Квадрат түбірдің қасиеттері

Б.А. Кронгарт

ФИЗИКА
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Жалпы білім беретін мектептің
8-сынып мұғалімдеріне арналған
құрал

Алматы “Мектеп” 2018

8

Кронгарт Б.А.
Физика: Әдістемелік нұсқау. Жалпы білім беретін мектептің 8-сынып
мұ­­ға­лімдеріне арналған құрал / Б.А. Кронгарт.  — Алматы: Мектеп.
2018 — 72 б.

© Кронгарт Б.А.
© “Мектеп” баспасы,
көркемдік безендірілуі


Барлық құқықтары қорғалған



Басылымның мүліктік құқықтары
“Мектеп” баспасына тиесілі

АЛҒЫ СӨЗ
Ұсынылып отырған әдістемелік нұсқаудың материалы жалпы білім беретін
мектептің 8-сыныбына арналып, «Физика» оқулығының (авторлары: Б.А. Кронгарт, Н.И. Темірқұлова, Ж.К. Баданова, «Мектеп баспасы», Алматы, 2018)
мазмұнына сәйкес жазылған.
Оқулықты жазу барысында авторлар оқушының тұлға ретінде дамуына,
шығармашылық қабілетін шыңдау, еркін ойлап, ойын жеткізе білуге үйретумен
қатар физика ғылымының оқушы өмірінен алшақ емес, онымен біте қайнасып
жатқанына баса назар аударуға тырысты. Алдыға қойған басты мақсат оқушыны
өз бетінше білім алуы мен ақпарат жинап, оны жүйелеу және талдау, қорытынды
жасауға үйрету болды. Сол себепті оқулықта физика құбылыстары, процестер
мен заңдылықтардың мазмұны мен практикалық мәні олардың оқушы өмірінде,
тұрмыста, техникада қолданылуы арқылы ашылып отырады.
Әдістемелік нұсқаулықтың авторы оқулықтағы әр тақырып бойынша сабақ
жоспарын жасауды алдына мақсат етіп қоймады. Себебі әр мұғалімнің өз оқыту
тәсілі мен тәжірибесі бар және сынып оқушыларының пән бойынша дайындығы
да бірдей емес.
Қосынды бағалау тапсырмалары да сынып деңгейіне қарай құрылуы тиіс
деген оймен мұғалімнің таңдауына қалдырылды.
Ескертпе: бөлім — білім берудің жалпы тақырыбы бойынша сабақ топтары.
W = толық сыныппен жұмыс
G = топпен жұмыс
I = жеке жұмыс
E = оқу тәжірибесі
D = мұғалімнің көрсетілімі
(T) = мұғалімнің түсіндірмесі
f = қалыптастырушы бағалауға мүмкіндік беретін әрекет
10 = қауіпсіздік техникасы бойынша нұсқау

Тілдік мақсаттар туралы
Тілдік мақсаттар ғылыми тілді үйрену үшін маңызды құрал болып табылады.
Оқушылардың өздерінен не күтілетіндігін түсінуі тілдік мақсаттардың анық
құрылуына тікелей байланысты. Сондай-ақ, тілдік мақсаттар оқытушылар
мен оқушыларға оқуға деген ынтаны қалыптастыруға, өлшеуге және қолдауға
көмектеседі. Пәндік мазмұнды оқытуға, әрі ғылыми тілді үйретуге тұрақты
екі бағытты ұстанатын пән мұғалімдері оқушыларға үлгі көрсетіп, пән мен
тілді қатар алып жүруге көмектеседі.
Ғылыми тілді оқып үйренуді қолдау үшін оқытушыларға оқу жоспарларына мынадай тілдік мақсаттарды қосу ұсынылады:
• оқушылардың назарын ғылыми тілге аудару (мысалы, пән бойынша
оқу мақсаттарына жету үшін қажетті терминология мен тіркестері бар лексика);
• сабақ барысында пән мазмұнының ұғымдарын қолдануға қажетті
жұмыс тілін қалыптастыру (мысалы, топтық жұмыстар, сұрақты дұрыс қоя
білу, жағдайды талдау және пікірталас жүргізу үшін қажетті тіркестері);
• сабақ барысында лексиканы, оның ішінде терминология мен тіркестерді
орынды пайдалану үшін оларды алдын ала оқыту кезеңінде тиімді қолдану;
• оқушылардың тілдік дағдының төртеуін де түрлі әрекеттерде (мысалы, оқылым-тыңдалым, оқылым-жазылым, оқылым-айтылым, тыңдалымжазылым және т.б.) әртүрлі мақсаттарға қол жеткізу үшін қолдану;
• оқушыларды пікірталас, диалогтарға тарту (мысалы, оқушылардан
қысқа жауаптарды қабылдамау және жауаптары тек білімді ғана көрсететін
сұрақтар қоймау; оқушыларды өз білімін нәтижелі талқылау үшін пайдалануға
ынталандыру, сондай-ақ оқушылар диалогқа қатыса алуы үшін қажет бай
сөздік қормен қамтамасыз ету);
• белгілі бір тілге тән дағдыларды дамыту (мысалы, қажетті мәліметті
алу үшін тыңдау, түсіндіру, металингвистикалық және метакогнитивтік танымды дамыту, басқа сөзбен айту, сөздікпен жұмыс істеу дағдылары);
• тіл туралы сын тұрғысынан ойлауды дамыту (мысалы, тілдерді салыс­
тыру, оқушыларды тілді барынша нақты пайдалануға ынталандыру, тілді
меңгерудегі жетістіктерін бағалау);
• сабақтың басында тілдік мақсатты белгілеу, сабақтың соңында осы
мақсат бойынша қол жеткізілген жетістіктерді талқылау.
Тілдік мақсат үлгісі оқу жоспарының әр бөлімінде көрсетілген. Тілдік
мақсат үлгісі сонымен бірге ғылыми тілдің құрамдас бөліктерін қамтиды,
оны пайдалану мен есте сақтауға оқушылардың назарын аудару маңызды.
Олар келесі тақырыпшалар арқылы көрсетілген:
(1) пәнге тән арнайы лексика және терминология,
(2) диалог/жазылым үшін қажетті тіркестер. Берілген тіл оқушылар үшін
түсінікті әрі анық болса, бұл олардың пәндік мақсаттар мен тілдік мақсаттарға
қол жеткізулеріне көмектеседі.
Тілдік мақсаттарды құру үшін келесі етістіктерді пайдалануға болады: талдау, санаттарға бөлу, таңдау, жіктеу, салыстыру, байланыстыру,
сәйкестендіру, көшіру, құру, сынау, анықтау, сипаттау, құрастыру, бағалау,
4

түсіндіру, мысалдар келтіру, болжау, анықтау, негіздеу, келіссөздер жүргізу,
болжау, өндіру, балама шешімдер ұсыну, себептерді түсіндіру, пысықтау,
қайта ұйымдастыру, басқа сөзбен айту, мазмұндау, қайта қарап шығу, көшіріп
алу, рөлдік ойындар ойнау, қорытындылау, синтездеу және жазу, әртүрлі
мақсаттар үшін пайдалану, өз сөзімен анықтама жазу, безендіру.
Кейбір тілдік мақсаттарды пән мазмұнының оқу мақсаты деп те қарастыруға
болатынына қарамастан, мазмұн мен тілдің бөлінуі оқушылардың мазмұнға
да, тілге де бірдей назар аударуларына ықпал етеді. Бұл, сонымен қатар,
жауаптар/шешімдерге және үдерістерге теңдей назар аударуға көмектеседі.
Атап айтқанда, осы үдерістерге назар аудару тілдің дұрыс қолданылуы мен
ойлау әрекетінің жақсаруына жағдай жасайды.
Тілдік емес пәндердің оқыту мақсаттарының көпшілігі мазмұнға негізделеді,
бірақ кем дегенде бір мақсатты тілді дамытуға арнау қажет.

6
Термодинамика негiздерi
• Термодинамиканың бiрiншi
заңы, газдың және будың
жұмысы
• Ж ы л у ү д е р і с т е р і н і ң
қайтымсыздығы, термо­
динамиканың екінші заңы
• Жылу қозғалтқыштары
• Жылу қозғалтқыштарының
пайдалы әрекет коэффициенті
• Ж ы л у м а ш и н а л а р ы н
пайдаланудағы экологиялық
мәселелер.

Жылулық қозғалыс

• Жылулық қозғалыс, броундық
қозғалыс, диффузия
• Т е м п е р а т у р а , о н ы ө л ш е у
тәсілдері, температураның
шкалалары
• Ішкi энергия, ішкi энергияны
өзгерту тәсiлдерi
• Жылуөткізгіштік, конвекция,
сәуле шығару
• Табиғаттағы және техникадағы
жылу берілу
• Жылу құбылыстарының тірі
ағзалардың өмірлеріндегі ролі
• Ж ы л у м ө л ш е р і . З а т т ы ң
меншікті жылу сыйымдылығы
• Отынның энергиясы
• Отынның меншікті жану жылуы
• № 1 зертханалық жұмыс.
«Температуралары әр түрлi
суды араластырғандағы жылу
мөлшерлерін салыстыру»

• Д е н е л е р д і ң э л е к т р л е н у і ,
электр заряды, өткізгіштер
мен диэлектриктер.
• Электр зарядының сақталу
заңы,қозғалмайтын
зарядтардың өзара әрекеттесуi,
Кулон заңы, элементар электр
заряды.
• Электр өрiсi, электр өрісінің
кернеулігі.
Заттың агрегаттық күйлері
• Электр өрісінің потенциалы
• Қатты денелердiң балқуы және
және потенциалдар айырымы,
қатаюы, балқу температурасы,
конденсатор.
меншiктi балқу жылуы
• № 2 зертханалық жұмыс.
«Мұздың меншiктi балқу жылуын анықтау»
• Булану және конденсация.

Электростатика негіздері

2 тоқсан

1 тоқсан
• Электр тогы, электр тогы көздері
• Электр тізбегі және оның құрамды
бөліктері, ток күшi, кернеу
• № 3 зертханалық жұмыс. «Электр
тiзбегiн құрастыру және оның әртүрлi
бөлiктерiндегi ток күшiн өлшеу»
• № 4 зертханалық жұмыс. «Тiзбек
бөлiгi үшiн ток күшінің кернеуге
тәуелділігін зерттеу»
• Тiзбек бөлiгi үшiн Ом заңы
• Ө т к i з г i ш т i ң э л е к т р к е д е р г i с i ,
өткiзгiштiң меншiктi кедергiсi,
реостат
• № 5 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с .
«Өткiзгiштердi тiзбектей қосуды
зерделеу»
• № 6 з е р т х а н а л ы қ ж ұ м ы с .
«Өткiзгiштердi параллель қосуды
зерделеу»
• Өткiзгiштердi тiзбектей және параллель қосу
• Электр тогының жұмысы мен қуаты
• Электр тогының жылулық әсері,
Джоуль—Ленц заңы
• № 7 зертханалық жұмыс. «Электр
тогының жұмысы мен қуатын
анықтау»
• Металдардағы электр кедергісінің
температураға тәуелділігі, асқын
өткізгіштік
• Электрқыздырғыш құралдар, кыздыру шамдары, қысқа тұйықталу,
балқымалы сақтандырғыштар

Тұрақты электр тогы

3 тоқсан

Жарық құбылыстары

4 тоқсан
• Жарықтың түзу сызықты
таралу заңы.
• Ж а р ы қ т ы ң ш а ғ ы л у ы ,
шағылу заңдары, жазық
айналар.
• С ф е р а л ы қ а й н а л а р ,
сфералық айна көмегімен
кескін алу.
• Ж а р ы қ т ы ң с ы н у ы ,
жарықтың сыну заңы,
толық ішкі шағылу.
• № 1 0 з е р т х а н а л ы қ
жұмыс. «Шынының сыну
көрсеткiшiн анықтау».
• Л и н з а л а р , л и н з а н ы ң
оптикалық күшi, жұқа
линзаның формуласы.
• Линзаның көмегімен кескiн
алу.
• № 11 зертханалық жұмыс.
«Жұқа линзаның фокустық
қашықтығын және
оптикалық күшін анықтау»
• Көз — оптикалық жүйе,
көздiң көру кемшіліктері
және оларды түзету әдiстері
• Оптикалық аспаптар

Ұзақ мерзімді жоспар Физика: 8 сынып (аптасына 2 сағ. оқу жылында 68 сағ.)

• Қаныққан және қанықпаған
булар
• Қайнау, меншiктi булану
жылуы.
• Қайнау температурасының
атмосфералық қысымға
байланыстылығын анықтау
• Тұрақты магниттер, магнит өрiсi.
№ 8 зертханалық жұмыс. «Тұрақты
магниттiң қасиеттерiн оқып-үйрену
және магнит өрiсiнiң бейнесiн алу»
• Электромагниттер және оларды
қолдану. № 9 зертханалық жұмыс.
«Электромагниттi құрастыру және
оның әсерiн сынау».
• Магнит өрiсiнiң тогы бар өткiзгiшке
әрекеті, электрқозғалтқыш,
электрөлшеуіш құралдар.
• Электромагниттiк индукция, генераторлар.

Магнит өрісі

• Электр тогының химиялық әсерi
(Фарадейдiң заңы).
• Электромагниттік құбылыстар

Жалғасы

8
1

1
1

Ішкi энергия. Ішкi энергияны өзгерту тәсiлдерi. Жылуөткізгіштік, конвекция, сәуле
шығару.

Табиғаттағы және техникадағы жылу берілу. Жылу құбылыстарының тірі ағзалардың
өмірлеріндегі ролі

Жылу мөлшері. Заттың меншікті жылу сыйымдылығы

№ 1 зертханалық жұмыс. «Температуралары әр түрлi суды араластырғандағы жылу
мөлшерлерін салыстыру»

Отынның энергиясы. Отынның меншікті жану жылуы

Жылу үдерістеріндегі энергияның сақталу және айналу заңы. Практикалық жұмыс:
«Денені қыздырған кездегі немесе оны суытқан кездегі бөлініп шығатын жылу мөлшерін
есептеу. Заттың меншікті жылу сыйымдылығын табу».

Жиынтық жұмыс: «Жылу құбылыстары»

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

1

1
1

Заттың агрегаттық күйлері. Қатты денелердiң балқуы және қатаюы. Балқу температурасы. Меншiктi балқу жылуы

№ 2 зертханалық жұмыс. «Мұздың меншiктi балқу жылуын анықтау»

Булану және конденсация. Қаныққан және қанықпаған булар

Ауа ылғалдылығын өлшейтін аспаптар.

Қайнау. Меншiктi булану жылуы.
Қайнау температурасының атмосфералық қысымға байланыстылығын анықтау.

10.

11.

12.

13.

14.

1

4

Заттың агрегаттық күйлері

1

1

Температура. Оны өлшеу тәсілдері. Температураның шкалалары

2.

1

5

Жылулық қозғалыс, броундық қозғалыс, диффузия.

Бірінші тоқсан

1

1

4

1

1

1

1

4

практ.

Сағ. саны
теория

1.

Жылулық қозғалыс

Тарау, тақырыптың аттары

Физика 8-сынып
Тақырыптық күнтізбелік жоспардың үлгісі
(аптасына 2 сағ., оқу жылында 68 сағ.)

1

1

1

1

1

7

1

1

1

1

1

1

1

1

1

9

Барлығы

Күні

9

I-тоқсан бойынша жиынтық жұмыс

16.

1

Жылу қозғалтқыштарының энергетиканың дамуындағы ролі. Жылу қозғалтқыштары
және олардың адам өміріндегі ролі. Жылу машиналарын пайдаланудағы экологиялық
мәселелер

Айдағы, Марстағы, Шолпандағы термодинамикалық жағдайлар

Практикалық жұмыс: «Жылу қозғалтқышының пайдалы әрекет коэффицентін
анықтау».

Жиынтық жұмыс: «Термодинамика негіздері»

20.

21.

22.

23.

Электр өрісінің потенциалы және потенциалдар айырымы. Конденсатор

Электр сыйымдылық. Конденсатор. Зарядталған конденсатордың энергиясы.

Табиғаттағы электр құбылысы. Электрленудің өндірісте және тұрмыста қолданылуы

Практикалық жұмыс: «Кулон заңы. Электр өрісінің кернеулігі мен потенциалы»

Жиынтық жұмыс: «Электростатика негіздері»

2-тоқсан бойынша жиынтық жұмыс

27.

28.

29.

30.

31.

32.

Үшінші тоқсан

Электр өрiсi. Электр өрісінің кернеулігі.

26.

Тұрақты электр тогы

1

Электр зарядының сақталу заңы. Қозғалмайтын зарядтардың өзара әрекеттесуi. Кулон
заңы. Элементар электр заряды

25.

8

1

1

1

1

Денелердің электрленуі. Электр заряды. Өткізгіштер мен диэлектриктер.

5

1

24.

Электростатика негіздері

1

Жылу қозғалтқыштары. Жылу қозғалтқыштарының пайдалы әрекет коэффициенті

19.

1

Жылу үдерістерінің қайтымсыздығы. Термодинамиканың екінші заңы

1

Термодинамиканың бiрiншi заңы. Газдың және будың жұмысы

5

18.

Екінші тоқсан

17.

Термодинамика негiздерi

Жиынтық жұмыс: «Заттың агрегаттық күйлері»

15.

10

1

1

1

1

1

5

1

1

1

1

4

1

1

15

1

1

1

1

1

1

1

1

1

9

1

1

1

1

1

1

1

7

1

1

Жалғасы

10
1
1
1

1
1

Тiзбек бөлiгi үшiн Ом заңы. Өткiзгiштiң электр кедергiсi. Өткiзгiштiң меншiктi
кедергiсi. Реостат.

№ 5 зертханалық жұмыс. «Өткiзгiштердi тiзбектей қосуды зерделеу»

Практикалық жұмыс: «Тізбек бөлігі бойынша Ом заңын қолданып ток күші мен
кернеуді есептеу»

№ 6 зертханалық жұмыс. «Өткiзгiштердi параллель қосуды зерделеу»

Практикалық жұмыс: Резистордың электр тізбегіне әртүрлі жалғануын зерттеу

Электр тогының жұмысы мен қуаты. Электр тогының жылулық әсері, Джоуль-Ленц
заңы

№ 7 зертханалық жұмыс. «Электр тогының жұмысы мен қуатын анықтау»

Металдардағы электр кедергісінің температураға тәуелділігі, асқын өткізгіштік

Электрқыздырғыш құралдар, кыздыру шамдары, қысқа тұйықталу, балқымалы
сақтандырғыштар

Электр тогының химиялық әсерi (Фарадейдiң заңы)

Жиынтық жұмыс: «Тұрақты электр тогы»

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

44.

45.

46.

47.

Тұрақты магниттер, магнит өрiсi.

№ 8 зертханалық жұмыс. «Тұрақты магниттiң қасиеттерiн оқып-үйрену және магнит
өрiсiнiң бейнесiн алу»

Магнит өрiсiнiң тогы бар өткiзгiшке әрекеті, электроқозғалтқыш, электр өлшеуіш
құралдар

Электромагниттiк индукция, генераторлар

48.

49.

50.

51.

Электромагниттік құбылыстар

1

№ 4 зертханалық жұмыс. «Тiзбек бөлiгi үшiн ток күшінің кернеуге тәуелділігін зерттеу»

35

1

1

1

3

1

1

1

1

1

4

1

1

1

1

1

№3 Зертханалық жұмыс. Электр тізбегін құрастыру және оның әртүрлі бөліктеріндегі
ток күші мен кернеуді өлшеу

1

Ток күшi. Кернеу. Амперметр. Вольтметр

1

34

1

Электр тогы. Электр тогы көздері. Электр тізбегі және оның құрамды бөліктері. Ток
күшi, кернеу

33.

1

1

1

1

7

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

Жалғасы

11

3-тоқсан бойынша жиынтық жұмыс

54.

1

Жарықтың сыну заңын пайдаланып есептер шығару

№ 10 зертханалық жұмыс. «Шынының сыну көрсеткiшiн анықтау»

Линзалар. Линзаның оптикалық күшi жұқа линзаның формуласы.
Линзаның көмегімен кескiн алу

Практикалық жұмыс: «Линзадан кескін алу»

№ 11 зертханалық жұмыс. «Жұқа линзаның фокустық қашықтығын және оптикалық
күшін анықтау»

Көз — оптикалық жүйе, көздiң көру кемшіліктері және оларды түзету әдiстері

Оптикалық аспаптар

Практикалық жұмыс: Жұқа линзаның фокустық ара қашықтығын есептеу

Жиынтық жұмыс: «Жарық құбылыстары»

4-тоқсан бойынша жиынтық жұмыс

60.

61.

62.

63.

64.

65.

66.

67.

68.

Барлығы:

1

1

Жарықтың сынуы. Жарықтың сыну заңы, толық ішкі шағылу

58.

38

1

1

1

1

39

1

1

1

1

1

1

68

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

59.

1

1

1

Сфералық айналар. Сфералық айна көмегімен кескін алу

1

Жарықтың шағылуы. Шағылу заңдары. Жазық айналар

57.

1

14

56.

1

8

1

1

1

Жарықтың түзу сызықты таралу заңы

8

1

1

1

55.

Төртінші тоқсан

Жиынтық жұмыс: «Электр тогының магниттік әрекеті»

Жарық құбылыстары

№ 9 зертханалық жұмыс. «Электромагниттi құрастыру және оның әсерiн сынау»

52.

53.

Жалғасы

12
Бөлім 8.1A: Жылу құбылыстары

Физика Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбы

Оқушылар орындай
алады:

Денелерді қыз­
дырған кезде ұл­
ғаюын ауызша түсін­
діре алады және
термометрдің жұмыс
істеу принципін
түсіндіре алады.

Тілді оқыту мақсаты

Пәнді оқыту мақсаты

Жылулық ұлғаюдың
негізінде температураны өлшеуді сипаттау;

Молекулалар, бөлшектер,
тығыздық, көлем, температура,
термометр, дененің ұлғаюының
температураға сызықты тәуелділігі,
молекулалардың жылулық
қозғалысы, заттың ұлғаюы.

Пәндік лексика және терминология

Эксперимент сонымен қатар әртүрлі сұйықтардың

Эксперимент газ қысымының температураға тәуелді
болатынын көрсетті.

Біз әртүрлі сұйықтықтар әртүрлі ұлғаятынын көрдік.
Біз солтүстік аймақта спиртті термометрді ғана
қолданатынын түсіндік, себебі ...

Біз қатты затты қыздырғанда не себепті ұлғаятынын
анықтадық.

Біз сұйық затты қыздырғанда оның көлемі ұлғаятын­
дығын бақыладық.

Диалогқа / жазуға қажетті сөз тіркестері

Оқушыларға арналған ғылыми/академиялық тілде жазылған тілдік мақсат мысалы төменде беріліп отыр.

Осы бөлімнің тілдік мақсаттары

• Температуралары әр түрлi суды араластырғандағы жылу мөлшерлерін салыстыру
• Мұздың меншiктi балқу жылуын анықтау

Бұл бөлім 7-сыныпта танысқан көптеген түсініктерге негізделген. Оқушылар энергиялардың түрлерін ажырата алады, энергияның берілу
схемасын сыза алады, сонымен қатар энергияны үнемдеу қажеттілігі туралы біледі. Бұл бөлім оқушылардың түсінігін кеңейтеді, олар
бұрын оқыған процестерді зат құрылысының молекула-кинетикалық теориясы элементтеріне сүйене отырып, түсіндіре алады. 10-сыныпта оқушылар осы алған білімдерін аморфты заттар және полимерлердің құрылысын зерттей отырып кеңейте алады, сонымен қатар газ
күйлерінің теңдеулерін қарастырады.
Осы бөлімде орындалуға міндетті зертханалық жұмыстар:

Контекст

Заттың құрылысы туралы (жаратылыстану 5 сынып) негізгі түсініктерін және диффузия, броундық қозғалыс туралы (физика 7 сынып)
еске түсіру

Энергия бір түрден екінші түрге ауыса алатынын түсіну (7 сынып)

Оқушылар энергияның түрлерін еске түсірулері керек, оның ішінде жылулық, механикалық: деформацияланған серіппенің потенциалдық
энергиясы, жер бетіне көтерілген дененің потенциалдық энергиясы және кинетикалық энергия, сонымен қатар химиялық байланыстың
потенциалдық энергиясы.

Осыған дейін меңгерілген білім

Орта мерзімді жоспар

Оқушылар барлық материяның үздіксіз қозғалыста болатын бөлшектерден тұратыны туралы пікірмен және осы қозғалыс көптеген
құбылыстарды, мысалы, газдың түсіретін қысымын түсіндіретіндігімен танысады. Олар заттардың ішкі құрылысын зерттейді және дененің
қыздырылған кездегі күйін бақылауларын пайдалана отырып, сол күйді түсіндіретін гипотезаларды жасай алады. Осыған сүйене отырып,
оқушылар заттың молекула-кинетикалық теориясымен танысады, сонымен қатар оны белгілі процестерді түсіндіруге қолдана алады.

Қысқаша шолу

Тілді оқыту мақсаттарына сай қосымша басшылық және басқа тілдік мақсаттарды қою үшін ғылыми тілді үйрету мен оқытуға қатысты
«Тілдік мақсаттар туралы» қараңыз.

ұлғаюы температура артуына қатысты әртүрлі екендігін
көрсетті...

Жалғасы

14

Ж ы л у л ы қ
қ о з ғ а л ы с ,
б р о у н д ы қ
қозғалыс, диффузия

Оқу бағдарлама­
сына сілтеме

8.3.1.1 — Моле­
к у л а - к и н е ­т и к а л ы қ
теорияның негізгі
қ а ғ и д а л а ­р ы н
дәлелдейтін мысалдар келтіру және
тәжірибені сипаттау;

Оқу мақсаттары
(D) (W) Желатиндағы диффузияны бақылау
тәжірибесі. Қыздыруға төзімді үш түтікке
алдын-ала салқын сумен араластырылып, дайындалған желатинді салыңыз.
Барлық үш түтіктегі желатин бетіне калий
перманганатының (VII) аздаған кристалын
салыңыз және тығынмен бекітіңіз. Кейін
штативке біреуінің түбін жоғары қаратып,
екіншісін тігінен, үшіншісін горизонталь
бекітіңіз. Оқушылардан не болатыны туралы болжаңыз. Желатиндегі диффузия
құбылысын бақылаңыз, содан кейін бір
түтікшені қыздырыңыздар және онда не болатынын бақылаңыздар.
(D) (W) Бұл тәжірибені басқаша толықтыруға
да болады: перманганат калийдің немесе
бояу түйіршіктерінің судағы диффузиясын
бақылау.
(І) Экспериментті аяқтағаннан кейін оқушылар
бақылаған құбылысты сипаттайды және МКТ
тұрғысынан түсіндіреді.
(W) Броундық қозғалыс моделін көрсететін
видеоны қарау және талдау.
(G) (Е) Заттың молекула-кинетикалық теориясы тұрғысынан құбылыстарды түсіндіретін
сапалық есептерді шығару. Әрбір топ
үлестірмелі нұсқаулықтары көрсетілген карточкалар алады:
- су беті мен шынының өзара тартылуын
көрсететін экспериментті жасаңыз;
- ауа шары, резеңке доп, металл шардың
деформацияға ұшырау қабілеттерінің арасында қандай айырмашылық бар екендігін
тексеріңіз;

Ұсынылатын оқыту іс-әрекеттері

10 Оқушыларға шынымен жұмыс жасау
кезінде абая болу керектігін ескертіңіздер.

Талдау кезінде броундық қозғалысқа
күнделікті мысалдар келтіріңіздер.

Пинцетті пайдаланыңыздар.

10 Перманганат калийдің (VII) кристалдарын
қолмен ұстауға болмайды.

Көңіл аударыңыз: желатиндегі диффузия
өте баяу жүретін процесс. Экспериментті бір
сабақта бастап, қатты денелер арасындағы
қатты бөлшектердегі диффузияның баяу
өтетіндігін көрсету үшін бір аптадан кейін
қайтадан оралуға болады.

Бұл экcперимент тіпті қатты денелерде де
диффузияның болатынын, қыздырған кезде
диффузияның өту жылдамдығы артатынын,
сонымен қатар диффузияның өту бағытының
ауырлық күшіне тәуелсіздігін көрсетеді.

Негізгі ұғымдар және терминдер: жылулық
құбылыс, молекулалардың қозғалысы және
бір-бірімен әрекеттесуі, жылулық қозғалыс,
броундық қозғалыс, диффузия.

Мұғалімге арналған
ескертпелер

15

Температура, оны
өлшеу тәсілдері,
температураның
шкалалары

8.3.1.3 — Температураны өлшеуді жылулық
ұлғаю негізінде сипаттау;

(І) Оқушылардан жасалған тәжірибелер
негізінде газ және сұйықтық термометрлерінің
жұмыс істеу принципін сипаттауды сұраңыз

(Е) Сұйықтық моделін жасау. Оқушылар
төменгі жағы ермексазбен
бекітілген суы бар жіңішке шыны
түтікшені пайдаланады. Түтікшені қыздырған
кезде ондағы су деңгейінің артқанын байқайды.

Түтіктің тамшы орналасқан жерін түрлітүсті маркермен белгілеп қою қажет. Оқушы
алақанымен колбаны жылыту арқылы шыны
түтік бойымен май тамшысының ығысуын
бақылайды.

(Е) Газ термометрінің моделін жасау.
Оқушылар колбаны жабатын резеңке тығын
арқылы өте алатын Г-тәріздес жіңішке түтікті
пайдаланады. Түтіктің горизонталь бөлігінде
боялған май тамшысы орналастырылады.

(D) Мұғалім қыздыруға дейін сақинадан
еркін өте алатын металл шарды қыздырады.
Қыздырғаннан кейін сақинадан шар өтпейді.
(G) Неге қыздырылған шар сақинадан өтпейді?
Оқушылардан неліктен қатты заттарды
қыздырғанда ұлғаятынын түсіндіруге ұсыныс
жасаңыз.

Оқушылардан атом құрылысы туралы білімдері
негізінде бақыланатын құбылыстарға түсінік
берулерін сұраңыз.

- тақта борын және ермексазды бірнеше
бөлікке бөліп, қайтадан тұтас бөлікті алуға
тырысыңыз.

Оқушыларды газдың көлемі мен қысымының
өзгеруі температураның өзгеруі кезінде болады
деген идеяға жетелеңіз.

10 Шыны ыдыспен жұмыс істеген кездегі
қауіпсіздікті сақтау бойынша кеңес беріңіз.

Негізгі түсініктер: шкала, абсолют температура, абсолюттік ноль, реперлік нүктелер, өлшеу
диапазоны.

Негізгі ұғымдар және терминдер: молекулалар, жылулық ұлғаю, температура, жылулық
тепе-теңдік.

Жалғасы

16
(W) Мұғалім медициналық термометр
мен зертханалық термометр арасындағы
айырмашылықты анықтауды ұсынады.
Оқушылар термометрдің екі түрі үшін
таңдалған температуралар диапазонын талдап,
Цельсий шкаласында реперлік нүктелердің
таңдалуын түсіндіреді.

Қазіргі кезде стандартты медициналық
термометрлердің неліктен кең
қолданылмайтынын талдаңыз.

(І) Оқушыларға тығынның ұшып шыққанын
және тұманның пайда болуын бөлшектердің
қозғалысы және ішкі энергияның өзгерісі
негізінде түсіндіруін сұраңыз.

10 оқушыларға өз денелерінің температурасын
өлшеуге рұқсат етпеңіздер, егер температураларын өлшесе, онда термометрді әрбір өлшеген
сайын стерильдеу керек.
(W) Оқушыларға температураны өлшеу үшін «Температуралық шкалалар» баяндамасын
әртүрлі шкалалар (Кельвин, Фаренгейт, дайындау пәнге қызығушылығы жоғары
Реомюр) туралы баяндама жасау ұсынылады. оқушылар үшін үй тапсырмасы болып табы(І) Оқушыларға сурет бойынша жануарлардың лады.
Жұмыс соңында неге жануарлар температурақалыпты жағдайдағы температура интервалын
лары әртүрлі екендігін сұрап, талдау жасаңыз
анықтауды, содан кейін Цельсий шкаласын
(биология пәнімен байланыс).
Кельвин шкаласына түрлендіруі ұсынылады.
Негізгі ұғымдар және терминдер:
(G) Оқушыларға топтарға бөліп, әрбір топқа
молекулалардың кинетикалық және
дененің (тастың, Күннің, судың, үрленген
потенциалдық энергиясы, ішкі энергия,
шардың) ішкі энергиясы деген ұғымды
механикалық жұмыс, жылу берілу
қалай түсінетіндіктері туралы талқылауды
ұсыныңыз.
10 Демонстрация кезінде тығын үлкен
жылдамдықпен
ұшып шыға алатынын есте
8.3.2.1 — дененің ішкі ( W ) Т а л д а у ж а с а п б о л ғ а н н а н к е й і н
сақтау
қажет,
сондықтан
тығынмен түтікшені
энергиясын өзгерту оқушылардың жауаптарын тыңдаңыз және
өте нығыздап жаппау керек.
тәсілдерін сипаттау;
қорытынды жасаңыз. Одан кейін нақты энерТығынды оқушыларға қарай немесе терезе
гия ұғымына анықтама беріңіз және ішкі
жаққа қарай бағыттамаңыздар.
энергияның белгіленуі мен өлшем бірлігіне
сипаттама беріңіз.
Дененің ішкі энергиясын өзгерту бойынша
(D) Мұғалім суы бар пробирканы қыздырған тәжірибелердің кейбіреуі: тиынды картонға
кезде тығынның ұшып шығу тәжірибесін үйкеу, сымды бір жерден бірнеше рет майыс­
көрсетеді. Колбаға ауаны енгізгенде, тығынның тыру, термометрді қолдың жылуымен жылыту
ұшып кету және тұманның пайда болу және т.б.
тәжірибесін жасайды.

8.3.1.2 — температураны әр түрлі шкала
(Цельсий, Кельвин)
бойынша өрнектеу;

Жалғасы

17

Жылуөткізгіштік,
конвекция, сәуле
шығару

8.3.2.2 — жылу
берілудің түрлерін салыстыру;

жылу берілу, конвекция, конвекциялық
ағын, сәулелену, электромагниттік
толқындар, сәуленің жұтылуы, шағылуы,
жылуқабылдағыш, жылуөткізгіштік, жылуизоляторы.

Негізгі ұғымдар және терминдер:

(I) Оқушыларға сынып кабинетіндегі әртүрлі
денелерді қолмен ұстап көріп, температураларын салыстыруды және осы айырмашылықты Оқушыларға бөлмедегі барлық денелердің
температуралары сол орта температуратүсіндіруге ұсыныс жасаңыз.
сымен тепе-теңдікте екендігін ескертіңіз,
(D) Жіп немесе қағазбен оралған металл және алайда денелердің жылуөткізгіштігі әртүрлі
ағаш стерженьдермен жасалған тәжірибе. болғандықтан оларды ұстаған кезде жылулық
Жіп (қағаз) оралған стерженьді оттың жалы- дәрежесі әртүрлі сияқты болып сезіледі.
нына енгізгенде не болатынын оқушылардан
сұраңыз. Одан кейін мұғалім стерженьді
бірнеше секундқа оттың жалынында ұстайды,
бірақ жіптер (қағаз) жанбайды. Оқушылардан
стерженьге оралған жіп неге бірден күймейтінін
түсіндіруді сұраңыз.

(D) (W) Мұғалім әртүрлі металл
стерженьдердің жылу өткізгіштігін көрсетеді.
Айырмашылықтың себептерін талқылаңыздар.
Молекула-кинетикалық теория негізінде
оқушылар процесті түсіндірулері тиіс.

(І) Дененің ішкі энергиясының өзгерісін
түсіндіретін процеске өмірде маңызы бар сапалы есептер беріңіз.

(W) Ішкі энергияны өзгертудің әдістерін
оқуға арналған электронды ресурспен жұмыс.
Оқушылар ішкі энергияны қандай әдістермен
өзгертуге болатындығын түсінулері қажет.
(Е) (І) Мұғалім оқушыларға әртүрлі денелер немесе материалдар жиынтығын
ұсынады. Оқушыларға ішкі энергияны әртүрлі
тәсілдермен өзгертуді көрсететін 2-3 тәжірибе
жасау міндеттеледі. Содан кейін оқушылар
дәптерлерінде жасалған эксперименттерді сипаттайды және олардың әрбіреуі үшін дененің
ішкі энергиясы қандай әдіспен өзгертілгенін
анықтайды.

Жалғасы

18

Табиғаттағы және 8.3.2.3 — техникатехник
­ а д а ғ ы да және тұрмыста
жылу берілу
жылу беру түрлерінің
қолданылуына мысалдар келтіру;

10 Экспериментті көрсету кезінде жылу
оқшаулағыш қолғаптарды немесе қысқыш
ұстағышты пайдаланыңыз.

Негізгі ұғымдар және терминдер:

табиғи және жасанды конвекция, күндізгі
және кешкі бриз, пеш мұржасынан шыққан
түтін.
Әрбір топқа әртүрлі тапсырма беріңіз. Мысалы, “Жылыту радиаторларының көмегімен
(G) Оқушыларды 4-5 адамнан тұратын бөлмені жылыту процесін сипаттап беріңіз”.
топтарға бөліңіз. Әрбір топқа сәйкесінше тех- Тапсырманы орындап болғаннан кейін әрбір
никада және тұрмыста жылу беру түрлерінің топ өз жұмыстарын басқа топтарға таныстықолданылу тақырыбын ашатын қажетті рады. Қалған оқушылар жұмысқа пікірлерін
үлестірмелі материалдарды таратып беріңіз.
айтады.

(G) (f) Оқушыларды шағын топтарға бөліп,
төмендегі терминдерді пайдалана отырып,
шағын мәтін құруын ұсыныңыз: зат, конвекция, ағын қозғалысы, жылу берілу,
жылуөткізгіштік, сәулелену, энергияның
жұтылуы.

Конвекциялық ағын суды қыздырудың
алғашқы кезеңдерінен бастап айқын
байқалады. Оқушылар бұл әлсіз ағынды
байқамай қалулары мүмкін, егер суды
өте қатты қыздыратын болса, сондықтан
(D) Оқушылардан шамның жалыны, оны сәл
қыздырғыш ретінде майшамды пайдаланған
ғана ашық тұрған есік (немесе үлкен терезе)
дұрыс.
бойымен баяу қозғалтса, қалай өзгеретінін
бақылауларын сұраңыз.
Демонстрация жасау үшін оқушыны тартыңыз.
(D) Қыздырылған денеге (электр плита- Алайда эксперимент жасау кезінде жасанды
сы немесе қыздыру шамы) қарама-қарсы жолмен алынған конвекциялық ағындар
жылуқабылдағышы бар сұйықтық манометр кедергі жасаулары мүмкін, сондықтан бұл
орналастырылады. Жылуқабылдағышты тәжірибені өте мұқият, артық қозғалыс жасаэлектр плитасына біресе қара жағымен, май орындаған дұрыс.
біресе жылтыр жағымен қаратады.
10 Эксперимент жасаудың алдында өрттен
Манометрдегі қысымдардың айырымы бойынсақтану ережелері бойынша нұсқаулық
ша жылуқабылдағыштын алынған энергиясы
өткізіңіз.
салыстырылады.
Жылу қабылдағыш бетін әртүрлі түсті қағазбен
(І) “Жылу берілудің түрлерін” салыстыру жауып, жылу қабылдағыштың түске тәуелді
кестесін құру. Оқушыларға ол кестеге жылу алған энергия өзгерісін зерттеуге болады.
берілудің әрбір түрінің ерекше белгілерін
енгізу қажет.

( Е ) Сұ й ы қтағ ы ко нвекци я н ы б ақы л ау
бойынша экспериментті жасау. Егер калий
(VII) пермагнатының кристалдарын ақырындап
сұйыққа салса және судың боялған аймағын
ғана қыздырса, онда оқушылар конвекциялық
ағынды бақылайды. Тәжірибе жақсы орындалады, бірақ әсері дұрыс бақылану үшін
ыдыстағы су тыныштықта болу керек.

Жалғасы

19

Жылу құбы­
л ы с т а р ­ы н ы ң
тірі ағзалардың
өмірлеріндегі ролі

8.3.2.4 — әр түрлі
температураларда тірі ағзалардың
бейімделуіне мысалдар
келтіру;

(G) Командалық интеллектуалды ойын “Эрудиттер сайысы”(Битва эрудитов). Мұғалім
алдын-ала “жануарлар қалай өз организміндегі
температураны ретке келтіреді” тақырыбы
бойынша фотосұрақтары бар презентацияны
дайындайды. Кейбір сұрақтар мынадай болуы
мүмкін:

(I) Оқушылар дәптерге “Адам денесінің
жылуреттегіші” тақырыбы бойынша адам
организмі дене температурасын сақтап тұру
үшін пайдаланатын механизмді түсіндіретін
интеллект-картасын (mind map) жасайды.

(G) Оқушыларға топта келесі сұрақтарды
талдауға ұсыныс жасаңыз:
Адамның қалыпты температурасы неге
тең? Қандай жағдайда адам температурасы
қалыпты температурасынан ерекшеленуі
мүмкін? Адам және оның организмі өзінің
температурасын қалай реттей алады?
Оқушылар бір-бірімен талқылау нәтижелерімен
бөліседі.
(W) “Адам денесінің жылуреттегіші” («Терморегуляция человека») фильмін көре отырып,
оқушылар дәптерге тірек сөздерді жазады,
содан кейін мұғаліммен бірге талдау жасайды.

(І) Күнделікті өмірде жылу берілудің түрлерін
қолдану мысалдары берілген сапалық есептерді
шығару.

Оқушылар өз бетімен берілген материалды
оқып үйренеді және постерде қарастырылған
процесті кескіндейді. Жұмысты аяқтаған
соң топтар бір-бірінің алдында Джигсо әдісі
бойынша өз жұмыстарын қорғайды.

Бұл сабақты биология пәнімен кіріктірілген
сабақ ретінде өткізуге болады.

Негізгі ұғымдар және терминдер:
жылу құбылыстары, температура, жылулық
баланс, терморегуляция.

Оқушылар үшін есептерді таңдаған кезде
дифференциация элементтерін пайдаланыңыз.

Берілген тапсырманы орындау уақытын
қадағалаңыз: 25-30 мин.

Жалғасы

20

Жылу мөл­шері.
Заттың мен­
шікті жылу
сыйымдылығы

8.3.2.5 — жылу алмасу
процесі кезінде алған
немесе берген жылу
мөлшерін анықтау;

Екінші нұсқаны орындап отырған оқушылар
батырмалы электр қыздырғыштарын және
термометрлерді пайдаланып, массы 100 г суды
1,2,3,4,…, 10 градусқа қыздыру үшін қанша уақыт
қажет екендігін анықтайды.

(G) (Е) Сынып 2—4 оқушыдан тұратын топқа
бөлінеді. Тақ санға сәйкес топтағы оқушылар
бірінші нұсқаның, ал жұп санға сәйкес топтағы
оқушылар екінші нұсқаның тапсырмаларын
орындайды. Бірінші нұсқа