Квадрат түбірдің қасиеттері

8
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Жалпы білім беретін мектептің
8-сынып мұғалімдеріне арналған
құрал
Б.А. Кронгарт
ФИЗИКА
Алматы “Мектеп” 2018

© Кронгарт Б.А.
© “Мектеп” баспасы,
көркемдік безендірілуі
Барлық құқықтары қорғалған
Басылымның мүліктік құқықтары
“Мектеп” баспасына тиесілі
Кронгарт Б.А.
Физика: Әдістемелік нұсқау. Жалпы білім беретін мектептің 8-сынып
мұ­­ ға­лімдеріне арналған құрал / Б.А. Кронгарт. — Алматы: Мектеп.
2018 — 72 б.

АЛҒЫ СӨЗ
Ұсынылып отырған әдістемелік нұсқаудың материалы жалпы білім беретін
мектептің 8-сыныбына арналып, «Физика» оқулығының (авторлары: Б.А.  Крон-
гарт, Н.И. Темірқұлова, Ж.К. Баданова, «Мектеп баспасы», Алматы, 2018)
мазмұнына сәйкес жазылған.
Оқулықты жазу барысында авторлар оқушының тұлға ретінде дамуына,
шығармашылық қабілетін шыңдау, еркін ойлап, ойын жеткізе білуге үйретумен
қатар физика ғылымының оқушы өмірінен алшақ емес, онымен біте қайнасып
жатқанына баса назар аударуға тырысты. Алдыға қойған басты мақсат оқушыны
өз бетінше білім алуы мен ақпарат жинап, оны жүйелеу және талдау, қорытынды
жасауға үйрету болды. Сол себепті оқулықта физика құбылыстары, процестер
мен заңдылықтардың мазмұны мен практикалық мәні олардың оқушы өмірінде,
тұрмыста, техникада қолданылуы арқылы ашылып отырады.
Әдістемелік нұсқаулықтың авторы оқулықтағы әр тақырып бойынша сабақ
жоспарын жасауды алдына мақсат етіп қоймады. Себебі әр мұғалімнің өз оқыту
тәсілі мен тәжірибесі бар және сынып оқушыларының пән бойынша дайындығы
да бірдей емес.
Қосынды бағалау тапсырмалары да сынып деңгейіне қарай құрылуы тиіс
деген оймен мұғалімнің таңдауына қалдырылды.
Ескертпе: бөлім — білім берудің жалпы тақырыбы бойынша сабақ топтары.
W = толық сыныппен жұмыс
G = топпен жұмыс
I = жеке жұмыс
E = оқу тәжірибесі
D = мұғалімнің көрсетілімі
(T) = мұғалімнің түсіндірмесі
f = қалыптастырушы бағалауға мүмкіндік беретін әрекет
10 = қауіпсіздік техникасы бойынша нұсқау

4
Тілдік мақсаттар туралы
Тілдік мақсаттар ғылыми тілді үйрену үшін маңызды құрал болып табылады.
Оқушылардың өздерінен не күтілетіндігін түсінуі тілдік мақсаттардың анық
құрылуына тікелей байланысты. Сондай-ақ, тілдік мақсаттар оқытушылар
мен оқушыларға оқуға деген ынтаны қалыптастыруға, өлшеуге және қолдауға
көмектеседі. Пәндік мазмұнды оқытуға, әрі ғылыми тілді үйретуге тұрақты
екі бағытты ұстанатын пән мұғалімдері оқушыларға үлгі көрсетіп, пән мен
тілді қатар алып жүруге көмектеседі.
Ғылыми тілді оқып үйренуді қолдау үшін оқытушыларға оқу жоспарла -
рына мынадай тілдік мақсаттарды қосу ұсынылады:
• оқушылардың назарын ғылыми тілге аудару (мысалы, пән бойынша
оқу мақсаттарына жету үшін қажетті терминология мен тіркестері бар лек -
сика);
• сабақ барысында пән мазмұнының ұғымдарын қолдануға қажетті
жұмыс тілін қалыптастыру (мысалы, топтық жұмыстар, сұрақты дұрыс қоя
білу, жағдайды талдау және пікірталас жүргізу үшін қажетті тіркестері);
• сабақ барысында лексиканы, оның ішінде терминология мен тіркестерді
орынды пайдалану үшін оларды алдын ала оқыту кезеңінде тиімді қолдану;
• оқушылардың тілдік дағдының төртеуін де түрлі әрекеттерде (мыса-
лы, оқылым-тыңдалым, оқылым-жазылым, оқылым-айтылым, тыңдалым-
жазылым және т.б.) әртүрлі мақсаттарға қол жеткізу үшін қолдану;
• оқушыларды пікірталас, диалогтарға тарту (мысалы, оқушылардан
қысқа жауаптарды қабылдамау және жауаптары тек білімді ғана көрсететін
сұрақтар қоймау; оқушыларды өз білімін нәтижелі талқылау үшін пайдалануға
ынталандыру, сондай-ақ оқушылар диалогқа қатыса алуы үшін қажет бай
сөздік қормен қамтамасыз ету);
• белгілі бір тілге тән дағдыларды дамыту (мысалы, қажетті мәліметті
алу үшін тыңдау, түсіндіру, металингвистикалық және метакогнитивтік та -
нымды дамыту, басқа сөзбен айту, сөздікпен жұмыс істеу дағдылары);
• тіл туралы сын тұрғысынан ойлауды дамыту (мысалы, тілдерді салыс­
тыру, оқушыларды тілді барынша нақты пайдалануға ынталандыру, тілді
меңгерудегі жетістіктерін бағалау);
• сабақтың басында тілдік мақсатты белгілеу, сабақтың соңында осы
мақсат бойынша қол жеткізілген жетістіктерді талқылау.
Тілдік мақсат үлгісі оқу жоспарының әр бөлімінде көрсетілген. Тілдік
мақсат үлгісі сонымен бірге ғылыми тілдің құрамдас бөліктерін қамтиды,
оны пайдалану мен есте сақтауға оқушылардың назарын аудару маңызды.
Олар келесі тақырыпшалар арқылы көрсетілген:
(1) пәнге тән арнайы лексика және терминология,
(2) диалог/жазылым үшін қажетті тіркестер. Берілген тіл оқушылар үшін
түсінікті әрі анық болса, бұл олардың пәндік мақсаттар мен тілдік мақсаттарға
қол жеткізулеріне көмектеседі.
Тілдік мақсаттарды құру үшін келесі етістіктерді пайдалануға бола -
ды: талдау, санаттарға бөлу, таңдау, жіктеу, салыстыру, байланыстыру,
сәйкестендіру, көшіру, құру, сынау, анықтау, сипаттау, құрастыру, бағалау,

түсіндіру, мысалдар келтіру, болжау, анықтау, негіздеу, келіссөздер жүргізу,
болжау, өндіру, балама шешімдер ұсыну, себептерді түсіндіру, пысықтау,
қайта ұйымдастыру, басқа сөзбен айту, мазмұндау, қайта қарап шығу, көшіріп
алу, рөлдік ойындар ойнау, қорытындылау, синтездеу және жазу, әртүрлі
мақсаттар үшін пайдалану, өз сөзімен анықтама жазу, безендіру.
Кейбір тілдік мақсаттарды пән мазмұнының оқу мақсаты деп те қарастыруға
болатынына қарамастан, мазмұн мен тілдің бөлінуі оқушылардың мазмұнға
да, тілге де бірдей назар аударуларына ықпал етеді. Бұл, сонымен қатар,
жауаптар/шешімдерге және үдерістерге теңдей назар аударуға көмектеседі.
Атап айтқанда, осы үдерістерге назар аудару тілдің дұрыс қолданылуы мен
ойлау әрекетінің жақсаруына жағдай жасайды.
Тілдік емес пәндердің оқыту мақсаттарының көпшілігі мазмұнға негізделеді,
бірақ кем дегенде бір мақсатты тілді дамытуға арнау қажет.

6
Ұзақ мерзімді жоспар Физика: 8 сынып (аптасына 2 сағ. оқу жылында 68 сағ.)
1 тоқсан
2 тоқсан
3 тоқсан
4 тоқсан
Жылулық қозғалыс
•
Жылулық қозғалыс, броундық қозғалыс, диффузия
•
Температура, оны өлшеу тәсілдері, температураның шкалалары
•
Ішкi энергия, ішкi энергияны өзгерту тәсiлдерi
•
Жылуөткізгіштік, конвекция, сәуле шығару
•
Табиғаттағы және техникадағы жылу берілу
•
Жылу құбылыстарының тірі ағзалардың өмірлеріндегі ролі
•
Жылу мөлшері. Заттың меншікті жылу сыйымдылығы
•
Отынның энергиясы
•
Отынның меншікті жану жы
-
луы
•
№ 1 зертханалық жұмыс. «Температуралары әр түрлi суды араластырғандағы жылу мөлшерлерін салыстыру» Заттың агрегаттық күйлері
•
Қатты денелердiң балқуы және қатаюы, балқу температурасы, меншiктi балқу жылуы
•
№ 2 зертханалық жұмыс. «Мұздың меншiктi балқу жы
-
луын анықтау»
•
Булану және конденсация.
Термодинамика негiздерi
•
Термодинамиканың бiрiншi заңы, газдың және будың жұмысы
•
Жылу үдерістерінің қайтымсыздығы, термо­динамиканың екінші заңы
•
Жылу қозғалтқыштары
•
Жылу қозғалтқыштарының пайдалы әрекет коэффициенті
•
Жылу машиналарын пайдаланудағы экологиялық мәселелер.
Электростатика негіздері
•
Денелердің электрленуі, электр заряды, өткізгіштер мен диэлектриктер.
•
Электр зарядының сақталу заңы,қозғалмайтын зарядтардың өзара әрекеттесуi, Кулон заңы, элементар электр заряды.
•
Электр өрiсi, электр өрісінің кернеулігі.
•
Электр өрісінің потенциалы және потенциалдар айырымы, конденсатор.
Тұрақты электр тогы
•
Электр тогы, электр тогы көздері
•
Электр тізбегі және оның құрамды бөліктері, ток күшi, кернеу
•
№ 3 зертханалық жұмыс. «Электр тiзбегiн құрастыру және оның әртүрлi бөлiктерiндегi ток күшiн өлшеу»
•
№ 4 зертханалық жұмыс. «Тiзбек бөлiгi үшiн ток күшінің кернеуге тәуелділігін зерттеу»
•
Тiзбек бөлiгi үшiн Ом заңы
•
Өткiзгiштiң электр кедергiсi, өткiзгiштiң меншiктi кедергiсi,

реостат
•
№ 5 зертханалық жұмыс. «Өткiзгiштердi тiзбектей қосуды зерделеу»
•
№ 6 зертханалық жұмыс. «Өткiзгiштердi параллель қосуды зерделеу»
•
Өткiзгiштердi тiзбектей және парал
-
лель қосу
•
Электр тогының жұмысы мен қуаты
•
Электр тогының жылулық әсері, Джоуль—Ленц заңы
•
№ 7 зертханалық жұмыс. «Электр тогының жұмысы мен қуатын анықтау»
•
Металдардағы электр кедергісінің температураға тәуелділігі, асқын өткізгіштік
•
Электрқыздырғыш құралдар, кыз
-
дыру шамдары, қысқа тұйықталу, балқымалы сақтандырғыштар
Жарық құбылыстары
•
Жарықтың түзу сызықты таралу заңы.
•
Жарықтың шағылуы, шағылу заңдары, жазық айналар.
•
Сфералық айналар, сфералық айна көмегімен кескін алу.
•
Жарықтың сынуы, жарықтың сыну заңы, толық ішкі шағылу.
•
№ 10 зертханалық жұмыс. «Шынының сыну көрсеткiшiн анықтау».
•
Линзалар, линзаның оптикалық күшi, жұқа линзаның формуласы.
•
Линзаның көмегімен кескiн алу.
•
№ 11 зертханалық жұмыс. «Жұқа линзаның фокустық қашықтығын және оптикалық күшін анықтау»
•
Көз — оптикалық жүйе, көздiң көру кемшіліктері және оларды түзету әдiстері
•
Оптикалық аспаптар

•
Қаныққан және қанықпаған булар
•
Қайнау, меншiктi булану жылуы.
•
Қайнау температурасының атмосфералық қысымға байланыстылығын анықтау
•
Электр тогының химиялық әсерi (Фарадейдiң заңы).
•
Электромагниттік құбылыстар
Магнит өрісі
•
Тұрақты магниттер, магнит өрiсi. № 8 зертханалық жұмыс. «Тұрақты магниттiң қасиеттерiн оқып-үйрену және магнит өрiсiнiң бейнесiн алу»
•
Электромагниттер және оларды қолдану. № 9 зертханалық жұмыс. «Электромагниттi құрастыру және оның әсерiн сынау».
•
Магнит өрiсiнiң тогы бар өткiзгiшке әрекеті, электрқозғалтқыш,

электрөлшеуіш құралдар.
•
Электромагниттiк индукция, гене
-
раторлар.
Жалғасы

8
Физика 8-сынып

Тақырыптық күнтізбелік жоспардың үлгісі

(аптасына 2 сағ., оқу жылында 68 сағ.)

Тарау, тақырыптың аттары
Сағ. саны
Барлығы
Күні
теория
практ.
Бірінші тоқсан
Жылулық қозғалыс
5
4
9
1.
Жылулық қозғалыс, броундық қозғалыс, диффузия.
1
1
2.
Температура. Оны өлшеу тәсілдері. Температураның шкалалары
1
1
3.
Ішкi энергия. Ішкi энергияны өзгерту тәсiлдерi. Жылуөткізгіштік, конвекция, сәуле шығару.
1
1
4.
Табиғаттағы және техникадағы жылу берілу. Жылу құбылыстарының тірі ағзалардың өмірлеріндегі ролі
1
1
5.
Жылу мөлшері. Заттың меншікті жылу сыйымдылығы
1
1
6.
№ 1 зертханалық жұмыс. «Температуралары әр түрлi суды араластырғандағы жылу мөлшерлерін салыстыру»
1
1
7.
Отынның энергиясы. Отынның меншікті жану жылуы
1
1
8.
Жылу үдерістеріндегі энергияның сақталу және айналу заңы. Практикалық жұмыс: «Денені қыздырған кездегі немесе оны суытқан кездегі бөлініп шығатын жылу мөлшерін есептеу. Заттың меншікті жылу сыйымдылығын табу».
1
1
1
9.
Жиынтық жұмыс: «Жылу құбылыстары»
1
1
Заттың агрегаттық күйлері
4
4
7
10.
Заттың агрегаттық күйлері. Қатты денелердiң балқуы және қатаюы. Балқу темпера
-
турасы. Меншiктi балқу жылуы
1
1
11.
№ 2 зертханалық жұмыс. «Мұздың меншiктi балқу жылуын анықтау»
1
1
12.
Булану және конденсация. Қаныққан және қанықпаған булар
1
1
13.
Ауа ылғалдылығын өлшейтін аспаптар.
1
1
1
14.
Қайнау. Меншiктi булану жылуы. Қайнау температурасының атмосфералық қысымға байланыстылығын анықтау.
1
1

9
15.
Жиынтық жұмыс: «Заттың агрегаттық күйлері»
1
1
16.
I-тоқсан бойынша жиынтық жұмыс
1
1
Екінші тоқсан
Термодинамика негiздерi
5
4
7
17.
Термодинамиканың бiрiншi заңы. Газдың және будың жұмысы
1
1
18.
Жылу үдерістерінің қайтымсыздығы. Термодинамиканың екінші заңы
1
1
19.
Жылу қозғалтқыштары. Жылу қозғалтқыштарының пайдалы әрекет коэффициенті
1
1
20.
Жылу қозғалтқыштарының энергетиканың дамуындағы ролі. Жылу қозғалтқыштары және олардың адам өміріндегі ролі. Жылу машиналарын пайдаланудағы экологиялық мәселелер
1
1
1
21.
Айдағы, Марстағы, Шолпандағы термодинамикалық жағдайлар
1
1
1
22.
Практикалық жұмыс: «Жылу қозғалтқышының пайдалы әрекет коэффицентін анықтау».
1
1
23.
Жиынтық жұмыс: «Термодинамика негіздері»
1
1
Электростатика негіздері
5
5
9
24.
Денелердің электрленуі. Электр заряды. Өткізгіштер мен диэлектриктер.
1
1
1
25.
Электр зарядының сақталу заңы. Қозғалмайтын зарядтардың өзара әрекеттесуi. Кулон заңы. Элементар электр заряды
1
1
1
26.
Электр өрiсi. Электр өрісінің кернеулігі.
1
1
27.
Электр өрісінің потенциалы және потенциалдар айырымы. Конденсатор
1
1
28.
Электр сыйымдылық. Конденсатор. Зарядталған конденсатордың энергиясы.
1
29.
Табиғаттағы электр құбылысы. Электрленудің өндірісте және тұрмыста қолданылуы
1
1
30.
Практикалық жұмыс: «Кулон заңы. Электр өрісінің кернеулігі мен потенциалы»
1
1
31.
Жиынтық жұмыс: «Электростатика негіздері»
1
1
32.
2-тоқсан бойынша жиынтық жұмыс
1
1
Үшінші тоқсан
Тұрақты электр тогы
8
10
15
Жалғасы

10
33.
Электр тогы. Электр тогы көздері. Электр тізбегі және оның құрамды бөліктері. Ток күшi, кернеу
1
1
1
34
Ток күшi. Кернеу. Амперметр. Вольтметр
1
1
35
№3 Зертханалық жұмыс. Электр тізбегін құрастыру және оның әртүрлі бөліктеріндегі ток күші мен кернеуді өлшеу
1
1
36.
№ 4 зертханалық жұмыс. «Тiзбек бөлiгi үшiн ток күшінің кернеуге тәуелділігін зерттеу»
1
1
37.
Тiзбек бөлiгi үшiн Ом заңы. Өткiзгiштiң электр кедергiсi. Өткiзгiштiң меншiктi кедергiсi. Реостат.
1
1
1
38.
№ 5 зертханалық жұмыс. «Өткiзгiштердi тiзбектей қосуды зерделеу»
1
1
39.
Практикалық жұмыс: «Тізбек бөлігі бойынша Ом заңын қолданып ток күші мен кернеуді есептеу»
1
1
1
40.
№ 6 зертханалық жұмыс. «Өткiзгiштердi параллель қосуды зерделеу»
1
1
41.
Практикалық жұмыс: Резистордың электр тізбегіне әртүрлі жалғануын зерттеу
1
1
42.
Электр тогының жұмысы мен қуаты. Электр тогының жылулық әсері, Джоуль-Ленц заңы
1
1
43.
№ 7 зертханалық жұмыс. «Электр тогының жұмысы мен қуатын анықтау»
1
1
44.
Металдардағы электр кедергісінің температураға тәуелділігі, асқын өткізгіштік
1
1
45.
Электрқыздырғыш құралдар, кыздыру шамдары, қысқа тұйықталу, балқымалы сақтандырғыштар
1
1
46.
Электр тогының химиялық әсерi (Фарадейдiң заңы)
1
1
47.
Жиынтық жұмыс: «Тұрақты электр тогы»
1
1
Электромагниттік құбылыстар
3
4
7
48.
Тұрақты магниттер, магнит өрiсi.
1
1
49.
№ 8 зертханалық жұмыс. «Тұрақты магниттiң қасиеттерiн оқып-үйрену және магнит өрiсiнiң бейнесiн алу»
1
1
50.
Магнит өрiсiнiң тогы бар өткiзгiшке әрекеті, электроқозғалтқыш, электр өлшеуіш құралдар
1
1
51.
Электромагниттiк индукция, генераторлар
1
1
Жалғасы

11
52.
№ 9 зертханалық жұмыс. «Электромагниттi құрастыру және оның әсерiн сынау»
1
1
53.
Жиынтық жұмыс: «Электр тогының магниттік әрекеті»
1
1
54.
3-тоқсан бойынша жиынтық жұмыс
1
1
Төртінші тоқсан
Жарық құбылыстары
8
8
14
55.
Жарықтың түзу сызықты таралу заңы
1
1
56.
Жарықтың шағылуы. Шағылу заңдары. Жазық айналар
1
1
1
57.
Сфералық айналар. Сфералық айна көмегімен кескін алу
1
1
1
58.
Жарықтың сынуы. Жарықтың сыну заңы, толық ішкі шағылу
1
1
59.
Жарықтың сыну заңын пайдаланып есептер шығару
1
1
60.
№ 10 зертханалық жұмыс. «Шынының сыну көрсеткiшiн анықтау»
1
1
61.
Линзалар. Линзаның оптикалық күшi жұқа линзаның формуласы. Линзаның көмегімен кескiн алу
1
1
62.
Практикалық жұмыс: «Линзадан кескін алу»
1
1
63.
№ 11 зертханалық жұмыс. «Жұқа линзаның фокустық қашықтығын және оптикалық күшін анықтау»
1
64.
Көз — оптикалық жүйе, көздiң көру кемшіліктері және оларды түзету әдiстері
1
1
65.
Оптикалық аспаптар
1
1
66.
Практикалық жұмыс: Жұқа линзаның фокустық ара қашықтығын есептеу
1
1
1
67.
Жиынтық жұмыс: «Жарық құбылыстары»
1
1
68.
4-тоқсан бойынша жиынтық жұмыс
1
1
Барлығы:
38
39
68
Жалғасы

12
Физика Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбы
Бөлім 8.1A: Жылу құбылыстары
Осыған дейін меңгерілген білім Оқушылар энергияның түрлерін еске түсірулері керек, оның ішінде жылулық, механикалық: деформацияланған серіппенің потенциалдық энергиясы, жер бетіне көтерілген дененің потенциалдық энергиясы және кинетикалық энергия, сонымен қатар химиялық байланыстың потенциалдық энергиясы. Энергия бір түрден екінші түрге ауыса алатынын түсіну (7 сынып) Заттың құрылысы туралы (жаратылыстану 5 сынып) негізгі түсініктерін және диффузия, броундық қозғалыс туралы (физика 7 сынып) еске түсіру Контекст Бұл бөлім 7-сыныпта танысқан көптеген түсініктерге негізделген. Оқушылар энергиялардың түрлерін ажырата алады, энергияның берілу схемасын сыза алады, сонымен қатар энергияны үнемдеу қажеттілігі туралы біледі. Бұл бөлім оқушылардың түсінігін кеңейтеді, олар бұрын оқыған процестерді зат құрылысының молекула-кинетикалық теориясы элементтеріне сүйене отырып, түсіндіре алады. 10-сынып
-
та оқушылар осы алған білімдерін аморфты заттар және полимерлердің құрылысын зерттей отырып кеңейте алады, сонымен қатар газ күйлерінің теңдеулерін қарастырады. Осы бөлімде орындалуға міндетті зертханалық жұмыстар: •
Температуралары әр түрлi суды араластырғандағы жылу мөлшерлерін салыстыру
•
Мұздың меншiктi балқу жылуын анықтау
Осы бөлімнің тілдік мақсаттары Оқушыларға арналған ғылыми/академиялық тілде жазылған тілдік мақсат мысалы төменде беріліп отыр. Пәнді оқыту мақсаты
Тілді оқыту мақсаты
Пәндік лексика және терминология
Диалогқа / жазуға қажетті сөз тіркестері
Жылулық ұлғаюдың негізінде температура
-
ны өлшеуді сипаттау;
Оқушылар орындай алады: Денелерді қыз­дырған кезде ұл­ғаюын ауызша түсін­діре алады және термометрдің жұмыс істеу принципін түсіндіре алады.
Молекулалар, бөлшектер, тығыздық, көлем, температура, термометр, дененің ұлғаюының температураға сызықты тәуелділігі, молекулалардың жылулық қозғалысы, заттың ұлғаюы.
Біз сұйық затты қыздырғанда оның көлемі ұлғаятын­дығын бақыладық. Біз қатты затты қыздырғанда не себепті ұлғаятынын анықтадық. Біз әртүрлі сұйықтықтар әртүрлі ұлғаятынын көрдік. Біз солтүстік аймақта спиртті термометрді ғана қолданатынын түсіндік, себебі ... Эксперимент газ қысымының температураға тәуелді болатынын көрсетті. Эксперимент сонымен қатар әртүрлі сұйықтардың
Орта мерзімді жоспар

ұлғаюы температура артуына қатысты әртүрлі екендігін көрсетті...
Тілді оқыту мақсаттарына сай қосымша басшылық және басқа тілдік мақсаттарды қою үшін ғылыми тілді үйрету мен оқытуға қатысты «
Тілдік мақсаттар туралы
» қараңыз.
Қысқаша шолу Оқушылар барлық материяның үздіксіз қозғалыста болатын бөлшектерден тұратыны туралы пікірмен және осы қозғалыс көптеген құбылыстарды, мысалы, газдың түсіретін қысымын түсіндіретіндігімен танысады. Олар заттардың ішкі құрылысын зерттейді және дененің қыздырылған кездегі күйін бақылауларын пайдалана отырып, сол күйді түсіндіретін гипотезаларды жасай алады. Осыған сүйене отырып, оқушылар заттың молекула-кинетикалық теориясымен танысады, сонымен қатар оны белгілі процестерді түсіндіруге қолдана алады.
Жалғасы

14
Оқу бағдарлама­
сына сілтеме
Оқу мақсаттары
Ұсынылатын оқыту іс-әрекеттері
Мұғалімге арналған

ескертпелер
Жылулық қозғалыс, броундық қозғалыс, диф
-
фузия
8.3.1.1 — Моле­кула-кине­тикалық теорияның негізгі қағидала­рын дәлелдейтін мысал
-
дар келтіру және тәжірибені сипаттау;
(D) (W)
Желатиндағы диффузияны бақылау
тәжірибесі. Қыздыруға төзімді үш түтікке алдын-ала салқын сумен араластыры
-
лып, дайындалған желатинді салыңыз. Барлық үш түтіктегі желатин бетіне калий перманганатының (VII) аздаған кристалын салыңыз және тығынмен бекітіңіз. Кейін штативке біреуінің түбін жоғары қаратып, екіншісін тігінен, үшіншісін горизонталь бекітіңіз. Оқушылардан не болатыны ту
-
ралы болжаңыз. Желатиндегі диффузия құбылысын бақылаңыз, содан кейін бір түтікшені қыздырыңыздар және онда не бо
-
латынын бақылаңыздар. (D) (W)
Бұл тәжірибені басқаша толықтыруға
да болады: перманганат калийдің немесе бояу түйіршіктерінің судағы диффузиясын бақылау. (І)
Экспериментті аяқтағаннан кейін оқушылар
бақылаған құбылысты сипаттайды және МКТ тұрғысынан түсіндіреді. (W)
Броундық қозғалыс моделін көрсететін
видеоны қарау және талдау. (G) (Е)
Заттың молекула-кинетикалық теори
-
ясы тұрғысынан құбылыстарды түсіндіретін сапалық есептерді шығару. Әрбір топ үлестірмелі нұсқаулықтары көрсетілген кар
-
точкалар алады: - су беті мен шынының өзара тартылуын көрсететін экспериментті жасаңыз; - ауа шары, резеңке доп, металл шардың деформацияға ұшырау қабілеттерінің ара
-
сында қандай айырмашылық бар екендігін тек
серіңіз;
Негізгі ұғымдар және терминдер:
жылулық
құбылыс, молекулалардың қозғалысы және бір-бірімен әрекеттесуі, жылулық қозғалыс, броундық қозғалыс, диффузия. Бұл экcперимент тіпті қатты денелерде де диффузияның болатынын, қыздырған кезде диффузияның өту жылдамдығы артатынын, сонымен қатар диффузияның өту бағытының ауырлық күшіне тәуелсіздігін көрсетеді. Көңіл аударыңыз: желатиндегі диффузия өте баяу жүретін процесс. Экспериментті бір сабақта бастап, қатты денелер арасындағы қатты бөлшектердегі диффузияның баяу өтетіндігін көрсету үшін бір аптадан кейін қайтадан оралуға болады. 10
Перманганат калийдің (VII) кристалдарын
қолмен ұстауға болмайды. Пинцетті пайдаланыңыздар. Талдау кезінде броундық қозғалысқа күнделікті мысалдар келтіріңіздер. 10
Оқушыларға шынымен жұмыс жасау
кезінде абая болу керектігін ескертіңіздер.

15
- тақта борын және ермексазды бірнеше бөлікке бөліп, қайтадан тұтас бөлікті алуға тырысыңыз. Оқушылардан атом құрылысы туралы білімдері негізінде бақыланатын құбылыстарға түсінік берулерін сұраңыз.
Температура, оны өлшеу тәсілдері, температураның шкалалары
8.3.1.3 — Температура
-
ны өлшеуді жылулық ұлғаю негізінде сипат
-
тау;
(D)
Мұғалім қыздыруға дейін сақинадан
еркін өте алатын металл шарды қыздырады. Қыздырғаннан кейін сақинадан шар өтпейді. (G)
Неге қыздырылған шар сақинадан өтпейді?
Оқушылардан неліктен қатты заттарды қыздырғанда ұлғаятынын түсіндіруге ұсыныс жасаңыз. (Е)
Газ термометрінің моделін жасау.
Оқушылар колбаны жабатын резеңке тығын арқылы өте алатын Г-тәріздес жіңішке түтікті пайдаланады. Түтіктің горизонталь бөлігінде боялған май тамшысы орналастырылады. Түтіктің тамшы
орналасқан жерін түрлі-
түсті маркермен белгілеп қою қажет. Оқушы алақанымен колбаны жылыту арқылы шыны түтік бойымен май тамшысының ығысуын бақылайды. (Е)
Сұйықтық моделін жасау. Оқушылар
төменгі жағы ермексазбен бекітілген суы бар жіңішке шыны түтікшені пайдаланады. Түтікшені қыздырған кезде ондағы су деңгейінің артқанын байқайды. (І)
Оқушылардан жасалған тәжірибелер
негізінде газ және сұйықтық термометрлерінің жұмыс істеу принципін
сипаттауды сұраңыз
Негізгі ұғымдар және терминдер:
молекула
-
лар, жылулық ұлғаю, температура, жылулық тепе-теңдік. Негізгі түсініктер: шкала, абсолют температу
-
ра, абсолюттік ноль, реперлік нүктелер, өлшеу диапазоны. 10
Шыны ыдыспен жұмыс істеген кездегі
қауіпсіздікті сақтау бойынша кеңес беріңіз. Оқушыларды газдың көлемі мен қысымының өзгеруі температураның өзгеруі кезінде болады деген идеяға жетелеңіз.
Жалғасы

16
8.3.1.2 — температу
-
раны әр түрлі шкала (Цельсий, Кельвин) бойынша өрнектеу; 8.3.2.1 — дененің ішкі энергиясын өзгерту тәсілдерін сипаттау;
(
W)
Мұғалім медициналық термометр
мен зертханалық термометр арасындағы айырмашылықты анықтауды ұсынады. Оқушылар термометрдің екі түрі үшін таңдалған температуралар диапазонын талдап, Цельсий шкаласында реперлік нүктелердің таңдалуын түсіндіреді. (W)
Оқушыларға температураны өлшеу үшін
әртүрлі шкалалар (Кельвин, Фаренгейт,

Реомюр) туралы баяндама жасау ұсынылады. (І)
Оқушыларға сурет бойынша жануарлардың
қалыпты жағдайдағы температура интервалын анықтауды, содан кейін Цельсий шкаласын Кельвин шкаласына түрлендіруі ұсынылады. (G)
Оқушыларға топтарға бөліп, әрбір топқа
дененің (тастың, Күннің, судың, үрленген шардың) ішкі энергиясы деген ұғымды қалай түсінетіндіктері туралы талқылауды ұсыныңыз. (W)
Талдау жасап болғаннан кейін
оқушылардың жауаптарын тыңдаңыз және қорытынды жасаңыз. Одан кейін нақты энер
-
гия ұғымына анықтама беріңіз және ішкі энергияның белгіленуі мен өлшем бірлігіне сипаттама беріңіз. (D)
Мұғалім суы бар пробирканы қыздырған
кезде тығынның ұшып шығу тәжірибесін көрсетеді. Колбаға ауаны енгізгенде, тығынның ұшып кету және тұманның пайда болу тәжірибесін жасайды. (І)
Оқушыларға тығынның ұшып шыққанын
және тұманның пайда болуын бөлшектердің қозғалысы және ішкі энергияның өзгерісі негізінде түсіндіруін сұраңыз.
Қазіргі кезде стандартты медициналық термометрлердің неліктен кең қолданылмайтынын талдаңыз. 10
оқу
шыларға өз денелерінің температурасын
өлшеуге рұқсат етпеңіздер, егер температура
-
ларын өлшесе, онда термометрді әрбір өлшеген сайын стерильдеу керек. «Температуралық шкалалар» баяндамасын дайындау пәнге қызығушылығы жоғары оқушылар үшін үй тапсырмасы болып табы
-
лады. Жұмыс соңында неге жануарлар температура
-
лары әртүрлі екендігін сұрап, талдау жасаңыз (биология пәнімен байл
аныс).
Негізгі ұғымдар және терминдер:

молекулалардың кинетикалық және потенциалдық энергиясы, ішкі энергия, механикалық жұмыс, жылу берілу 10
Демонстрация кезінде тығын үлкен
жылдамдықпен ұшып шыға алатынын есте сақтау қажет, сондықтан тығынмен түтікшені өте нығыздап жаппау керек. Тығынды оқушыларға қарай немесе терезе жаққа қарай бағыттамаңыздар. Дененің ішкі энергиясын өзгерту бойынша тәжірибелердің кейбіреуі: тиынды картонға үйкеу, сымды бір жерден бірнеше рет майыс­тыру, термометрді қолдың жылуымен жылыту және т.б.
Жалғасы

17
(W)
Ішкі энергияны өзгертудің әдістерін
оқуға арналған электронды ресурспен жұмыс. Оқушылар ішкі энергияны қандай әдістермен өзгертуге болатындығын түсінулері қажет. (Е) (І)
Мұғалім оқушыларға әртүрлі де
-
нелер немесе материалдар жиынтығын ұсынады. Оқушыларға ішкі энергияны әртүрлі тәсілдермен өзгертуді көрсететін 2-3 тәжірибе жасау міндеттеледі. Содан кейін оқушылар дәптерлерінде жасалған эксперименттерді си
-
паттайды және олардың әрбіреуі үшін дененің ішкі энергиясы қандай әдіспен өзгертілгенін анықтайды. (І)
Дененің ішкі энергиясының өзгерісін
түсіндіретін процеске өмірде маңызы бар са
-
палы есептер беріңіз.
Жылуөткізгіштік, конвекция, сәуле шығару
8.3.2.2 — жылу берілудің түрлерін са
-
лыстыру;
(D) (W)
Мұ
ғалім әртүрлі металл
стерженьдердің жылу өткізгіштігін көрсетеді. Айырмашылықтың себептерін талқылаңыздар. Молекула-кинетикалық теория негізінде оқушылар процесті түсіндірулері тиіс. (I)
Оқушыларға сынып кабинетіндегі әртүрлі
денелерді қолмен ұстап көріп, температурала
-
рын салыстыруды және осы айырмашылықты түсіндіруге ұсыныс жасаңыз. (D)
Жіп немесе қағазбен оралған металл және
ағаш стерженьдермен жасалған тәжірибе. Жіп (қағаз) оралған стерженьді оттың жалы
-
нына енгізгенде не болатынын оқушылардан сұраңыз. Одан кейін мұғалім стерженьді бірнеше секундқа оттың жалынында ұстайды, бірақ жіптер (қағаз) жанбайды. Оқушылардан стерженьге оралған жіп неге бірден күймейтінін түсін
діруді сұраңыз.
Негізгі ұғымдар және терминдер:

жылу берілу, конвекция, конвекциялық ағын, сәулелену, электромагниттік толқындар, сәуленің жұтылуы, шағылуы, жылуқабылдағыш, жылуөткізгіштік, жылу
-
изоляторы. Оқушыларға бөлмедегі барлық денелердің температуралары сол орта температура
-
сымен тепе-теңдікте екендігін ескертіңіз, алайда денелердің жылуөткізгіштігі әртүрлі болғандықтан оларды ұстаған кезде жылулық дәрежесі әртүрлі сияқты болып сезіледі.
Жалғасы

18
(Е)
Сұйықтағы конвекцияны бақылау

бойынша экспериментті жасау. Егер калий (VII) пермагнатының кристалдарын ақырындап сұйыққа салса
және судың боялған аймағын
ғана қыздырса, онда оқушылар конвекциялық ағынды бақылайды. Тәжірибе жақсы орын
-
далады, бірақ әсері дұрыс бақылану үшін ыдыстағы су тыныштықта болу керек. (D)
Оқушылардан шамның жалыны, оны сәл
ғана ашық тұрған есік (немесе үлкен терезе) бойымен баяу қозғалтса, қалай өзгеретінін бақылауларын сұраңыз. (D)
Қыздырылған денеге (электр плита
-
сы немесе қыздыру шамы) қарама-қарсы жылуқабылдағышы бар сұйықтық манометр орналастырылады. Жылуқабылдағышты электр плитасына біресе қара жағымен, біресе жылтыр жағымен қаратады. Манометрдегі қысымдардың айырымы бойын
-
ша жылуқабылдағыштын алынған энергиясы салыстырылады. (І)
“Жылу берілудің түрлерін” салыстыру
кестесін құру. Оқушыларға ол кестеге жылу берілудің әрбір түрінің ерекше белгілерін енгізу қаж
ет.
10
Экспериментті көрсету кезінде жылу
оқшаулағыш қолғаптарды немесе қысқыш ұстағышты пайдаланыңыз. Конвекциялық ағын суды қыздырудың алғашқы кезеңдерінен бастап айқын байқалады. Оқушылар бұл әлсіз ағынды байқамай қалулары мүмкін, егер суды өте қатты қыздыратын болса, сондықтан қыздырғыш ретінде майшамды пайдаланған дұрыс. Демонстрация жасау үшін оқушыны тартыңыз. Алайда эксперимент жасау кезінде жасанды жолмен алынған конвекциялық ағындар кедергі жасаулары мүмкін, сондықтан бұл тәжірибені өте мұқият, артық қозғалыс жаса
-
май орындаған дұрыс. 10
Эксперимент жасаудың алдында өрттен
сақтану ережелері бойынша нұсқаулық өткізіңіз. Жылу қабылдағыш бетін әртүрлі түсті қағазбен жауып, жылу қабылдағыштың түске тәуелді алған энергия өзгерісін зерттеуге болады.
Табиғаттағы және техни­кадағы жылу берілу
8.3.2.3 — техника
-
да және тұрмыста жылу беру түрлерінің қолданылуына мысал
-
дар келтіру;
(G) (f)
Оқушыларды шағын топтарға бөліп,
төмендегі терминдерді пайдалана отырып, шағын мәтін құруын ұсыныңыз: зат, кон
-
векция, ағын қозғалысы, жылу берілу, жылуөткізгіштік, сәулелену, энергияның жұтылуы. (G)
Оқушыларды 4-5 адамнан тұратын
топтарға бөліңіз. Әрбір топқа сәйкесінше тех
-
никада және тұрмыста жылу беру түрлерінің қолданылу тақырыбын ашатын қажетті үлестірмелі материалдарды таратып беріңіз.
Негізгі ұғымдар және терминдер:

табиғи және жасанды конвекция, күндізгі және кешкі бриз, пеш мұржасынан шыққан түтін. Әрбір топқа әртүрлі тапсырма беріңіз. Мыса
-
лы, “Жылыту радиаторларының көмегімен бөлмені жылыту процесін сипаттап беріңіз”. Тапсырманы орындап болғаннан кейін әрбір топ өз жұмыстарын басқа топтарға танысты
-
рады. Қалған оқушылар жұмысқа пікірлерін айтады.
Жалғасы

19
Оқушылар өз бетімен берілген материалды оқып үйренеді және постерде қарастырылған процесті кескіндейді. Жұмысты аяқтаған соң топтар бір-бірінің алдында Джигсо әдісі

бойынша өз жұмыстарын қорғайды. (І)
Күнделікті өмірде жылу берілудің түрлерін
қолдану мысалдары берілген сапалық есептерді шығару.
Берілген тапсырманы орындау уақытын қадағалаңыз: 25-30 мин. Оқушылар үшін есептерді таңдаған кезде дифференциация элементтерін пайдаланыңыз.
Жылу құбы­лыстар­ ының тірі ағзалардың өмірлеріндегі ролі
8.3.2.4 — әр түрлі температуралар
-
да тірі ағзалардың бейімделуіне мысалдар келтіру;
(G)
Оқушыларға топта келесі сұрақтарды
талдауға ұсыныс жасаңыз: Адамның қалыпты температурасы неге тең? Қандай жағдайда адам температурасы қалыпты температурасынан ерекшеленуі мүмкін? Адам және оның организмі өзінің температурасын қалай реттей алады? Оқушылар бір-бірімен талқылау нәтижелерімен бөліседі. (W)
“Адам денесінің жылуреттегіші” («Термо
-
регуляция человека») фильмін көре отырып, оқушылар дәптерге тірек сөздерді жазады, содан кейін мұғаліммен бірге талдау жасайды. (I)
Оқушылар дәптерге “Адам денесінің
жылуреттегіші” тақырыбы бойынша адам организмі дене температурасын сақтап тұру үшін пайдаланатын механизмді түсіндіретін интеллект-картасын (mind map) жасайды. (G)
Командалық интеллектуалды ойын “Эру
-
диттер сайысы”(Битва эрудитов). Мұғалім алдын-ала “жануарлар қалай өз организміндегі температураны ретке келтіреді” тақырыбы бойынша фотосұрақтары бар презентацияны дайындайды. Кейбір сұрақтар мынадай болуы мүмкін:
Негізгі ұғымдар және терминдер:

жылу құбылыстары, температура, жылулық баланс, терморегуляция. Бұл сабақты биология пәнімен кіріктірілген сабақ ретінде өткізуге болады.
Жалғасы

20
“Жүнмен қапталған иттің денесінде мүлде тері бездері жоқ екені белгілі. Онда ыстық күндері ит өз денесіндегі тем
-
ператураны қалай ретке келтіреді?” немесе “Мысықтардың денесінде де тері бездері жоқ және олар ыстық күндері тілдерін шығарып дем алмайды. Мысықтар ыстықтан өздерін қалай қорғайды?” Сынып топтарға бөлінеді. Топтар кезек кезек сұрақтарға жауап береді. Сұраққа жауап беру алдындағы ойлану аақыты 1-2 минут. Бір топ жауап бере алмаса, онда сұраққа жауап беру еншісі екінші топқа өтеді.
Жылу мөл­шері. Заттың мен­шікті жылу сыйымдылығы
8.3.2.5 — жылу алмасу процесі кезінде алған немесе берген жылу мөлшерін анықтау;
(G) (Е)
Сынып 2—4 оқушыдан тұратын топқа
бөлінеді. Тақ санға сәйкес топтағы оқушылар бірінші нұсқаның, ал жұп санға сәйкес топтағы оқушылар екінші нұсқаның тапсырмаларын орындайды. Бірінші нұсқа тапсырмасын орындап отырған оқушылар спирт шамын (қыздырғышты) пайдаланып 100 мл, 200 мл, 300 мл судың температурасын 10°С-қа арттыру үшін қажетті жылу мөлшерін және оған кеткен уақытты анықтай алады. Осылайша график тұрғыза оты
-
рып, оқушыларға судың массасы мен алынған жылу мөлшерінің арасында қандай байланыс бар екендігін анықтау қажет. Оқушылар жылу мөлшерінің зат массасына тәуелділігін тексереді, алынған нәтижені кестеге толтырады. Сонымен қатар, оқушылар басқа массадағы суды қыздыруға қажетті жылу туралы өздерінің болжамдарын айтулары қажет. Екінші нұсқаны орындап отырған оқушылар батырмалы электр қыздырғыштарын және термометрлерді пайдаланып, массы 100 г суды 1,2,3,4,…, 10 градусқа қыздыру үшін қанша уақыт қажет екендігін анықтайды.
Негізгі ұғымдар және терминдер: Жылу берілу, энергия, қыздыру, салқындату, жылу мөлшері, джоуль, калория. 10
Электр плиткасымен және шыны ыдыс­
пен жұмыс істеген кездегі кәуіпсіздік ережелерін сақтауға көңіл аударыңдар. Оқушыларда батырмалы қыздырғыш элементтерді электр тогының көзіне жалғау дағдысы болмағандықтан, жалғауды өздеріңіз жасаңыздар немесе лаборанттың көмегіне жүгініңіздер. Есептерді таңдаған кезде қолжетімді бір есеп
-
тер жинағын пайдаланыңыздар.
Жалғасы

21
Сонымен қатар оқушылар суды басқа бір
∆
t

шамасына қыздыру үшін қажетті жулы туралы болжамдайды. (W)
Жылу мөлшерін есептеу мысалын
қарастыру және
Q
=
cm
(
t
2
–
t
1
) формуласын
пайдалана отырып есептер шығару.
8.3.2.6 — заттың меншікті жылу сыйымды­лығының мағынасын түсіндіру;
(Е) (G)
Оқушылар су мен өсімдік майы бірдей
бастапқы температураларда және бірдей көлемдерінде әртүрлі энергия мөлшерін ала алатынын анықтайды. 100 г суды және 100 г өсімдік майын бір қыздырғыштың үстінде қыздырыңыз (зертханалық қыздырғыш плитка). Екі сұйықтықтың бастапқы темпе
-
ратуралары бірдей болуы керек. Оқушылар 5 минут уақыт өткеннен кейін екі сұйықтықтың температурасының өзгерісін белгілеу қажет. Жұмысты шағын топтарда жасаған тиімді. Әртүрлі заттар әркелкі бөлшектерге ие екендігін және олардың құрылысы әртүрлі екендігін біле отырып, оқушылар қыздырылған сұйықтардың температураларындағы айырмашылықтың себептерін болжай алады. Оқушылардан практикалық жұмыс бойынша қорытынды жасап, меншікті жылу сыйымдылығының физикалық мағынасын түсіндіруді сұраңыз. (W)
Эксперимент нәтижесі бойынша заттың
меншікті жылу сыйымдылығының белгіленуі мен өлшем бірлігін және заттың меншікті жылу сыйымдылығына нақты анықтама беріңіз. (G)
Оқушылар меншікті жылу сыйымдылықты
анықтауға арналған есептерді топтарда шығарады. Одан кейін басқа топтардың есептерінің шығарылуын тексереді.
Негізгі ұғымдар және терминдер: Заттың меншікті жылу сыйымдылығы, жылу мөлшері, температура, масса 10
Қыздырғышпен және шынымен жұмыс
жасау кезіндегі сақтық ережесі туралы нұсқау өткізіңіз. Мұғалім оқушыларға қиындық деңгейі бойын
-
ша бірдей есептер таңдайды.
Жалғасы

22
Отынның энер
-
гиясы Отынның меншікті жану жылуы
8.3.2.7 — отын­ның жа
-
нуы кезінде бөлінген жылу мөлшерін анықтау (дұрыс емес); Отынның жануы кезінде бөлінген жылу мөлшерінің формула
-
сын есептер шығаруда қолдану (дұрыс нұсқа)
(G)
Жұппен жұмыс. Оқушылар оқулықтан
мәтінмен жұмыс істейді. Оқушының біреуі “Отын, оның түрлері және қолданылуы”, ал екінші оқушы “Отын жанғанда бөлінетін энергия­ны есептеу” сұрақтарымен жұмыс істейді. Мәтін және тірек конспектісін құрғаннан кейін оқушылар бір-біріне тақырыпты түсіндіреді. (
W)
“Bilim land” сайтын пайдаланып, алған
білімдерін бекітеді. Ресурспен жұмыс істеп болғаннан кейін отынның жану процесін, отынның меншікті жану жылуының белгіленуін, өлшем бірлігін, физикалық мағынасын түсіндіреді. (I)
Оқушыларға
Q
=
qm
формуласын пайдала
-
нып, сапалық және сандық есептер шығаруға ұсыныс жасаңыз.
Негізгі ұғымдар және терминдер:

отын, қатты, сұйық және газ тәріздес отын түрлері, отынның меншікті жану жылуы, жылу мөлшері, энергия, энергияның айналуы, потенциалдық энергиясы. Бұл тақырып химия пәнімен және экологиямен кіріктірілуі мүмкін. Сонымен қатар берілген сабақ Байқоңыр айлағынан ғарыш кемелерін ұшырумен байланысты пайдаланыла отырып, аймақтық компонентті қамтуы мүмкін. Әртүрлі деңгейлі сандық есептерді шығару бойынша өздік жұмыс жасауға болады.
№ 1 зертха­налық жұмыс «Температура­- лары әр түрлi суды аралас­тыр­ ғандағы жылу мөлшер­лерін салыстыру»
8.3.2.8 — жылу құбы­лыстарын­дағы энергияның сақталу және айналу заңын зерттеу;
(Е)
Темпер
атуралары әртүрлі суды
араластырғанда жылу алмасу кезінде ыстық судың берген және салқын судың алған жылу мөлшерін анықтау бойынша зертханалық жұмысты жасау. (W)
Зерттеу жұмысы аяқталғаннан кейін
оқушылардың алған нәтижелерін талдаңыздар және энергияның сақталу заңы бойын
-
ша қорытынды жасаңыздар. Бұл зерттеу жұмысында оқушылардың алған нәтижесі бірдей болмауы мүмкін екендігін ескеру ке
-
рек. Нәтижелер көп ерекшеленеді ме, соны талдаңыздар. Егер қателікті ескерсек, зерттеу нәтижесі бірдей деп есептеуге бола м
а?
Негізгі ұғымдар және терминдер: Энергия, энергияның түрленуі, энергияның сақталуы, жылулық процестер, жылулық тепе- теңдік температурасы, жылу балансы. Алынған нәтижені жылу балансы теңдеуінің физикалық мағынасын түсіндірге қолданыңыз.
8.1.3.2 — тәжіри­бені жүргізуге әсер ететін факторларды анықтау;
(G)
О
қушыларға салқын судың алған жылу
мөлшерінің мәні, ыстық судың берген жылу мөлшерінің мәнінен неге өзгеше екендігін талдауға ұсыныс жасаңыз.
Жалғасы

23
8.1.3.3 — физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау;
Оқушылардың жауабын тыңдағаннан кейін, зерттеу кезінде нақты деректерді алу қажеттілігін және зертханалық жұмыстарды жүргізу кезінде тәуелділіктерді бағалау және ескеру қажет екендігін оқушыларға түсіндіру керек. (W)
Зертханалық жұмысты орындау алдын
-
да техникалық қауіпсіздік ережесін сақтау нұсқаулығымен таныстырыңыз.
Негізгі ұғымдар және терминдер: тәуелді, тәуелсіз және бақыланатын шамалар, кездейсоқ және жүйелік қателіктер. 10
Ысты
қ сұйықпен және шыны ыдыспен
жұмыс кезіндегі сақтық ережесіне оқушылардың көңілін аударту қажет. Зертханалық термометрді пайдалану ережелері
н еске түсіріңіздер.
Жылу үдеріс­теріндегі энер­гияның сақ­талу және айналу заңы
8.3.2.9 — жылу­лық тепе-теңдік теңдеуін есептер шығаруда қолдану
(W)
Мұғ
алім оқушылармен бірге жылу
балансының теңдеуіне арналған есепті қарастырады. Есепті шығару барысын
-
да осы типті есептерді шығару алгоритмі құрастырылады. Оқушылар есеп шығару алгоритмі дәптерге жазады. (G)(f)
Есептер шығару бойынша жұптық
жұмыс. Оқушылар қиындық деңгейі бірдей, бірақ шарты әртүрлі есептер алады. Есептерді шығаруға белгілі уақыт бөлінеді. Уақыт аяқталғаннан кейін жанында отырған оқушымен дәптерлерімен ауысып, бірін-бірі тексереді. Жіберген қателіктеріне талдау жасайды. (І)
Есептер шыға
ру бойынша жеке жұмыс.
Негізгі ұғымдар және терминдер: жылу алмасу, температура, жылулық тепе- теңдік, энергия, энергияның сақталуы және айналуы, жылу мөлшері. Мысал ретінде әртүрлі темпера­турадағы суды араластыруға және отынның жануы есебінен суды қыздыруға арналған есептерін қарастырыңыз. Жұптарды берілген тақырыпты бірдей деңгейде меңгерген оқушылардан құрған маңызды. Оқушыларға деңгейлі тапсырмаларды таңдаңыздар.
Қатты дене­лердiң балқуы және қатаюы, балқу температурасы, меншiктi балқу жылуы
8.3.1.4 — молеку­ла- кинетика­лық теория негізінде қатты күйден сұйыққа және кері ай
-
налуды сипаттау;
(W)
С
абақтың басында жаңа материалға
қатысы бар бұрын оқылған тақырыптар

бойынша оқушылармен сұрақтарды талқылаңыз Талқылауға арналған кейбір сұрақтар: 1. Бірдей температурада қандай күйдегі (сұйық, қатты немесе газ) молекулалар артығырақ кинетикалық энергияға ие бо
-
лады? 2. Бірдей температурада қандай күйдегі (сұйық, қатты немесе газ) молекулалар артығырақ потенциалдық энергияға ие бо
-
лады?
Негізгі ұғымдар және терминдер:

заттың агрегаттың күйлері, фазалық өтулер, қатты дене, сұйық, балқу, кристалдану, қатаю, балқу және қатаю графиктері, кристалды тор, ішкі энергия.
Жалғасы

24
3. Молекулалардың кинетикалық және потенциалдық энергиясы а) денені қыздырған кезде б) дене сұйық күйден қатты күйге өткен кез
де
қалай өзгереді?
(W) (Е)
Балқу, қатаю және осы процестерді
қолдану туралы бейнефильмді қарау. Бейнефильмді талқылау және тақырыптың түйінді аспектілерін дәптерге жазу. Талқылау барысында оқушылардан қыздырғыштың ПӘК-і 40% болған кезде –20°С температурада алынған 5 кг мұзды балқыту үшін қажетті табиғи газдың массасын есептеуді сұраңыз.
Балқу процесі жүріп жатқан кезде сырт
-
тан жылу берілсе де дененің температу
-
расы өзгермейтініне көңіл аудару қажет. Оқушылардан осы фактіні түсіндірулерін сұраңыздар. Үй тапсырмасы ретінде оқушыларға тұз кри
-
сталын «өсіруді» ұсыну. (сілтемені қараңыз)
8.3.2.7 — бал­қу/ кристалда­ну кезіндегі жұты­латын/бөлінетін жылу мөлшерінің формуласын есептер шығаруға қолдану;
(G)
Есепт
ер шығару бойынша оқушылардың
жұптық жұмысы. Оқушылар қиындық деңгейі бірдей, бірақ шарты әртүрлі есептер алады. Есептерді шығаруға белгілі уақыт бөлінеді. Уақыт аяқталғаннан кейін жанында отырған оқушымен дәптерлерімен ауысып, бірін -бірі тексереді. Жіберген қателіктеріне талдау жасайды. (I)
Сол уақытта қабілеті жоғары оқушыларға
есептер шығару бойынша жеке жұмыс беріледі
.
Негізгі ұғымдар және терминдер:
меншікті
балқу жылуы, жылу мөлшері, масса, джоуль. Оқушыларға қызықты, деңгейлері әртүрлі есептер дайындаңыз. Есептер саны қалған уақытқа байланысты дайындалады.
8.3.2.11
— заттың
балқу және қатаю үдерісі кезіндегі температураның уақытқа тәуелділік графигін талдау
(I)
Әрбір оқуш
ы қандай да бір заттың балқу
және қатаю графигін алады, оны талдайды және өз талдауының нәтижесін жазады. Содан кейін жақын отырған оқушылар өз графиктерімен ауысады және өз түзетулерін енгізіп, жұмысты б
ағалайды.
Мұғалім әртүрлі кристалл заттардың балқу және қатаю графиктерін таңдайды. Оларды ғаламтордан да алуға болады.
№ 2 зертха­налық жұмыс. «Мұздың мен­шiктi балқу жы
-
луын анық­тау»
8.3.2.12 — экспери
-
мент көмегімен мұздың меншікті балқу жылу
-
ын анықтау;
(Е)
Мұздың
меншік
ті балқу жылуын анықтау
бойынша зертханалық жұмысты орындау. (W)
Жұм
ысты орындап болған соң оқушылар
алған мұздың меншікті балқу жылуының сандық мәні бойынша қорытынды жасаңыздар.
Мұғалім қауіпсіздік тех­никасының сақталуын бақылайды және оқушылардың жұмыс істеу барысын да қадағалайды.
Жалғасы

25
Оны кестелік мәнмен салыстырыңыздар. Бұл жерде меншікті балқу жылуының мәні барлық оқушыларда бірдей болмайтынына көңіл аудару қажет. Олардың мәндері көп ерекешеленеді ме, сол туралы талқылау жасаңыздар. Эксперименттің қорытқы нәтижесіне қандай факторлар әсер еткендігі туралы болжам жасаңыздар. Тәжірибені жақсартуға септігін тигізетін әд
істерді анықтау
қажет.
8.1.3.3 — физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау;
(
W)
Жұмысты орындамас бұрын қауіпсіздік
техникасы бойынша нұсқау жүргізу қажет.
Булану және кон
-
денсация. Қаныққан және қанық­паған булар
8.3.1.5 — молеку­ла- кинетикалық теория негізінде заттың сұйық күйден газ күйіне және кері айналуын сипат
-
тау;
(D)
Алдын ал
а қыздырылған суды және
салқындатылған шыны пластинаны (су бу
-
ланады және пластинада конденсациялана
-
ды) пайдаланып, булану және конденсация процестерін демонстрациялау. (W)
Оқушылардан заттың құрылысы туралы
молекулалық көзқарасқа сүйене отырып, бақылаған құбылысты түсіндіруді сұрау. (I)
Оқушыларға сұйықтың булану жылдамдығы
қандай факторлардан тәуелді болатынын анықтауды ұсын
у
Негізгі ұғымдар және терминдер: Булану, конденсация, булану және конден
-
сация графиктері, динамикалық тепе-теңдік, қаныққан және қанықпаған булар, ауаның ылғалдылығы.
8.3.2.13 — заттың бу
-
лану және конденса
-
ция үдерісі кезіндегі температураның уақытқа тәуелділік графигін талдау;
(Е/G)
Оқу
шыларға эксперимент барысында
судың температурасының қыздыру уақытына тәуелділік графигін тұрғызуды ұсыныңыз. (W)
Экспериментті жасар алдында қауіпсіздік
техникасы бойынша нұсқау өткізу қажет. (G)
Оқушыларға булану және конденсацияла
-
ну кезінде температураның уақытқа тәуелді графигі неге суреттерде көрсетілгендей бо
-
латыны туралы талқылау жасауға ұсыныс жасаңыздар.
Қызуға шыдамды колба немесе ішінде аздаған суы бар түтікшені пайдалану қажет. 10
Оқушылардың назарын шынымен және
қыздырылған сұйықтықтармен жұмыс істеген кезде абай болу керектігіне ауда
-
ру. Зертханалық термометрді пайдалану ережелерін еске түсіріңіздер.
Жалғасы

26
Сонымен қатар, заттың ішкі құрылысы тұрғысынан қарағанда графиктің әрбір бөлігінде не болатыны туралы талқылау жүргізіңіз. (W)
Оқушылардың жауаптарын тыңдаңыздар
және оларды булану процесін түсінуге әкеліңіз.
8.3.2.14 — су буының мысалы негізінде қанығу күйін сипаттау;
(W)
Анимацияны пайдаланып (сілтемені
қараңыз), сұйық пен оның буының динамикалық тепе-теңдік күйімен танысу және түсіну. (W)
Оқушылар оқулықтағы сурет бойынша
табиғаттағы судың айналымын түсіндіруді ұсыныңыз.
Негізгі түсініктер және терминдер:
булану,
конденсация, булану және конденсация графигі, динамикалық тепе-теңдік, қаныққан және қанықпаған булар, ауаның ылғалдылығы
Қайнау, меншiктi булану жылуы. Қайнау темпе­ратура­сының ат­мос­ фералық қысымға бай­ланыс­ты­ лығын анық­тау
8.3.2.15 — мен­шікті булану жылуын анықтау;
(W)
Сабақтың басында жаңа материалға
қатысы бар бұрын оқылған тақырыптар бой
-
ынша сұрақтарды талқылаңыз. Бағалауға арналған кейбір сұрақтар: 1. Не себепті булану процесі болуы мүмкін? 2. Булану деген не? 3. Булану интенсивтілігіне қандай факторлар әсер етеді? 4. Булану жылдамдығы қалай өзгереді, егер оны ұзақ уақыт бойынша қыздыратын болса? Осы кезде сұйық ішінде қандай өзгерістер болады? (D)
Температурасын өлшей отырып, суды
қайнағанша дейін қыздыру процесін көрсету. (W)
Оқушыларға суды қыздырған кезде
қандай да бір уақыт мезетінде температура өзгермейтіні туралы және қайнау процесі үнемі болып тұру үшін не істеу керектігі ту
-
ралы талқылау жүргізуді ұсыныс жасаңыз.
Негізгі ұғымдар және терминдер: Булану, конденсация, қайнау, булану, қайнау және конденсациялану графигі. Меншікті булану жылуы, динамикалық тепе-теңдік, қайнау температурасы. Егер судың қайнауын көрсету мүмкіндігі бол
-
маса, онда видео көрсетуге болады (сілтемені қараңыз). Демонстрация сұйықтың (біздің жағдайда судың) температурасы қайнау кезінде өзгермейтінін көрсетеді.
Жалғасы

27
Сонымен қатар, заттың ішкі құрылысы тұрғысынан қарағанда графиктің әрбір бөлігінде не болатыны туралы талқылау жүргізіңіз. (W)
Оқушылардың жауаптарын тыңдаңыздар
және оларды булану процесін түсінуге әкеліңіз.
8.3.2.14 — су буының мысалы негізінде қанығу күйін сипаттау;
(W)
Анимацияны пайдаланып (сілтемені
қараңыз), сұйық пен оның буының динамикалық тепе-теңдік күйімен танысу және түсіну. (W)
Оқушылар оқулықтағы сурет бойынша
табиғаттағы судың айналымын түсіндіруді ұсыныңыз.
Негізгі түсініктер және терминдер:
булану,
конденсация, булану және конденсация графигі, динамикалық тепе-теңдік, қаныққан және қанықпаған булар, ауаның ылғалдылығы
Қайнау, меншiктi булану жылуы. Қайнау темпе­ратура­сының ат­мос­ фералық қысымға бай­ланыс­ты­ лығын анық­тау
8.3.2.15 — мен­шікті булану жылуын анықтау;
(W)
Сабақтың басында жаңа материалға
қатысы бар бұрын оқылған тақырыптар бой
-
ынша сұрақтарды талқылаңыз. Бағалауға арналған кейбір сұрақтар: 1. Не себепті булану процесі болуы мүмкін? 2. Булану деген не? 3. Булану интенсивтілігіне қандай факторлар әсер етеді? 4. Булану жылдамдығы қалай өзгереді, егер оны ұзақ уақыт бойынша қыздыратын болса? Осы кезде сұйық ішінде қандай өзгерістер болады? (D)
Температурасын өлшей отырып, суды
қайнағанша дейін қыздыру процесін көрсету. (W)
Оқушыларға суды қыздырған кезде
қандай да бір уақыт мезетінде температура өзгермейтіні туралы және қайнау процесі үнемі болып тұру үшін не істеу керектігі ту
-
ралы талқылау жүргізуді ұсыныс жасаңыз.
Негізгі ұғымдар және терминдер: Булану, конденсация, қайнау, булану, қайнау және конденсациялану графигі. Меншікті булану жылуы, динамикалық тепе-теңдік, қайнау температурасы. Егер судың қайнауын көрсету мүмкіндігі бол
-
маса, онда видео көрсетуге болады (сілтемені қараңыз). Демонстрация сұйықтың (біздің жағдайда судың) температурасы қайнау кезінде өзгермейтінін көрсетеді.
8.3.2.16 — қайнау темпе­ратура­ сының сыртқы қысымға тәуелділігін түсіндіру
(W)
Демонстрация кезінде алынған
нәтижелерге сүйене отырып, оқушыларға судың температурасының уақытқа тәуелділік графигін салуды және келесі сұраққа жауап беруді ұсыныңыз: судың қайнау температура
-
сы қалай өзгереді, егер суды қыздыру процесін тау шыңында немесе шахтада жүзеге асыратын болса? (I)
Оқушыларға температурының уақытқа
тәуелділік графиктерін пайдаланып бірқатар есептер шығаруды ұсыныңыз.
Жалғасы

28
Физика Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбы
Бөлім 8.2А: Термодинамика негіздері
Осыған дейін меңгерілген білім Берілген бөлім 8 сыныптың 1 тоқсанында жасалған жұмысқа негізделген. Оқушылар температура, молекула-кинетикалық теория, ішкі энергия, жылу мөлшері сияқты ұғымдармен таныс. Бұл бөлім сонымен қатар энергияның сақталу заңы, қайтымсыз процестер, пайдалы әрекет коэффициенті сияқты маңызды ұғымдарды қарастыруға мүмкіндік береді. Контекст Оқушылар қарапайым қозғалтқыштардың әрекетін зерттеу үшін пайдаланылатын және кез келген қарапайым қозғалтқыштың пайдалы әрекет коэффициентінің теориялық шамасына шектеу бар екендігін түсінуге мүмкіндік беретін термодинамиканың бірінші және екінші заңдарымен танысады. Энергияның сақталу заңы химиялық өндіріс технологиясында отыннан алуға болатын пайдалы жұмыс мәнінің шектелуін түсіндіру үшін қолданылады. Осы орайда энергетиканың және экологияның мәселелерін талдаған жөн. Жергілікті электрстан
-
циясына экскурсия берілген тақырыптың контекстін жақсырақ түсінуге мүмкіндік берер еді. Осы бөлімнің тілдік мақсаттары Оқушыларға арналған ғылыми/академиялық тілде жазылған тілдік мақсат мысалы төменде беріліп отыр
Пәнді оқыту мақсаты
Тілді оқыту мақсаты
Пәндік лексика және терми
-
нология
Диалогқа/жазуға қажетті сөз

тіркестері
Оқушылар: Жылу қозғалтқышының жұмыс істеу принципін түсіну және сипаттай алу.
Оқушылар орындай алады: плакатта көрсетілген кез келген жылу қозғалтқышының жұмыс істеу принципінің сызбасына сүйене отырып, іштен жану қозғалтқышының, дизельдің, бу машинасының жұмысын түсіндіру. Пла
-
каттарды пайдалану (сөйлеу және тыңдау дағдылары).
Жылу қозғалтқышы, жылу электрстансысы, ішкі энергия, жылу мөлшері, жұмыс, ПӘК, тиімді, тиімді емес, термодинамиканың бірінші заңы, екінші заңы.
Ішкі энергия ... нәтижесінде өзгереді. Жүйеге берілген жылу мөлшері … жұмсалады. Жылу қозғалтқышы эффективті емес, себебі … Кез келген жылу қозғалтқышының негізгі үш бөлігі туралы айтуға болады…
Тілді оқыту мақсаттарына сай қосымша басшылық және басқа тілдік мақсаттарды қою үшін ғылыми тілді үйрету мен оқытуға қатысты «Тілдік мақсаттар туралы» қараңыз. Қысқаша шолу Оқушылар қарапайым жылу қозғалтқыштарын энергияның түрлену және берілу жүйесін көрсететін мысал ретінде қарастырады және термодинамиканың бірінші және екінші заңдарын осылардың жұмыс істеу принципін түсіндіру үшін пайдалануды үйренеді. Олар әртүрлі типтегі (ПӘК-і аз, экологиялық зиянды) жылу қозғалтқыштарының артықшылықтары мен кемшіліктерін түсіндіре алады.

29
Оқу бағдар­
лама­сына
сілтеме
Оқу мақсаттары
Ұсынылатын оқыту

іс-әрекеттері
Мұғалімге арналған

ескертпелер
Термодинами­каның бiрiншi заңы, газдың және будың жұмысы
8.3.2.17 — тер­мо­дина­ ми­каның бірін­ші заңының мағынасын түсіндіру
(T)
Оқушыларға келесі сұрақтарға жауап беруді
ұсыныңыз: 1.
Ішкі энергия дегеніміз не?
2.
Ішкі энергия қандай шамаларға тәуелді?
3.
Ішкі энергияны қандай әдістер арқылы өзгертуге болады?
4.
Ішкі энергияның өзгеруі бойынша өмірден мысалдар келтіріңдер.
(D)
Оқушыларға тығынмен кептелген түтіктегі
будың ұлғаюы бойынша тәжірибені көрсету қажет (мысалы: «Бу зеңбірегі»). Сұрақтарға жауап беріңдер: а) тәжірибе кезінде ауаның ішкі энергиясы қалай өзгерді? б) тәжірибеде ауаның ішкі энергиясын қалай өзгерттіңдер? в) тығынмен не болғанын түсіңдіріңдер г) дененің ішкі энергиясының алған жылу мөлшеріне тәуелділігі туралы не айтуға болады? д) газ ненің есебінен жұмыс жасайды? Демонстрация нәтижелеріне сүйене отырып, ішкі энергияны өзгерту әдістері туралы гипотезалар жасалады және термодинамиканың бірінші заңы тұжырымдалады. (G)
Қабілеті жоғары оқушылардан изопроцестердің
анықтамалары жазылған карточкалар таратып, жұптарда әртүрлі изопроцестер өткен кезде
U
,
Q
және
А
шамаларымен не болатынын талдауды
сұраңыз. (I)
Термодинамиканың бірінші заңын пайдаланып
есептер шығаруды ұсыныңыз.
Негізгі ұғымдар және терминдер:

Термодинамика, изоляцияланған жүйе, жылу мөлшері, ішкі энергия, газдың жұмысы, сыртқы күштердің жұмысы, изопроцестер. Оқушылардың беретін жауаптарының үлгілері: 1.
Молекулалар мен атомдар­дың өзара әрекеттесу және қозғалыс энергиясы.
2.
Температураға.
3.
Жұмыс жасау және жылу беру.
4.
Ыстық шайы бар стаканда қасықты қыздыру, бір біріне үйкелеген кезде алақандардың қызуы және т.б.
Демонстрация жасау кезінде қауіпсіздік тех
-
никасын сақтау. U
,
Q
және
А
шамаларының физикалық
мағынасын біле отырып, термодинамиканың бірінші заңын келесі түрде жазуға болады:
Q
=
∆
U
+
А
Оқушылардың назарын
А
газға үстінен
жасалған жұмыс емес, газдың жұмысы екендігіне аудару қажет. Оқушылардың назарын термодинамиканың бірінші заңының жылулық құбылыстарға қолданылатын энергияның айналу және сақталу заңы екендігіне аудару қажет.

30
Жылу үдеріс­терінің қай­тым­сыз­дығы, термоди­нами­- каның екінші заңы
8.3.2.18 — тер­мо­ динами­ка­ның екінші заңының мағынасын түсіндіру
(W)
Оқушыларға «Табиғаттағы қайтымды және
қайтымсыз процестер» видеосын қарауды ұсыну. (G)
Видеоны қарап болғаннан кейін оқушыларға
постер жасауды ұсыныңыз. Постерде процестердің қайтымды және қайтымсыздығына мысалдар келтіру керек. Мысалы: 1.
Диффузия.
2.
Жылу берілу.
Жұмыс нәтижесі бойынша әрбір топ сәйкес қорытынды жасайды және постерлерді қорғайды. (f)
Постерлерді жасау жұмысының алдын
-
да, оқушылармен бірге осы жұмысты бағалау критерийлерін қарастырыңыз және бірнеше сұрақтарға жауап беруді ұсыныңыз: Абсолют серпімді шардың абсолют серпімді плитаға құлауын қайтымды проц
еске
жатқызуға
болады ма? Броундық қозғалыс қайтымды процесс бола ала
-
ды ма?
Негізгі ұғымдар және терминдер:
қайтымды
және қайтымсыз процестер Оқушылар салқынырақ жүйеден жылырақ жүйеге жылу беруге болмайтынын түсінулері қажет. Бұл заң шығындалған энергиядан артық жұмыс алуға «тыйым салады». Оқушылар қайтымсыз процес­тер өздігінен тек белгілі бір бағытта, ал қайтымды процестер жұмыс жасалған кезде жүретінін білулері қажет, яғни термодинамиканың екінші заңы жылулық процестердің өту бағытын көрсетеді. Мұғалім оқушылардың келесіні түсінетіне көзін жеткізу керек: 1. Қайтымды және қайтымсыз процестер арасындағы айырмашылықты. 2. Термодинамиканың екінші заңы жылулық процестердің бағытын анықтайтынын. 3. Термодинамиканың екінші заңын бірнеше тұжырымдамасы бар екенін.
Жылу қозғалт­- қыштары
8.3.2.22 — жылу қозғалтқыштар­ындағы энергия­ның түрленуін сипаттау;
(W)
Сұрақтарды талдау:
Адамзат энергияны пайдалану және түрлендіруді үйрене алды ма? Энергияны түрлендіру үшін қандай құрылғылар қажет? (D/W)
Бу қозғалтқышының жұмысын көрсететін
видеоны қарау және оның жұмыс істеуі кезінде энергияның берілуін талқылау қажет. (Т)
Жұмыс денесі, қыздырғыш, салқындатқыш
ұғымдарын жылу қозғалтқышының схемасы арқылы енгізу қажет.
Негізгі ұғымдар және терминдер: Жұмыс денесі, қыздырғыш, салқындатқыш, пайдалы жұмыс, қыздырғыштың темпера
-
турасы, салқындатқыштың температурасы, 4 такті.
Жалғасы