КӨЛЕҢКЕЛІ БИЗНЕСПЕН КҮРЕСУ ЖОЛДАРЫ

Шегебаев Мақсат Талғатұлы.

Заңтану 1–курс студенттері

Тұран университеті

Ғылыми жетекшісі:  

э.ғ.к., доцент Ильяс А.И

КӨЛЕҢКЕЛІ БИЗНЕСПЕН КҮРЕСУ ЖОЛДАРЫ

Көлеңкелі бизнес - қоғамның барлық саласына енетін, өте гетерогенді және алуан түрлі құбылыс. Кәсіпкерлік қызметтің ірілігі, оны құрылымы және ұйымдастырылуы - осы экономикалық құбылыстарға қарай күресу жолы қалай қаралатыны байланысты. Сонымен қатар, барлық елдерде немесе аймақтарда көлеңкелі бизнес, өзінің жеке ұлттық және мәдени сипаттарына ие болады. Ұлттық ой-сананы, менталитетті ескере отырып, көлеңкелі бизнеске қарсы күрес жергілікті заңнамалармен белгіленеді.

Заңсыз бизнестің жұмыс істеуінен ең үлкен зардап шегетін - мемлекеттік билік, халық, кәсіпкерлер және заңды түрде өз бизнесін жүргізетін кәсіпорындар. 
Мемлекеттің көлеңкелі бизнеспен күресу жолдары үш негізгі бағыт бойынша шоғырланған: 
1.Көлеңкелі бизнесте заңды кәсіпкерлер мен қызметкерлерді тартуға жол бермеу; 
2.Заңсыз кәсіпкерлер контингентінің санын қысқарту шаралары; 
3.Заңды кәсіпкерліктің жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдай жасау [1].

Бірінші бағыт бойынша мемлекет келесідей әрекет етуін ұсынамыз: 
Біріншіден, жарнама және насихаттау, яғни бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көлеңкелі бизнестің экономикаға және қоғамға қаншалықты зиянды екенін көрсететін теріс имидж таныту және заңсыз кәсіпкерліктің халыққа және заңды бизнеске келтіретін залалдары көрсету. 
Екіншіден, құқық қорғау органдары заңсыз кәсіпкерлікті болдырмау үшін белсенді түрде профилактикалық жұмыстар жүргізу. 
Үшіншіден, заңсыз кәсіпкерлік қызметі оның қалыптасу кезеңінде ұсталынып, оның ұйымдастырушыларын тіркеуге алып, әкімшілік және қылмыстық жазаға тарту. 

Заңсыз кәсіпкерлер мен кәсіп орындардың санын азайту үшін, құқық қорғау органдары көлеңкелі бизнесті ұйымдастырушыларын ұстау мен жазалауға байланысты жедел-іздестіру шараларын жүзеге асыру керек.

Көлеңкелі бизнеске қарсы күрестің үшінші бағыты - заңды кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау. Мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар заңды бизнес өкілдерімен бірлесіп, ресми тіркелген коммерциялық құрылымдардың жұмыс істеуін жеңілдетуі керек. Яғни байланысты ұйымдастырушылық, құқықтық, қаржылық және өзге де іс-әрекеттер жүйесін дамыту. 
Бизнес-ортаны жақсартатын шаралар тізімі:

1. Салық жүйесін жақсарту;

2. Қолма-қол төлемдерден бас тартып, электрондық төлем жүйесіне көшу;
3. Заңды бизнеске әкімшіліктің қысымның төмендету;
4. Кәсiпкерлер мен кәсiпорындарның меншiктері және жеке тұлғаларын қылмыстық құрылымдар мен мемлекеттiң адал емес қызметшiлерiнiң қол сұғуынан қорғау;

5. Бизнесті несиелендіруге жәрдемдесу;
6. Кез келген түрде “қорқытып алу” және сыбайластық жүйені жою;
7. Бизнес-инкубаторлар жүйесін құру, мемлекеттік қаражат пен ресурстардың қатысуымен кәсіпкерлерді оқыту және қайта даярлау [2].

Жоғарыда айтылғандай, заңды бизнес өкілдері көлеңкелі бизнестің үлесін төмендетуге мүдделі. Қаржы ресурстары және персонал әлеуеті бар, қоғамдық пікірге, бизнес қауымдастықтарына және кәсіподақтарына ықпал ете алатын легалды бизнес өкілдері көлеңкелі бизнеске қарсы күресте елеулі рөл атқарады. Оған дәлел : Заңды бизнес, корпоративтік этика кодексінде салықтан жалтару, лауазымды тұлғаларды, бұқаралық ақпарат құралдарын және сот органдарын парақорлық іс-әрекеттермен сатып алуға жол бермеу туралы тиісті ережелерді қамтиды [3]. Сол себепті көлеңкелі бизнестің алдын алу жөніндегі іс-шаралардың тиімділігін арттыру мақсатында мемлекеттік құрылымдар заңды бизнес өкілдерін және қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктерді ынтымақтасуға шақыру керек.

Заңды кәсіпкерлерге ұсыныстар:

- Заңды негізде жұмыс істейтін кəсіптік бірлестіктер, қауымдастықтар жəне одақтастықтар өз мүшелерінің қызметін дербес реттеуі, қажет болған жағдайда құқық бұзушыларға айыппұл жəне тәртіптік шаралар қолдануы керек;

- Заңды бизнес көлеңкелі кәсіпкерлермен өзара әрекеттесуден бас тартып, осылайша олардың іс-әрекеттеріне, сондай-ақ көлеңкелі бизнестің жұмысына кедергі келтіру;

- көлеңкелі бизнеспен байланысты түрлі тақырыптар бойынша зерттеулер жүргізіп, заңсыз кәсіпкерліктен қорғану және оған қарсы күрес мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларға құқықтық кеңес беру;

- Заңды бизнес заңсыз бизнеске байланысты мәселелердің кең ауқымы бойынша алдын алуын және насихатталуын қамтамасыз ету керек. Бизнес ұйымдары мен бірлестіктерді, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдары тиісті статистиканы жариялауы, талдауы және басқа да материалдарды веб-сайттарға жариялау қажет [4].

Көлеңкелі бизнеске қарсы күресте халықтың және жекелеген белсенділер тарапынан кең қолдау, сондай-ақ қоғамдық ұйымдардың қолддауы маңызды. Қазіргі уақытта көлеңкелі бизнеске тікелей немесе жанама қарайтын көптеген халықаралық және ұлттық қоғамдық ұйымдар бар. Олар:

- Дүниежүзілік еңбек ұйымы мен қызметкерлердің мүдделерін қорғайтын тиісті ұлттық ұйымдар. Бейресми секторда жұмыс істейтін көптеген адамдардың (медициналық және зейнетақылық сақтандыру, аналық демалыс, қауіпсіз еңбек жағдайлары және т.б.) құқықтары бұзылғандықтан, бұл ұйымдар заңсыз кәсіпкерлікке қарсы, еңбек қатынастарын құқықтық жолмен шешуге ұмтылады;

- Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы және оның ассоциациялары мен кәсіподақтары көлеңкелі бизнеске қарсы бірыңғай фронт ретінде әрекет етеді, өйткені көптеген заңсыз бизнес салалары әдеби және музыкалық туындыларды, бағдарламалық өнімдерді, бейнефильмдерді және басқа да материалдарды көшіруге негізделген. Осы жұмыстың авторларының заңды мүдделерін қорғау, тиісті ұйымдар көлеңкелі бизнестің алдында қажетті шараларды қабылдайды;

- Тұтынушылардың құқықтарын қорғау жөніндегі халықаралық қоғам, сондай-ақ ұқсас ұлттық ұйымдар, тұтынушылар мен тұтынушылардың құқықтарын күн сайын бұзатын көлеңкелі бизнеспен қарқынды күресімен айналысады. Халыққа практикалық көмек көрсетуді жүзеге асыратын тұтынушылар құқығын қорғау қоғамы заңмен белгіленген нормалар мен ережелерді бұза отырып, стандартты емес өнімдерді өндірушілерді қудалау үшін үлкен жұмыс атқарады;

- Ғылыми ұйымдар мен қорлар. Көлеңкелі бизнеске қарсы жұмыс бағытында (. Макартуров, Карнеги, Ford соавт) халықаралық ғылыми-зерттеу қорларымен жүзеге асырылатын және (мысалы, ТАСИС бағдарламасы шеңберінде) тиісті ғылыми-зерттеу бағдарламаларын іске асыруға негізделген ұйымдар. Осы ұйымдардың және бағдарламалардың аясында ғылыми-практикалық конференциялар, симпозиумдар, семинарлар мен дөңгелек үстелдер өткізіледі, ғылыми гранттар және көлеңкелі экономикаға қарсы зерттеулер, қаржыландыру бойынша, көлеңкелі экономиканың жұмыс істеуі бойынша ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиеттер өндіреді.

Барлық осы салалардағы қызметті жүзеге асыра отырып, қоғамдық ұйымдар көлеңкелі бизнестің алдын алу бойынша жұмысына елеулі үлес қосады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасында көлеңкелi экономиканың мөлшерiн қысқарту жөніндегі экономикалық саясат пен ұйымдастыру шараларының 2005-2010 жылдарға арналған негізгi бағыттары" бағдарламасы туралы ЖаңартылғанҚазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 30 қыркүйектегі N 969 Қаулысы

2. Райымбеков Д.А. Қазақстан Республикасы салық жүйесінің даму перспективасы//Ақиқат—2017.-№2.-22 б.

3. Лесбекова Ж.С. Қазақстан Республикасы заңсыз кәсіпкерлік мәселесі //Қаржы—2018.-№1.-29 б.

4. Матаев Т.Б. Қазақстан Республикасы көлеңкелі бизнес мәселесі //Проблемы агрорынка—2017.-№3.-31 б.