарственное растение полынь горькая – химический состав, лечебные свойства. Электронный научный журнал «Биология и интегративная медицина» №9 – октябрь (26) 2018

8 Batiha, G.E.-S.; Olatunde, A.; El-Mleeh, A.; Hetta, H.F.; Al-Rejaie, S.; Alghamdi, S.; Zahoor, M.; Magdy Beshbishy, A.; Murata, T.; Zaragoza-Bastida, A.; et al. Bioactive Compounds, Pharmacological Actions, and Pharmacokinetics of Wormwood (Artemisia absinthium). Antibiotics 2020, 9, 353. https://doi.org/10.3390/antibiotics9060353

9 Елисеева Т., Ткачева Н. Полынь (лат. Artemísia) journal.edaplus.info - Журнал здорового питания и диетологии journal.edaplus.info, (2017), No. 1, (Vol. 1)