"Семей" медициналық колледжі мекемесі

"БЕКІТЕМІН"

Директордың оқу ісі

жөніндегі орынбасары

Жакашева Г.С______

"__"___________20__ж

"Латын тілі пәнінен дәрістер жинағы"

оқу-әдістемелік құрал

Келісілді

Әдіскер:

Аубакирова Ж.А

ӘБК отырысында қарастырылды

___________________________

(ӘБК атауы)

ӘБК төрайымы ______________

Құрастырған оқытушы:

Өмірбекова І.Д

Семей 2018 ж

Мазмұны:

1. Кіріспе..........................................................................................................3 бет

2. Дәрістер жинағы:

• № 1 ДӘРІС. Кіріспе. Латын тілінің қысқаша тарихы. Латын алфавиті...........................................................................................................4 бет

• № 2 ДӘРІС. Фонетика. Алфавит. Дауысты және дауыссыз дыбыстардың оқылуы. Екпін.................................................................................................8 бет

• № 3 ДӘРІС. Морфология. Анатомиялық терминология. Зат есім. Бес септіктің үлгісі..............................................................................................12 бет

• № 4 ДӘРІС. Зат есімнің І –ІІ септігі..........................................................13 бет

• № 5 ДӘРІС. Сын есім. Сын есімнің І-тобы..............................................14 бет

• № 6 ДӘРІС. Зат есімнің ІІІ септігі.Ер тегіне жататын зат есімдер............................................................................................................17 бет

• № 7 ДӘРІС. Зат есімнің ІІІ септігі.Әйел тегіне жататын зат есімдер............................................................................................................20 бет

• № 8 ДӘРІС. Зат есімнің IV және V –ші септігі.......................................21 бет

• № 9 ДӘРІС. Сын есімнің ІІ тобы.Сын есімнің салыстырмалы дәрежесі.Осы шақ есімшесі..................................................................................................24 бет

• № 10 ДӘРІС. Фармацевтикалық терминология.Етістік. Бұйрық райды, шартты райды рецептке қолдану.................................................................26 бет

• № 11 ДӘРІС. Рецептура құрылымы.Жалғаудың,үстеудің, есімдіктің, шылаудың репетіде қолданылуы.................................................................32 бет

• № 12 ДӘРІС. Химиялық номенклатура.Химиялық элементтердің,оксидтердің ,қышқылдардың, тұздардың атаулары.........................................................................................................35 бет

• № 13 ДӘРІС. Клиникалық терминология. Сөздің құрамы. Сөздің құрылымы.Термино элемент туралы түсінік.............................................41 бет

• № 14 ДӘРІС. Грек –латын дублеттері.Клиникалық терминнің құрылымы......................................................................................................46 бет

3. Пайдаланылған әдебиеттер....................................................................52 бет

Кіріспе.

"Латын тілі пәнінен дәрістер жинағы" 0301000 "Емдеу ісі" мамандығының білім алушылары үшін жасалды.

Латын тілі медицинаның халықаралық тілі болып табылады. Қазіргі кездегі медициналық терминология – бірнеше жүз мың терминдер санына жеткен, ең көлемді және күрделі терминдер жүйесінің бірі. Латын және ежелгі грек тілдері медицина мен биологияның барлық салаларында жаңа терминдер түзу үшін негізгі интернационалды қайнар көзі болып жалғасып келеді. Грек-латын тілдерінен алынған терминдер мен латын грамматикасы элементтері туралы білімдер студенттерге көптеген әртүрлі шет тілдеріндегі арнайы медициналық әдебиеттерді оқу мен түсінуді жеңілдетеді.

Оқу-әдістемелік құралдың мақсаты:

• латын тілінде сауатты оқу және жазуға;

• анатомиялық, фармацевтикалық және клиникалық терминдерді түсіну мен ресімдеу үшін қажетті латын грамматикасы негіздерін меңгеруге;

• медициналық терминологияның анатомо-гистологиялық, фармацевтикалық және клиникалық – үш негізгі жүйелеріндегі лексикалық минимумды, сонымен бірге грек терминоэлементтерінің белгілі көлемін тиімді пайдалануға;

• медициналық терминологияның анатомо-гистологиялық, фармацевтикалық және клиникалық – үш негізгі жүйелеріндегі терминдер жасалуының негізгі модельдерін, тәсілдері мен өзіне тән ерекшеліктерін меңгеруге;

• латын тіліндегі анатомиялық, фармацевтикалық және көпсөзді клиникалық терминдердің аудармасын іс жүзінде сауатты пайдалануға;

• грек терминоэлементтерінен құралған, бірсөзді клиникалық терминдер түсінігін тауып шығару және осындай терминдерді өз бетімен құрастырып, пайдалануға үйретеді;

№ 1 ДӘРІС. Кіріспе. Латын тілінің қысқаша тарихы. Латын алфавиті.

Медициналық оқу орындарында латын тiлiнiң оқытылуы, қарым-қатынас, сөйлесу мақсатын емес, таза қолданбалы мақсатты көздейдi – ол анатомия, фармакология, микробиология, фармакогнозия және клиникалық пәндерде қолданылатын терминдердiң негiзi болып саналады.

Терминдердiң таңдалуы келешек мамандардың бағдарына байланысты.

Латын тiлiнiң грамматикалық құрамына сүйенiп бiз студенттердi медицина әлемiмен таныстырып, олардың медициналық терминдердi ежелгi грек-латын тiлдерiнiң сөздерiнiң байлығы арқылы түсiнiп, игерiп алуына жағдай жасаймыз.

Медицинаға қызығып, оқитындарға бiрден мына сөз айтылу керек.

“Invia est in medicina via sine lingua latina”.

“Латын тiлiнсiз медициналық бiлiм жоқ”.

“Латын тiлi және медициналық терминдер негiздерi” – сiздерге жаңа пән.

Жалпы айтатын болсақ, сiздер шет тiлiн оқымайсыздар, оқитындарыңыз - медициналық терминдiк тiл, оның көлемi мен мазмұны оқыту мақсатына және тәжiрибе жұмысына байланысты түзiлген бағдарламамен негiзделген.

Бiз өзiмiз ең алдымен 2 нәрсенi бiлуiмiз керек:

1) Бұл тiлдiң оқытылу мақсаты

2) Не себептi ол медицинада негiзгi тiл болып келедi

Латын тiлiн оқытудың мақсаты:

Латын тiлiнде дұрыс жазып, оқи алу;

Медициналық терминдердi, рецептердi латын тiлiнен орыс-қазақ тiлiне, орыс-қазақ тiлiнен латын тiлiне аудара алу;

Терминоэлементтерге қарап клиникалық терминдердiң түзiлуiн бiлу;

Медициналық терминдердi, рецептердi дұрыс, қатесiз жазу;

Химиялық номенклатураны латын тiлiнде құрастыру, т.б.

Латын тiлiнiң алфавитiн бiлу арқылы студенттер оқулықтардан, анықтамалықтардан керектi сөздерiн қиналмай-ақ, тез тауып ала-алады.

Болашақ мамандар анатомиялық, фармацевтiк, клиникалық терминдердi жете меңгерiп, оларды өз тәжiрибесiнде, жұмысында қолдана бiлгенi жөн. Ескертетiн нәрсе: студенттер 500-600 терминдердi бiлуi қажет.

Ендi латын тiлiнiң даму тарихына қысқаша тоқтала кетейiк. Латын тiлi Италияда орналасқан Лация облысында тұрақтаған – латиняне деген, осыдан 2500-3000 жыл бұрын өмiр сұрген халықтардан шыққан.

Олардың бас қаласы Рим (Roma) аңыздың айтуы бойынша бiздiң эрамызға дейiн VIII ғасырда тұрғызылған. Өзiнiң экономикалық күшiн және жауынгершiлiк жағдайын пайдаланып, Римдiктер бүкiл Италияны жаулап алады. Кейiн келе бүкiл Жер Орта теңiзiнiң жағалауына билiк жүргiзедi.

Сөйтiп, мектепте тарих сабағынан өздерiң оқығандай Рим империясы пайда болады.

Оның құрамына кейiнiрек жауланған батыс Еуропа елдерi де кiредi.

Латындар жаулап алған елдердiң бәрiнде де өз мәдениетiн, салтын енгiзiп, тек латын тiлiнде сөйлеудi, жазуды талап еттi.

Сол кездегi ең құдiреттi де, күштi де – шiркеу, өз жұмысын латын тiлiнде жүргiзген.

Сонымен, латын тiлi батыс Еуропада бiрнеше жүз жылдар бойы мемлекеттiк тiл, әдеби тiл, мәдениет, философия және ғылым тiлi болып келедi.

Латын тiлi көршiлес жатқан елдерге де өзiнiң ықпалын тигiздi. Мәселен, орыс тiлiнде көптеген латын тұбiрiнен шыққан сөздер бар: институт, университет, операция, инъекция, лекция, студент, ассистент, доцент, профессор, радио, авиация, трактор және т.б.

Көптеген ғылымдар өз еңбектерiн латын тiлiнде жазып, ғылыми лауазымдарын латын тiлiнде қорғаған олар: И. Ньютон, Коперник, Галилей, К. Линней, М.В. Ломоносов, Н.И. Пирогов, И. Дядьковски. Ал ботаника пәнi үшiн латын тiлi ресми тiл болып саналады.

Рим империясының күшi жойыла бастағанда ол екiге бөлiнедi:

1. Шығыс Рим империясы (Византий) - грек тiлiнде сөйлеген.

2. Батыс Рим империясы – латын тiлiнде сөйлеген.

Кейiннен бұл империялар да күшiн жояды. Сол кездерде Роман тiлдерi пайда болады. Роман тiлдерi – итальян, француз, испан, румын, молдаван тiлi.

Латын тiлiнiң арқасында медициналық терминдер халықаралық термин болып, бұкiл дүние жүзiнiң медиктерiнiң қарым-қатынасын, байланысын нығайтып, жеңiлдеттi.

Латын тiлi латынданған грек түбiрлерi мен қосымшалары арқылы жаңа медициналық терминдер түзуге көмектеседi.

Олардың сөзi әрi қысқа, әрi оңай еске сақталады. Мысалы: бронхит – жоғарғы тыныс жолдарының шырышты қабығының қабынуы; идиосинкразия – ағзаның дәрiге немесе бағытталған әсерге өте күштi сезiмталдығы, т.б.

Латын тiлi болашақ медиктерге өз мамандықтарын жете, жақсы бiлумен қатар олардың жалпы мәдениетiн, ой-өрiсiн кеңейтедi. Мысалы: validus – денi сау, оған “in” деген префикс қосылса, бұл сөз Invalidus - мүгедек.

Қазiр латын тiлiнде, ешқандай халық сөйлемегендiктен, ол өлi тiл болып саналады. Сонда да бұл тiл медицина тiлi ретiнде өз қасиетiн жойған жоқ.

Латындар Грецияны жаулап алғанда, Грецияда медицина күштi дамығандықтан олар барлық терминдердi өзгертпей-ақ грек тiлiнде қабылдаған.

Рим империясында да, Рим қаласында да дәрiгерлер негiзiнен гректер болған. Сол себептен медициналық терминдерде грек сөздерi көптен кездеседi. Мысалы:

Грек Латын Қазақ

1. osteo os, os,ossis.n. сүйек

2. somato corpus дене

3. cardio cor, cordis жүрек

4. pneumo pulmo, onis өкпе

5. nephro ren, ren, renis бүйрек

6. spleno lien, lien, lienis көк бауыр

7. rhino nasis, i мұрын

8. haemo sanguis, inis .m қан

9. cyto cellula жасуша

10. derma cutis терi

Бiрiншi рет медициналық терминдердi медицина атасы Гиппократ қолданған. Гиппократтан кейiнгi медициналық терминдердi енгiзген - Рим дәрiгерi Гален болды (Жаңа Гален препараттары - Адонизид).

Термин дегенiмiз (terminus – предел, граница – шегi, шекара) - ғылыми ұғымның атауы. Ол бiр мағыналы болады.

Термин бiр сөзден де тұруы мүмкiн: corpus- дене, costa – қабырға, және сөз тіркестерінен де құралуы мүмкiн: vertebra thoracica – төс омыртқа, caput costae – қабырғаның басы.

Медициналық терминдер III топқа бөлiнедi:

I –шi – анатомиялық терминдер.

II –шi – фармацевтiк терминдер.

III –шi – клиникалық терминдер.

Анатомиялық терминнен фармацевтiк терминге, фармацевтiк терминнен клиникалық терминге өтуге болады. Мысалы:

1. cor. cordis, n – жүрек – анатомиялық

2. corvalolum – корвалол – фармацевтiк

3. corgliconum –коргликон - фармацевтiк

4. cordiaminum – кордиамин - фармацевтiк

5. epicardium - жүрек сөмкесiнiң висцералды жапырағы - клиникалық

6. endocardiom - жүрек iшкi қабығы – клиникалық

Жоғарыда айтқанымыздай терминдердi еске сақтау үшiн, оларды бiзде айтылып жүрген орыс сөздерiмен салыстырып көрейiк. Мәселен, Латын түбiрi “Radix”- ке ұқсас сөздердi алайық. Осы сөзге жақын, туысқан қандай сөздердi бiлемiзғ Радикал, -радикальный “aqua” - аквариум, акваланг, акватория; “aer” - аэропорт, аэроплан, аэрофлот, т.б.

Мұндай сөздiк жұмыстарының терминдердi тез еске сақтау үшiн және сөздiк қорды көбейтiп, таза сөйлеу үшiн, көмегi көп.

Әрбiр анатомиялық терминдер бiр сөзден тұрады. Мысалы:

- thorax –көкiрек қаңқасы

- atlas –I-шi мойын омыртқа; немесе бiрнеше сөздерден тұрады: - зат есiм мен сын есiм қосындысынан құралады. Мысалы:

vertebra cervicalis –мойын омыртқа

vertebra thoracica –төс омыртқа

vertebra lumibalis –бел омыртқа

Егер анықтауыш бүкiл сөз тiркесiне тиiстi болса, ол олардың алдында тұрады:

medulla ossium rubra – қызыл сүйек миы

medulla ossium flavum –сары сүйек миы

Оқу құралы үш бөлiмнен тұрады:

I. Анатомиялық терминдерге анатомиялық және гистологиялық номенклатуралар негiздерiн шыққан сөздер жатады: сүйек, б±лшыќ ет, iшкi,сыртқы ағзалар, тамыр аттары.

II. Клиникалық терминдерге әртүрлi медициналық мамандықтардың терминi жатады: терапия, хирургия, акушерлік гинекология, неврология, психиатрия, офтальмология және педиатрия. Бұлардың бәрi де патологиялық анатомия және патологиялық физиология арқылы түзiледi. Бұл терминдер: аурудың аты, аурудың жағдайы; операциялық әдiстер, емдеу жолдары; әртүрлi приборлардың аты, қолданылатын ќ±ралдар атауы.

III. Фармацевтiк терминге: дәрiлік формалар атауы, дәрiлердiң атаулары, дәрiлiк өсiмдiктер атаулары және олардың бөлшектерi, химиялық номенклатуралары жатады.

Бұл терминдердi түсiнiктi және қатесiз қолдану үшiн, бiзге, студенттерге, латын әрiптерi мен сөздерiн анық, нақты, қатесiз оқып, түсiнiп, оны орыс-қазақ тiлiне аудара бiлуiмiз керек және қазақ-орыс тiлiнен латын тiлiне аудара алуымыз қажет.

Optimum medicamentum quies est – дәрiнiң ең тиiмдiсi – тыныштық. (Павлов)

Natura sanat, medicus curat morbos – табиғат ауруды жазады, дәрiгер аурудың жазылуына көмектеседi. (Гиппократ)

Анатомиялық, гистологиялық терминология бөлiмi

Бөлiм мазмұны: медицина терминологиясының бұл бөлiмде фонетикалық және грамматикалық бiлiм сауатты түрде үйретiледi және игертiледi. Мұнда латын грамматикасының iшiнен медицина терминологиясын жасауға қатысты өзектi мәселелер ғана қамтылған. Атап айтқанда: зат есiм мен сын есiмдердiң морфологиясы, сөз тiркестерiнiң синтаксисi, т.б. грамматикалық материалдар.

Оқыту мақсаты: Латын тiлiн (курсын) оқыту барысында барлық бөлiмдерде қолданылатын фонетикалық және грамматикалық ережелердi, анатомиялық, гистологиялық терминологияны бiлу;

Оларды қазақ тiлiне аудара отырып, сөздердi латын тiлiнде оқып, барлық анатомиялық, гистологиялық терминологияны игере алу.

№ 2 ДӘРІС. Фонетика. Алфавит. Дауысты және дауыссыз дыбыстардың оқылуы. Екпін.

Латын алфавитi

Латын алфавитiнде 25 әрiп бар. Оның 6-уы дауысты: a, e, o, i, u, y. Қалған 19-ы дауыссыз

	Жазылуы		Айтылуы	Оқылуы		Жазылуы	Айтылуы		Оқылуы
	Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn		а бэ цэ дэ э эф гэ Гг и йота ка эль эм эн	А Б ц н/е к д э ф г укр.г нем.н и й к ль м н		Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz	О пэ ку эр эс тэ у вэ икс ипсилон (игрек) зета		о п к р с н/е з т у в кс и з

Дыбыстардың жiктелуi

Дауысты дыбыстар: a, e, o, i, u, y

Дауыссыз дыбыстар: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, z

Дауысты дыбыстар – бiр дауысты дыбыстан (монофтонг) және екi дауысты дыбыстан (дифтонг) тұратын болып екiге бөлiнедi.

Дауысты дыбыстар мен дауыссыз j (йота)-ның оқылуы /монофтонгтар

E – [э] әрпi тәрiздi оқылады: vertebra (вэртэбра) – омыртқа

I – (и) әрпi тәрiздi оқылады: inferior (инфэриор) – төменгi.

Сөзде немесе буында дауысты дыбыстардың алдында келсе, сонымен қатар 2 дауысты дыбыстың арасында келсе, i - әрпi қысқа (й) болып оқылады: iugularis (югулярис).

Бiрақ қазiргi медицина терминологиясында i - әрпiнiң орнына Jj - әрпi қолданылады: jugularis (югулярис).

J - әрпi грек тiлiнен енген сөздерде жазылмайды. Себебi ол тiлде бұл әрiп болмаған: iatria - (иатрия).

Ү – ипсилон, игрек (фр igrek - игрек) и әрпi болып оқылады: tympanum (тимпанум). Б±л әрiп тек грек сөздерiнде қолданылады.

NB (Nota bene) – көңiл бөлiңiз.

Медицина терминдерiн дұрыс жаза бiлу үшiн, өте кең тараған грек түбiрлерiн және сөз бөлiктерiн ескеру керек. Себебi бұл сөз бөлiктерiнде және түбiрлерiнде “у” әрпi жазылады.

Dys (дис) – қызметiнiң бұзылғанын бiлдiредi.

Hypo (гипо) - төмен, астында; “аз” деген мағынаны бередi.

Hyper (гипер)- үстiнде, жоғары; “көп” деген мағынаны бередi.

Syn, sym (син, сим)- “бiрге” деген мағынаны бередi.

My (мио)- сөз түбiрi; “бұлшық етке қатысты” дегендi бiлдiредi.

Дифтонгтар

Екi дауысты дыбыс бiрiгiп, бiр дыбысты немесе бiр буынды бередi. Мұндай бiрiгудi дифтонг деп айтады.

Латын тiлiнде 4 дифтонг бар: ae, oe, au, eu.

Алғашқы екеуi бiрдей дыбыстарды бередi:

Ae – [э] болып оқылады: peritonaeum [пэритонэум].

Oe – [э] болып оқылады: oedema [эдэма] – iсiк.

Au-[ау] болып оқылады: auris [аурис] – құлақ

Eu-[эу] болып оқылады: pneumonia [пнэумониа] - өкпенiң қабынуы.

Дауыссыз дыбыстардың оқылуы

С - әрiпi а, о, и дауысты дыбыстарының, барлық дауыссыз дыбыстар алдында және сµз соңында [к] болып оқылады. сaput [капут] – бас, crista [криста] - қыр, жота.

С - әрiпi е, i, у әрiптерi мен ае, ое дифтонгтарының алдында келсе, [ц] болып оқылады: cervicalis [цервикалис] - мойындық.

H - әрпi украинның [г] немесе немiстiң [h] әрiптерi тәрiздi оқылады: homo [гомо] – адам.

K - әрпi [к] болып оқылады, µте сирек ќолданылады kalium [калиум].

L - әрпi жұмсақ айтылады: labium [лябиум] - ерiн.

S - әрпi екi жағдайда оқылады. Дауысты дыбыстар арасында жєне дауысты дыбыс пен m,n єріптері ортасында тұрса, [з] болып оқылады. Басқа кездерде -[с]. Мысалы: incisura [инцизура] – ойық , chiasma [хиазма] - қиылыс, Sutura [сутура] – тiгiс.

V - әрпi [в] болып оқылады: fovea [фовеа] – шұнқыр.

X - әрпi қос дауыссыз дыбыс болып оқылады: [кс] radix [радикс] – тамыр.

Z - әрпi грек сөздерiнде кездеседi де, [з] болып оқылады: zуgomaticus – [зигоматикус] – жақтық. Ал латын сөздерiнде [ц] болып оқылады: zincum [цинкум] – мырыш.

Қосарланған әрiптердiң оқылуы

Q -әрпi әр уақытта и әрiпiмен бiрiгiп, [кв] болып оқылады: squama [сквама] - қабыршақ. ngu әрiптерi бiрiгiп, екi түрлi оқылады: дауысты дыбыстар алдында - [нгв]: lingua [лингва] – тiл, ал дауыссыз дыбыстар алдында -[нгу]: lingula [лингула] – тiлше.

T i -әрiптерi бiрiгiп, дауысты дыбыстар алдында [ци] болып оқылады: rotatio [ротацио] - айналу. Бiрақ ол S немесе X дауыссыз дыбыстарынан кейiн [ти] болып оқылады: ostium [остиум] – тесiк.

Su - әрiптерi бiрiгiп, дауысты дыбыстар алдында [св] болып оқылады: consuetudo [консветудо] - әдет, ал басқа кездерде [су] болып оқылады: sutura [сутура] – тiгiс.

Диграфтар оқылуы

Грек тiлiнен енген сөздерде ch, ph, rh, th диграфтары кездеседi. Әрбiр диграф бiр дыбыс бередi. Ch=[x], ph=[a], rh=[p], th=[т]. Мысалы: nucha [нуха] – желке, synchondrosis [синхондрозиз] – синхондроз, xiphoideus [ксифоидеус] – семсер тәрiздi, thorax [торакс] – кеуде клеткасы.

I. Жаттыѓулар. С -әрпiнiң оқылуын түсiндiрiңiз.

Caput ; collum ; cavitas; occiput; truncus; facies; caecus; cerebrum; clavicularis; scapula; accessorius; musculus; sceleton; cruciatus; cementum; cavum cranii; saccus lacrimalis; cartilago; condylus; biceps; cellula; corpus; sulcus palatinus; sulci palatini; vertebrae cervicales; vertebrae sacrales; os coccygis; foramina sacralia dorsalia; bucca; buccae.

II. i, j; әрiптерiнiң оқылуын түсiндiрiңiз.

Intestinum; infraspinatus; iater; paries inferior; insula; junctura (iunctura); jugum (iugum); jugularis (iugularis); canalis palatinus major (maior); fossa infratemporalis; tuberculum majus (maius); jejunum (ieiunum); iliacus.

III. ss, s - әрiптерiнiң оқылуын түсiндiрiңiз.

Fossa; humerus; mesenterium; impressio; sinus; sigmoideus; septum nasi; canalis; hypoglossalis; processus styloideus; basis cranii; segmentum; pars petrosa; chiasma; fissura; dens incisivus; platysma; mesogastrium; mucosus; nasolacrimalis; sulcus sinus transversi.

IV. x, z - әрiптерiнiң оқылуына көңiл бөлiңiз.

Flexio; axis; externus; maxillaris; fornix; index; punctum; fixum; plexus; larynx; dexter; maxilla; circumflexus; radix; extremitas; os coxae; startum zonale; zygomaticus; trapecius; zona orbicularis; vena azugos.

V. Дифтонгтардың оқылуына көңiл бөлiңдер.

Vertebrae; costae; caecus; oesophagus; pleura; auricularis; corpus vesicae felleae; aponeurosis; pseudomembrana; uropoёticus; oedema; diploё; aёr; auris; auricula; haematopoёticus; dyspnoё; regio glutaea; peronaeus; neurocranium; caudalis.

VI. qu, ngu - қосарланған әрiптерiнiң оқылуына көңiл бөлiңдер.

Squama occipitalis; lamina quadrigemina; quadratus; vertebra quinta; linea obliqua; lingua; lingula; inguinalis; unguis; squamosus; os triquetrum; sublingualis; angulus; sanguis; sanguineus.

VII. ti - әрiптерiнiң оқылуына көңiл бөлiңдер.

Adductio; abductio; periodontium; supinatio; articulatio; eminentia; tibia; ostium; spatia intercostalia; digestio; distantia trochanterica; substantia; spongiosa; foramina nutricia; mixtio; masticatio.

VII. Диграфтар мен әрiптер қосылыстарының оқылуына көңiл бөлiңдер.

Nucha; thуreoideus; thorax; linea nuchae superior; tuberculum pharyngeum; os spninoidale; fossa hypophysialis; labyrinthus ethmoidalis; kyphosis; hemispherium; sectiones hypothalami; splanchnologia; sphincter; bronchus; ductus; choledochus; os scaphoideum; phalanges; symphysis; synchondrosis; isthmus; truncus brachicephalicus; arteria ophthalmica; vena saphena; nodus lymphaticus; ductus thoracicus; spinothalamicus rhinencephalon; pars sympathica; cavum subarachnoidale; os ischii; incisura ischiadica major; aquaeductus mesencephali.

IX. Сөздердi латын әрiптерiмен жазыңдер.

Нэрвус, субкутанэус, акустикус, органон, апэкс, скелетон, капитулюм, максилля, кауда, дэнтэс, квантус, тэнзор, цэлля, сангвис, цэллюля, артикуляцио, ринэнцефалон (грек), мукозус, коммисура, квадрицэпс, фиброза, плексус, ваза, ос коксэ (дифтонг), диафрагматикус (грек), скэлетон.

Екпiн

Латын тiлiнде екпiн күшпен оқылады, сондықтан екпiн түсiп тұрған буын күштi дауыспен айтылады.

Екпiндi қою ережесi

1.Сөз соңына екпiн қойылмайды. Екi буыннан тұратын сөздерде, екпiн алғашқы буынға қойылады:

, , , , ,

Мысалы: margo, corpus, sinus, cavum, fossa

2. Көп буыннан тұратын сөздерде екпiн соңынан санағанда екiншi немесе үшiншi буынға қойылады. Бұл ереже соңынан санаѓанда 2-ші дауысты дыбыстың ұзақ немесе қысқа оқылуына байланысты болады. Егер соңынан санағанда екiншi буын дауысты дыбысы ұзақ оқылса, онда екпiн соған қойылады. Ал егер соңынан санағанда екiншi буынныњ дауысты дыбысы ќысќа оқылса, онда екпiн үшiншi буынға қойылады.

Екiншi буын қай уақытта ұзақ және қысқа оқылады.

Ұзақ оқылу ережесi:

а) Егер екiншi буын дифтонг болса, әр уақытта ұзақ оқылады. Екпiн сол буынға түседi. Мысалы: peritonaeum – iш, құрсақ, peronaeus – кiшi жiлiншiктiк

ә) Егер екiншi буынның дауысты дыбысы екi немесе одан да көп дауыссыз дыбыстар мен х, z әрiптерi алдында келсе, ол ұзақ оқылады.

Екпiн дауысты дыбысқа қойылады. Мысалы: columna - бағана, medulla - ми, circumflexus - айналу

в) Егер екiншi буын -al-,-ar-,-at-,-in-,-os- жұрнақтары болса,онда олар әр уақытта ұзақ оқылады. Екпiн сол жұрнақтарға түседi. Мысалы: pelvinus – жамбастық, spinosus - үшкiр.

Қысқа оқылу ережесi:

а) Егер екiншi буынның дауысты дыбысы b, c, d, g, p, t әрiптерi l немесе r әрiптерiнiң тiркесiп келсе, онда ол қысқа оқылады. Екпiн үшінші буынға қойылады. , ,

Мысалы: vertebra, palpebra

ә) Егер екiншi буынның дауысты дыбысы ch, ph, rh, th диграфтары алдында келсе, қысқа оқылады. Екпiн үшiншi буынға қойылады.

Мысалы: choledochus - өттiк.

б) Егер екiншi буынның дауысты дыбысы дауысты дыбыстың немесе in әрпiнiң алдында келсе, онда ол қысқа оқылады. Екпiн үшiншi буынға қойылады. Мысалы: paries - қабырға, osseums – сүйектiк.

в) Егер екiншi буын -ol-, -ul-, жұрнақтары болса, олар қысқа оқылады. Екпiн үшiншi буынға қойылады. Мысалы: lobulus – бөлiкше, alveolus - ұяшық, альвеола.

NB – Көңiл бөлiңіздер:

Кейбiр сөздерге бұл ереженi қолдануға болмайды. Себебi екiншi буынның дауысты дыбысы бiр дауыссыз дыбыс алдында келедi. Бұл жағдайда кейбiр сөздер ұзақ немесе қысқа оқылуы мүмкiн. Сондықтан бұл сөздердi сөздiктен қарау керек. Егер ұзақ оқылса+ ( - ) белгiсi, ал қысқа оқылса (ғ) белгiсi қойылады.

№ 3 ДӘРІС. Морфология. Анатомиялық терминология. Зат есім. Бес септіктің үлгісі.

Анатомиялық терминдердiң құрылымы

Латын тiлiнде терминдер түрi әртүрлi болып келедi. Бiр сөзден тұратын терминдер бар. Олар атау септiгi жекеше және көпше түрдегi зат есiмдер. Мысалы: sternum – төс, thorax – кеуде клеткасы, ossa - сүйектер.

Кейбiр сөздер қазақша аудармада екi сөзден тұрады. Латын тiлiнде анатомиялық терминологияда бiр сөзден тұратын терминдер өте аз: көбiнесе терминдер – сөз тiркестерi арқылы қолданылады. Себебi тiркестi термин мүшелер мен ағзалардың нақты белгiлерiн көрсете алуы тиiс. Тiркестi термин зат есiм мен сын есiмнен (бiрнеше сын есiмдерден) немесе атау септiгiндегi және iлiк септiгiнде зат есiмдерден тұрады. Мысалы: Vertebra cervicalis – мойындық омыртқа, collum costae - қабырға мойыны.

Көп жағдайда нақты атауларды көрсету ұшiн олардың қ±рамында анықтауыштар қолданылады. Б±л анықтауыштар тек зат есiмдi ғана емес, бұкiл сөз тiркестерiн анықтайды. Мысалы: processus articularis superior - жоғарғы буынды өсiндi

1. Медицина терминдерiнде бiрiншi орында әр уақытта атау септiгiндегi зат есiм тұрады, содан кейiн бiр немесе бiрнеше анықтауыш сөздер келедi.

2. Жалпы бүкiл сөз тiркесiн анықтап тұрған сөздер көбiнесе анатомиялық құрылымдардың көлемiн, пiшiнiн көрсетедi (үлкен-кiшi, жоғары, төменгi, ортаңғы, дөнгелек, сопақ, сыртқы, iшкi). Бұл сөздер зат есiммен байланысып, сөйлем соңында жазылады: protuberantia occipitalis externa – сыртқы шүйделiк шығыңқы.

Анықтауыштар байланысқан, байланыспаған болып 2-ге бөлiнедi. Мына сөйлемдердi қарастырып көрелiк:

1.os palatinum- таңдайлы сүйек. 4.os pubis-қасаға сүйек.

2.os frontale - маңдайлы сүйек. 5.ossa brevia-қысқа сүйектер.

3.os coxaе - жамбас сүйек.

Бұл сөйлемдердегi os-сүйек сөзiн анықтап тұрған сын есiмдердiң жалғаулары әр түрлi. Себебi латын тiлiнде сын есiмдердiң 2-тобы бар және олар әр түрлi жiктеледi.

Сонымен байланысқан анықтауыш дегенiмiз - анықтап тұрған зат есiммен 1-текте,1-түрде,1-септiкте болатын сөздер. Байланысқан анықтауыш қызметiн көбiнесе сын есiмдер атқарады. Мысалы: columna vertebralis-омыртқалық бағана.

Байланыспаған анықтауыш дегенiмiз - iлiк септiгiнде тұрған зат есiмдер. Мыс: corpus vertebrae-омыртқаның денесi.

Медицина терминдерiнiң құрылымын тез және дәл түсiне бiлу үшiн,терминдердi схема түрiнде жазып үйренген дұрыс.

Тiркестi терминдердiң жасалу схемасы.

Грамматиканы игеру алдында сөз тiркестерiн латын тiлiнен қазақ тiлiне, қазақ тiлiнен латын тiлiне аударған кезде, сөйлемдердi дұрыс тәртiппен орналастыру мақсатында, схемалы жүйенi пайдалану ұсынылады. Схемалық жүйедегi сөздер бiр-бiрiмен белгiлi бiр ережеге сай байланысады. Сондықтан олар байланысқан және байланыспаған анықтауыштар болып бөлiнедi.

Зат есiм (Nomen Substantivum)

Латын тiлiнде зат есiмнiң үш тегi бар: masculinum– ер тегi, feminimum – әйел тегi, neutrum – орта тек.

Латын зат есiмдерi жiктеледi және септеледi. Зат есiмнiң екi түрi бар: жекеше – singularis, көпше – pluralis және 6 септiгi бар: Nominativus – атау, Genetivus – iлiк, Dativus – барыс, Accusativus – табыс, Ablativus – шығыс, Vocativus – көмектес.

Латын тiлiнде зат есiмнiң 5 жiктеу түрi бар. Олар бiр-бiрiнен септiк жалғаулары арқылы ажыратылады.

1. Зат есiмнiң сөздiк формасы

1. Латын тiлiнде зат есiмдердiң сөздiк формасы, яғни сөздiкте жазылу түрі 3 бөлiктен тұрады: 1) атау септiгiндегi формасы толық жазылады. 2) iлiк септiгiнiң жалғауы көрсетiледi. 3) тегiнiң белгiсi (яғни m,n,f ) берiлдi.

Мысалы:

Атау Iлiк Тегi Мағынасы

Costa ae f қабырға

Musculus i m бұлшық ет

sternum i n кеуде

№ 4 ДӘРІС. Зат есімнің І –ІІ септігі.

Зат есiмнiң жiктелуiн анықтау

Жiктеулер белгiсi – бұл жекеше түрдегi iлiк септiгiнiң жалғаулары. (Gen. sing).

Iлiк сеп. Жiк.

аe I

i II

is III

us IV

es V

Мысалы: costa , ae f I sulcus, i m II , septum i n II скл., canalis , is m III , duсtus,us m, cornu, us n , facies, ei V

Зат есiмнiң негiзiн анықтау

Сөз негiзi – бұл сөздiң жалғаусыз бөлiгi. Зат есiмнiң негiзiн анықтау, оны түрде, септiкте дұрыс өзгерту үшiн және одан басқа сөздер түзу үшiн керек.

Зат есiмнiң негiзiн анықтау үшiн, оның жалғауын алып тастау керек.Мысалы:

Сөз Негiзi

Arteria arteri

Musculus muscul

Facies faci

Бiрақ кейбiр зат есiмдердiң жалғауларын алып тастау арқылы негiзiн анықтау мүмкiн емес. Себебi 3 жiктеудегi зат есiмдер негiзiнiң бiр бөлiгi iлiк септiгiнiң жалғауымен берiледi. Сондықтан ол зат есiмдердi iлiк септiгiне қойып, iлiк септiгiнiң жалғауын алып тастап, негiзiн анықтайды.

Мысалы:

Атау Iлiк Негiзi

corpus corporis corpor

foramen foraminis foramin

Зат есiмнiң тегiн анықтау (род m, f, n)

Зат есiм тектерiнiң белгiсi - атау септiгiнiң жалғаулары.

А) Егер сөз атау септiгiнде us, er жалғаумен аяқталса, m - тегiне жатады.

Б) Егер um, on, u жалғаумен аяқталса, n - тегiне жатады.

В) Егер a, es жалғаумен аяқталса, f - тегiне жатады.

Бiрақ III жiктеудегi зат есiмдердiң жалғаулары әртүрлi болып келедi. Бұл зат есiмдердi бiз III жiктеудi өткен кезде жеке қарастырамыз.

I. Сөздердiң жалғауларына қарап қай жiктеу түрiне жататынын анықтаңдер.

A. Septum; encephălon; nasus, i ; arcus, us; mandibula; cranium; incisura; skelěton; cornu por; palātum; lympha; concha; ductus, us; tuberculum; ramus, i; ganglion; vertebra; sinus, us; lamina; olecranon; maxilla; cerebrum; huměrus, i; meatus, us; clavicula; dorsum; processus, us; lingua; acromion; scapula; oculus, i; substantia.

II. Сөйлемдердi аударып, әр сөздiң сөздiк формасын атаңдер.

Spina scapulae, skelěton membri, ossa cranii; crista tuberculi, caput fibulae, angulus mandibulae, basis cranii, tuber maxillae, sulcus sinus, facies (articularis) acromii, linea nuchae, corpus tibiae, septum nasi, processus (styloideus) radii, vena portae, fossa grandulae (lacrimalis)

№ 5 ДӘРІС. Сын есім. Сын есімнің І-тобы

Сын есiм. Сын есiмнiң грамматикалық категориясы. Сын есiмнiң 2-тобы. Сөздiк формасы. Зат есiм мен сын есiмнiң байланысу жолдары.

Латын тiлiнде сын есiмдер зат есiмдердi анықтайды.

Мысалы: Caput longum - ұзын бас ; os occipitale – шүйделiк сүйек .

Зат есiмдер сияқты сын есiмдер септеледi және түрге бөлiнедi, яғни жiктеледi.

NB – көңiл бөлiңіздер.

Латын сын есiмдерi тек I – II және III жiктеулерде жiктеледi. Олардың өздерiнiң тектiк жалғаулары болады. Мысалы: longus (m) , longa (f), longum (n), liber (m), libera (f), liberum (n).

Сөздiк формасы.

1) Үш жалғаудан тұратын сын есiмдер сөздiк формасында m – тегi толық жазылады, сосын f – тегi жалғауы көрсетiледi, соңында n – тегi жалғауы жазылады. Мысалы: m f n

longus , a , um - ұзын.

Liber , a , um - бас.

Dexter, tra, trum - оң жақ

Еr – жалғаумен аяқталған сын есiмдердiң е - әрпi тек Nom. Sing m – тегiнде сақталады. Ал басқа септiктерде f мен n – тектерiде түсiп қалады (яғни негiзгi өзгередi). Сондықтан сын есiмдер сөздiк формасында f және n тектерiнiң жалғаулары негiз бөлiгiмен берiледi. Мысалы: sinister, tra, trum – сол жақ .

NB – Көңiл бөлiніздер.

1) Сын есiм сөздiк формасы зат есiм сияқты 3 бөлiктен тұрады. Зат есiмнiң сөздiк формасы Nom.sing толық жазылады. Gen.sing жалғауы берiледi, сосын тегi көрсетiледi. Ал сын есiм тек Nom.sing барлық тектер жалғауларымен берiледi.

2) Көптеген сын есiмдердiң m және f тектерiнде жалғауы бiр болады -is, ал n тегiнде – е болады. Мұндай сын есiмдердiң сөздiк формасы екi бөлiктен тұрады: себебi m , f тектерiнiң жалғауы бiрдей және n тегiнде е жалғауы болады: Мысалы: vertebralis, e – омыртқалық, Frontalis, e – мандайлық

3) Кейбiр сын есiмдердiң жалғаулары 3 тектеде бiрдей болып келедi. Бұл сын есiмдердiң сөздiк формасы Nom.sing 3 текке бiрдей болады, сосын Gen.sing жалғауы негiз бөлiгiмен берiледi. Мысалы: simplex, icis – жәй.

Сонымен латын тiлiнде сын есiмдер 3, 2, 1 жалғаулардан тұрады екен.

Жалғаулар саны	Nom.sing жалғаулары			Сөздiк формасы	Мағынасы
	M	F	N
3	us er er er er	a a a is is	um um um e e	longus,a,um liber, a, um dexter, a, um celer, is, e saluber, is, e	ұзын бос оң жақ тез емдiк
2	is	is	e	frontalis, e	маңдайлы
1	s x	s X	s x	teres, etis simplex, icis	дөнгелек жәй

Сын есiмдердiң екi тобы

Nom.sing тектiк жалғауларына қарай сын есiмдер латын тiлiнде екi топқа бөлiнедi. Қай топқа жататындығына қарай жiктеулерi анықталады.

I топқа бiрiншi және екiншi жiктеу түрлерiндегi сын есiмдер жатады. Олардың жалғаулары атау септiгiнде – us (er),-a,- um болып келедi.

Ал II топқа үшiншi жiктеу түрлерiндегi сын есiмдер жатады.

Олардыњ жалѓаулары атау септігінде - is, e болады.

Nom. Sing. жалғаулары

Сөздік формасы

us, a, um,

er, a, um,

ІІ – топ

er, is, e,

is,e,

s, x

І – топ

longus, longa, longum, liber,

libera, liberum, dexter,

dextra, dextrum

saluber, saluberis, salubre,

frontalis, frontalis, frontale,

simplex, simplex, simplex,

Сын есiмдердiң жiктелуi

1. I топтағы сын есiмдер I – II жiктеулерде жiктеледi m - тегi – us, f тегi – a, n- тегi um

Мысалы: m m │ n n │ f f

Nom. Longus, dexter, │ longum, dextrum, │ longa, dextra

Gen. longi, dextri, longi, dextri, longae,dextrae

2-топтағы сын есiмдер 3-жiктеуде жiктеледi.

Gen sing 3-текте бiрдей болады.

m f n

Nom frontalis, simplex; frontalis, simplex; frontale,simplex;

Gen frontalis,simplicis; frontalis simplicis; frontalis simplicis;

Сын есiм жалғауларымен танысқаннан кейiн олардың зат есiмдерiмен қалай байланысатынын бiлу үшiн мынандай ереженi есте сақтау керек.

1.

сөздік формасын анықтау керек

2.

зат есім тегін анықтау керек

3.

сын есім зат есіммен сәйкес тегін алу керек

4.

Nom. sing.

ќою керек

  

6.

сын есім жіктеуін анықтау керек

7.

терминді ќажет

формаға қою

5.

зат есім жіктеуін анықтау қажет

Мысалы: көлденең байлам.

1. Алғашқы формасын анықтаймыз: кiм? Не? жек. түрi -Nom.sing.

2. Зат есiм сөздiк формасы: processus, us, um.

3. Тегiн анықтаймыз: m.

4. Сын есiм сөздiк формасы: transversus, a, m.

5. Қажет сын есiмдi аламыз: transversus.

6. Байланыстырамыз: processus transversus.

I топтағы сын есiмдер

А. dexter, tra, trum – оң жақ Б. albus, a, um – ақ

obliguus, a, um - қисық asper, era, erum – бұдырлы

osseus, a, um – сүйектiк coronarius, a, um – тәждiк

palatinus, a, um – таңдайлық iliacus, a, um – мықындық

pterygoideus, a um - қанат тәрiздi liber, era, erum - бос

reсtus, a, um - тiк niger, gra, grum - қара

sinister, tra, trum – сол жақ sacer, cra, crum – сегiзкөздiк

(сұйек)

thoracicus, a, um - кеуделiк C. durus, a, um - қатты

thyr (e) oideus, a um - қалқан тәрiздi masseter, a, um - шайнаушы

transversus, a um – көлденең myohyoideus, a, um – бұлшық ет

тiл асты

venosus, a, um – веналық palatoglossus, a, um –таңдай тiл

асты

zygomaticus, a, um - беттiк

II топтағы сын есiмдер

А. alaris, e - қанатты temporalis, e – самайлық

cerebralis, e- милық vertebralis, e – омыртқалық

cervicalis, e- мойындық Б. jugularis, e – алқалық

ethmoidalis, e - торлы sacralis, e – сегiзкөздiк

frontalis, e – маңдайлық C. alveolaris, e - альвеолярлы

mandibularis, e – төменгi жақтық buccalis, e –жақтық

maxillaris, e- жоғарғы жақтық dentalis, e – тiстiк

nasalis, e – мұрындық

occipitalis, e - шүйделік mentalis, e – иек асты

orbitalis, e – кµздік mollis, e – жұмсақ

sphenoidalis, e – сына тєрізді

№ 6 ДӘРІС. Зат есімнің ІІІ септігі.Ер тегіне жататын зат есімдер.

4. Зат есiмнiң 3-жiктеуi. Ер тегіне жататын зат есімдер.

1. 3-жiктеудегi зат есiмдерге iлiк септiгiнде is жалғауымен аяқталған зат есiмдер жатады.

2. Атау септiгiнде олардың жалғаулары әр түрлi, мысалы: cortex, radix, pulmo, pes, crus, canalis.т.б.

3. 3-жiктеудегi көптеген зат есiмдердiң атау септiгiндегi негiзi iлiк септiгiмен сәйкес келмейдi. Мысалы:

Атау. Cortex. Radix. Crus.

Iлiк. Cortic-is. Radic-is. Crur-is.

Себебi бұл сөздердiң сөздiк формасында iлiк септiгiнiң жалғауы is негiздiң бiр бөлiгiмен берiледi. Мысалы: apex, icis, ( негiзгi apiс); tempus, oris n (негiзгi tempor) cartilago, inis f (негiзгi cartilagin). Сондықтан iлiк септiгiндегi негiзiн бiлмей, мұндай сөздердi септеуге және жiктеуге болмайды.

Ал бiр буыннан тұратын сөздер iлiк септiгiнде толық жазылады: pes, pedis m; dens, dentis m; pars, partis f.

4. III жiктеудегi зат есiмдердiң, атау және iлiк септiктерiндегi буын сандарына қарай тең және тең емес болып екiге бөлiнедi:

Буын саны тең: Буын саны тең емес:

Атау Iлiк Атау Iлiк

Rete retis opex apicis

Canalis canalis dens dentis

Pubes pubis pars partis

Буын сандарының тең және тең еместiгiн бiлу зат есiмнiң тегiн анықтаған кезде қажет болады.

5. III жiктеудегi зат есiмдер негiзiн анықтау үшiн iлiк септiгiнiң is жалғауын алып тастаймыз, сосын осы негiзге басқа септiктердiң жекеше және көпше түрдегi жалғаулары жалғанады.

III жiктеудегi зат есiмнiң тегiн анықтау

туралы жалпы мәлiмет

1. 3-жiктеудегi зат есiмдерге барлық тектегi сөздер жатады, жалғаулары әр түрлi болады.

2. 3-тектегi кейбiр зат есiмдердiң жалғаулары әр текте бiрдей болып келедi. Мысалы: III жiктеуде us жалғауымен аяқталатын зат есiмдер бар. Олар n және f тегiне жатады. Осындай зат есiмдердi ажырату үшiн ілік септігінің қалай аяқталғанын қарау керек. Егер ілік септігі oris, eris, uris болып аяқталса,-n тегiне жатады, ал ut-is немесе ud-is болып аяқталса, -f тегiне жатады.

3. III жiктеуде es жалғаумен аяқталатын зат есiмдердiң (V-жiктеудегi es жалғаумен шатастырмау керек) тегiн анықтаған кезде, сол зат есiмдердiң буын саны тең және тең еместiгiн анықтау керек. Егер зат есiм es жалғауымен аяқталса, буын саны атау және iлiк септiктерiнде тең болса - f тегiне жатады, ал тең болмаса -m тегiне жатады.

4. III жiктеуде зат есiмдердiң iшiнде ережеге бағынбайтын кейбiр сөздер бар. Мысалы: is жалғаумен аяқталған сөз f-тегiндегi зат есiмге жату керек, бiрақ canalis, is m - өзек , sangulis, inis m - қан, сөздерi m тегiне жатады. Ал os жалғауымен аяқталған есiмдер m-тегiне жату керек, бiрақ os, ossis n – сүйек, os, oris n – ауыз, n-тегiне жатады.

Мұндай ережеге бағынбайтын сөздердi еске сақтау керек.

III- жiктеуде m- тегiндегi зат есiмдер

 

Masculinum

 

Атау септiгi os o or es ex er

Iлiк септiгi or+is o/i+nis or+is t/d+is ic+is r/er+is

жалғауы

(негiз бөлiгiмен)

Ережеге бағынбайтын сөздер: os, ossis n – сүйек; os,oris n – ауыз; cor, cordis n – жүрек; tuber, enis n – төбе; gaster, trіs f – асқазан; mater, tris f – ана, ми қабығы.

1. III жiктеуде m-тегiндегi зат есiмдердiң атау септiгiн жалғаулары – os, or, o, er, ex, es.

2. Iлiк септiгi жалғауы зат есiм негiзiнiң бiр бөлiгiмен берiледi.

3. III жiктеудегi ережеге бағынбайтын зат есiмдердi еске сақтау керек.

Бұлшық еттердiң қимылына қарай атаулары

–or, -(-for,-sor-,-xor-) жұрнағы

Көптеген бұлшық еттер қызметін көрсететін атаулар оr- жұрнағы арқылы, әрекет етушi мағынасын бiлдiретiн зат есiмдер жасайды. Миология бөлiмiнде мұндай атаулары өте көп. Бұл жерде олардың атқаратын қызметтерi көрсетiледi.

Етiстiк негiзiнiң соңғы дауыссыз дыбысына қарай, or- жұрнағы жалғанып сөз –for, sor, r/ce-xor болып аяқталуы мүмкiн. Мысалы: rotator, tensor, flexsor.

Латын терминдерiнде бұлшық еттер қызметiне қарай берiлген атаулар - екi зат есiмнен тұрады: бiрiншi сөз – musculus (қысқаша m), екiншiсi or жұрнағы жалғану арқылы жасалған зат есiм жазылады. Тек кейбiр сөзде er- жұрнағы арқылы берiледi (грек мыс.: Sphincter, eris; masseter, eris). Бұл зат есiмдердiң түрi, септiгi бiрдей болып келедi.

Мысалы: Атау септiгi Iлiк септiгi

musculus supinator musculi supinatoris

Латын тiлiнде көп сөзден тұратын терминдерде зат есiмдер бұлшық еттер қызметiне байланысты атауларды анықтап, әр уақытта iлiк септiгiнде қолданылады. Мысалы: musculus levator scapulae - жаурынды көтерушi бұлшық ет.

Қызметiне қарай берiлген мына бұлшық ет атауларын

есте сақтаңдар

m. abductor - әкетушi бұлшық ет

m. adductor - әкелушi бұлшық ет

m. buccinator – жақтық бұлшық ет

m. constrictor – констриктор құраушы

m. depressor – түсiрушi бұлшық ет

m. levator – көтерушi бұлшық ет

m. masseter – шайнаушы бұлшық ет

m. rotator – айналдырушы бұлшық ет

m. tensor - қысушы бұлшық ет

m. corrugator – жиырушы бұлшық ет

m. cremaster – аналық бездi көтерушi бұлшық ет

m. dilatator – кеңейтушi бұлшық ет

m. extensor – жазушы (созушы) бұлшық ет

m. flexsor – иушi бұлшық ет

m. pronator - пронатор (iшке қарай айналодырушы)

m. sphincter – сфинктер (қысушы)

m. supinator – супинатор

III – жiктеу ер (m) – тегiне жататын зат есiмдер:

apex, icis m - ұшы (мұрын, тiл)

cortex, icis m - қабық , қабықты зат

flos, oris m – гүл

homo, inis m – адам

liguor, oris – сұйық (жұлынды милы)

paries, etis m - қабырға (бiрнәрсенiң)

pulmo, onis m - өкпе

venter, eris – iш (бұлшық еттiң) лат. – iш жағы

vertex icis m – төбесi, үстi

vomer, eris m – кеңсiрiк

index, icis m – сұқ саусақ (2-шi саусақ)

humor, oris m – сұйық (адам денесiндегi)

pes, pedis m - 1) аяқ 2) аяқ сияқты құрылым

pollex, icis m - қолдың бас бармағы

stapes, edis m - үзенгi (үзенгi тәрiздi есту сүйекшiсi)

ureter, eris m – несепағар

Ережеге бағынбайтын зат есiмдер:

Os, oris n – ауыз

Os, ossis n – сүйек

mater, tris f – 1) ана 2) ми ќабыѓы

gaster, tris f – асќазан

cor, cordis n – жүрек

tuber, eris m – тµбе

№ 7 ДӘРІС. Зат есімнің ІІІ септігі.Әйел тегіне жататын зат есімдер.

3-жiктеу әйел (f) -тегiндегi зат есiмдер

1. 3-жiктеудегi f -тегiдегi зат есiмдердiң белгiсi – Nom sing атау септiгiнiң жалғаулары.

2. Ереже бойынша iлiк септiгiнің жалғауы негiз бір бөлiгiмен беріледi.

3. Ережеге бағынбайтын сөздерге көңiл бөлу керек. Олардан басқа ережеге бағынбайтын f -тегi жалғауын пайдаланатын мынандай сөздер бар: Fornix, icis m- күмбез, unguis is m - тырнақ, penis, is m - жыныс мүшесi (ер), testis, is m – аналық без, mons ntis m - тау, биiктiк, pons, ntis m - көпiр, hallux, uсis m – аяқтың бас бармағы.

4. is-жалғауымен аяқталатын буын саны бiрдей емес зат есiмдердiң негiзi,

id- is болып аяқталады: iris, idis f (негiзi irid) - қабықша, carotis, idis f - ұйқы артериясы, pyramis, idis f - пирамида.

Буын саны бiрдей зат есiмдер атау және iлiк септiктерiнде бiрдей болады. Мыслы: auris, is f – құлақ, cutis, is f - терi.

io-(-tio,-sio,-xio) суффиксiмен берiлген зат есiмдер

Етiстiк түбiрiне қосылатын –io суффиксiнiң көмегiмен қимыл, iс әрекеттi көрсететiн зат есiмдер құрылады. Мысалы: supinatio – алақанды жоғарыға қарату, flexio – бүгу, extensio – жазу. Көптеген хирургиялық операциялар мен тексеру әлiстерiнiң аттары –io -ға аяқталады. Мысалы: sectio – секция: 1.ашу; 2.кесiп ашу, кесу; amputatio – ампутация – мүшенiң немесе аяқ-қолдың перифериялық бөлiгiн операция жолымен кесiп алу; transplantatio – трансплантация – дененiң басқа бөлiгiнен немесе басқа организмнен алынған ұлпа немесе мүшенi алмастырып салу; palpatio – пальпация, сипап сезу – мүшелердi тексеру, пульстi анықтау; auscultatio – аускультация, тындау; petrubatio – петрубация – жатыр түтiкшелерiн үрiп ашу; percussio – перкуссия; versio – версия - ұрықтың жатырда айналуы.

3-жiктеу f-тегiндегi зат есiмдер

Appendix,icis f - соқыр iшек (өсiндi).

A carotis, idis f - ұйқы артеиясы.

Atriculatio, onis f – буын.

Auris, is f – құлақ.

Basis, is f – негiз.

Cavitas, atis f (cavum,in) - қуыс.

Cervix, icis f - 1).мойын, 2)мойын (жатыр, қуық, тiс).

Cutis, is f – терi.

Frons, frontis f – маңдай.

Gl.parotis, tidis f – құлақ айналасы безi.

Meninx, ngis f – ми қабығы (көбнесе көпше түрде)

Pars, partis f – бөлiк.

Radix, icis f – тамыр, түбiр.

Pelvis, is f – жамбас.

Pelvis renalis – бүйрек қалқаны.

Pyramis, idis f (грек) – пирамида.

Regio, onis f – аймақ.

Synchondosis, is f (грек) – синхондроз.(шеңіршектік дамуы)

Symphysis, is(грек) – симфиз.

Tuberositas, atis f – бұдыр.

Bilis, is f - өт.

Extremitas, atis f – соңы, ұшы, (тек ұзын мүшелердiң).

Impressio, onis f - қысым.

Iris, idis f - қабақша, көз қабақшасы.

Lens, lentis f – көздiң жылтыр қабықшасы.

Phalanx,ngis f – фаланга (сүйекше, саусақ сүйегi).

Pubes,is f - қасаға.

№ 8 ДӘРІС. Зат есімнің IV және V –ші септігі

IV, V септеу. Зат есiмдердiң және сын есiмдердiң iлiк септiгi (Genetivuspluralis)

Зат есiмдер мен сын есiм сөздердiң атау септігі көпше түрде қалай өзгеретiнiн үйренгеннен соң, көпше түрiнiң iлiк септiгiне көшемiз.

Көпше түрдiң iлiк септiгiндегi терминдердi тез әрi қатесiз түзу үшiн мынаны жасай алуыңыз керек: 1)зат есiмге жататынын анықтау; 2)сөз түбiрiн таба бiлу; 3)жекеше түр, атау септiкке тән жалғаулар арқылы тегiн анықтау; 4)сөздiк түрiне қарап, сын есiмнiң 1-шi немесе 2-топқа жататындығын анықтау; 5)зат есiмнiң бiр текте, түрде және септiкте байланысқан сын есiмнiң үш септеудiң қайсысымен септелетiнiн анықтау.

Сiздiң осы үйренiп, бiлген бiлiмдерiңiз көпше түр iлiк септiктегi терминдердi түзуге және оларды түсiнуге негiздiк, түпкi бiлiм болып табылады. Сiз үшiн жаңалық-барлық септеу түрлері зат есiмдерiнiң және I, II, III сын есiмдерiнiң көпше түрдегi iлiк септiк жалғауларын бiлу.

Зат есiмдер мен сын есiмдердiң iлiк септiгi көпше түрлерiнiң жасалуы

1

Негізіне ілік септігі көпше түрі жалғауларын жалғау

Олардың жіктеуін анықтау

2 3 4

 

Негізін анықтау

 

Зат есім мен сын есім сөздік формасы

 

 

Iлiк септiгi көпше түрiнiң I, II, III, IV, V жiктеулердегi жалғауларын есте сақтаңыз.

Жiктеу Iлiк септiгi көпше түрi жалғаулары

I arum

II orum

III uum

IV,V erum

Сөздiк формасы	Жiктеу түрi	Негiзi	Жалғаулары	Iлiк септiгi көпше түрi
Glandula,ae f	I	Glandul –	arum	Glandularum
Nervus, i m	II	Nevv –	orum	Nevvorum
Septum, i n	II	Sept –	orum	Septorum
Textus, us m	IV	Text –	uum	Textuum
Cornu, us n	IV	Corn –	uum	Cornuum
Facies, e i	V	Faci –	erum	Facierum
T horacicus	II	Thoracic	orum	Thoracicorum
T horacica	I		Arum	Thoracicarum
Thoracicum	II	Thoracic	Orum	thoracicum

Зат есiмдер мен сын есiмдердiң III жiктеудегi iлiк септiгi көпше түрi жалғаулары

um – жалғауы.

1. Негiзi бiр дауыссыз дыбыспен аяқталған зат есiмдерге жалғанады. Мысалы: radix, icis f – radicum.

2. Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: anterior, ius – anteriorum

ium – жалғауы

1. Негiзi екi немесе үш дауыссыз дыбыспен аяқталған зат есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: pars, partis f – partium

2. Буындар саны тең зат есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: canalis, is m – canalium

3. Орта текте -e, -al, -ar жалғауларымен аяқталған зат есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: rete, is n – retium

4. II топтағы сын есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: vevtebralis, e - vevtebralium

Жаттығулар

I. Сөздiк түрiнде жазыңдар; көпше түр, iлiк септiгiн түзiңдер; қырқа, қарынша, жүрекше, қарынша, түйiн, бұрыш, ұрт, бұлшық ет, қойнау, без өсiндi, ганглит, тiзеше, иек, шумақ, буын, өкпе, тесiк, сiңiр.

II. Сын есiмдердiң көпше түр iлiк септiгiн түзеңдер; ұзын, шыбықтық, терең, қысқа, жәй, үлкен, жоғарғы, кiшi, алдынғы, ең кiшi, ең үлкен.

III. Аударыңдар

Dentium, tendinum, pulmonum, aurium, ossium, articulationum, retium, regionum, partium, cervicalium, posteriorum, nasalium, minorum.

Жаңа сөздер

Arteriosus, a, um atrium, i n bronchus, i m cardiacus, a, um comissura, ae f generalis, e glandula, a e f suprarenalis, e lobus, i m medulla ossium, in medulla spinalis medullaris, e paranasalis, e sanguineus, a, um stratum, i n thalamus, i m thymus, i m trachea, ae f vagina, ae f Б. Carpus, i m Lumbi, orum m Membranaceus, a, um Nodulus, i m Opticus, a, um Peron(a)eus, a, um (seu fibularis, e) valvula, ae f vesica biliaris

артериальды жүрекше бронх жүректiк қосылыс басты, жалпы без бүйрек үстi безi бөлiк сүйек миы жұлын милық мұрын қасы қан тасушы қабат таламус, мидың көру төмпегi тимус, айырша без кеңiрдек қынап бiлезiк бел латын т.-де тек Nom.pl.-де жарғақтық түйiншек көру кiшi жiлiншiктiк қақпақша өт қуығы

№ 9 ДӘРІС. Сын есімнің ІІ тобы.Сын есімнің салыстырмалы дәрежесі.Осы шақ есімшесі.

Сын есiмдердiң салыстармалы және күшейтпелi шырайлары

Латын тiлiнде сын есiмнiң үш шырайы бар: жәй шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелi шырай. Латын тiлiнде сапалы сын есiмдердiң ғана шырайлары болады: кiшкентай, үлкен, терең, ақ , дөңгелек , жақсы.

Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары

Салыстырмалы шырай жәй шырай негiзiне m және f тектерiнде – ior жұрнағы, ал n – тегiнде ius жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы:

Жәй шырай Салыстырмалы шырай

Longus, a, um longior (m,f) longius (n)

Ruber, bra, brum rubrior, rubrius

Brevis, e brevior, brevius

Simplex, icis simplicior, simplicius

Салыстырмалы шырайдың сөздiк формасы

Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдердiң сөздiк формасы екi жалғаулы сын есiмдер сияқты жазылады. Себебi m, f тектерiнiң жалғаулары ior , ал n- тегi - ius болып аяқталады.

Мысалы: longior (m, f), ius (n) - ұзынырақ

Rubrior, ius - қызылрақ

Brevior, ius - қысқарақ

“Үлкен”, “кiшi”, “төмен”, “алдыңғы”, “артқы”, “жоғары” сын есiмдерiнiң салыстырмалы шырайда ќолданылып, ќазаќшаѓа жєй шырай болып аударылады.

Бұл сөздер медицина терминологиясында өте жиi қолданылады. Сондықтан сөздердi құру және пайдалануда ерекшелiктерi бар.

“Үлкен” және “кiшi” сөздерiнiң әр шырайда негiзi әр түрлi болады: жәй шырайы: magnus, a, um - үлкен, parvus, a, um - кiшкентай; салыстырмалы шырайда: major, jus -үлкен, minor, us - кiшi

2 major, jus ; minor, us салыстырмалы шырай, медицина терминологиясында жұпты анатомиялық құрылымдарды атаған кезде пайдаланады.

Мысалы: a/a major - үлкен қанат ; a/a minor – кiшi қанат.

Ал тақ анатомиялық құрылымдарды айтқан кезде, жәй шырайда қолданылады: foramen magnum - үлкен тесiк.

3)“Жоғары”, “төменгi”, “артқы” және “алдынғы” сын есiмдерiнiң латын тiлiнде жәй шырайдағы формасы жоқ. Сондықтан олар салыстырмалы шырайда берiледi, ал қазақ тiлiне жәй шырай ретiнде аударылады.

4) “Үлкен”, “кiшi”, “жоғарғы”, “төменгi”, “артқы”, “алдынғы” сын есiмдерi, көп сөзден тұратын терминдерде, тек қана зат есiмдi емес барлық сөз тiркесiн анықтайды. Сондықтан сөйлемде ең соңына жазылады. Мысалы: tuberculum thyroideum superius – жоғарғы қалқан тәрiздi төмпешiк.

Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдердiң жiктелуi

Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдер III жiктеуде жiктеледi, iлiк септiгiнде is- жалғаумен аяқталады. Iлiк септiгiнiң жалғауы ер тегiндегi формасына жалғанады.

Nom.Sing -ior, -ius.

Gen. sing -ioris, -ioris. Мысалы: anterior, ius – anterioris.

NB – көңiл бөлiңіз.

Салыстырмалы шырайдың iлiк септiгi ұш текте де бiрдей болады.

Gen. sing. салыст. шырай

m, f, n

Nom. sing

-ior

Жалғауы -is

= +

 

Мысалы: Nom.sing Gen.sing

Major (m)

Major (f) majoris

Majus (n)

Prosterior (m)

Prosterior (f) posterioris

Posterius (n)

 

Жаңа сөздер

I жiктеудегi зат есiмдер:

A. bursa, aef- қап, қалта valvula, aef - қақпақша

pleura, aef – плевра (өкпенi жабатын vena portae – қақпа венасы

жұқа қабық)

II жiктеудегi зат есiмдер:

A. cerebellum, i n – мишық nervus, i m – жұйке

cerebrum, i n -үлкен ми nodus, i m – түйiн

encephalon, i n – бас миы oculus, i m – көз

ganglion, i n – жүйкелiк түйiн ostium, i n – тесiк

I топтағы сын есiмдер:

A. cavus, a, um - қуыстық Б. cutaneus, a, um- терiлiк

laryngeus, a, um –көмейлiк ischiadicus, a, um – шонданайлық

magnus, a, um – үлкен latus, a, um – кең

parvus, a, um – кiшi longus, a, um - ұзын

pharyngeus, a, um – жұтқыншақтық mastoideus, a, um - емiзiктiк

profundus, a, um – терең squamosus, a, um - қабыршақтық

II топтағы сын есiмдер:

A.auricularis, e – құлақтық C. lacrimalis, e – көз жастық

dorsalis, e – арқалық lingualis, e - тiлдiк

facialis, e – беттiк

muscularis, e – бұлшық еттiк

parietalis, e – төбелiк

ventralis, e – iшкi жақ (вентральды)

Сын есiмнiң салыстырмалы шырайы:

A.anterior, ius – алдыңғы minor, us – кiшi

inferior, ius – төменгi posterior, ius - артқы

major, jus - үлкен superior, ius – жоғарғы

№ 10 ДӘРІС. Фармацевтикалық терминология.Етістік. Бұйрық райды, шартты райды рецептке қолдану.

Фармацевтикалық терминология.Етістік. Бұйрық райды, шартты райды рецептке қолдану.Фармацевтiк терминология. Басты фармацевтiк терминдер

Фармацевтiк терминология - арнайы пәндер терминологиясынан тұратын жиынтық. Фармация (гректiң pharmakeia – дәрi-дәрмек жасау және қолдану деген сөз) - синтетикалық, минералды, өсiмдiктiк заттардан жасалған дәрi-дәрмектердiң жасалу жолдарын, қолданылуын зерттейтiн iлiм.

Бұл жиынтықта басты орынды арнайы колдануға рұқсат берiлген дәрiлiк заттар мен препараттар алады.

Дәрiлiк препараттар:

Дәрiлiк форма	Дәрi дәрмектер		Дәрiлiк шикiзат
	Дәрiлiк зат	Дәрiлiк заттар қоспасы
Таблетка Ерiтiндi Таблетка Ерiтiндi Май (жаѓылма) көз қабыќшасы таблеткалар   таблеткалар тунба тунба тундырма қурғақ экстракт тунба	Анальгин Анальгин Атропин сульфаты Атропин сульфаты Атропин сульфаты Атропин сульфаты	Амидопирин және Анальгин 0,25-нан, Фенолбарбитал 0,03. «Теофедрин» (бiрнеше әсер етушi заттар )	қалақай жапырақтары мыңжапырақ шөптерi ит жидек (қызыл) арник гүлдерi

Жұрнақтану

Сөз құраушы негiзге in жұрнағы жалғанып, жеке заттардың атаулары жасалды. Олар көбiнесе өсiмдiк шикiзаттары мен биологиялық заттардан бөлiнiп алынған заттар атауларында қолданылады. Мысалы: strychhnos-strichninum - стрихнин; Papaver – papaverinum - папаверин; Penicillinum –penicillinum - пенициллин.

Көптеген атаулар жұрнақ арқылы жасалады. Мысалы: amidaруrinum, valocordinum, sulfadimesinum.

Латын тiлiнде дәрiлiк заттардың атаулары II жiктеуде орта текте қолданылады. Ќазақ тiлiнде оқылған кезде жалғауы түсiп қалады. Мысалы: Amidopуrinum-амидопирин, Validolum-валидол.

Бiздiң елiмiзде көптеген дәрiлiк препараттар фирмалық атаулармен қолданылады. Яғни олардың атаулары латын әрiптерiмен берiледi.

Барлық дәрi-дәрмектер атаулары: қысқа; жеңiл оқылуы және фонетико-графиқалық айырмашылығы болуы керек. Себебi дәрi атауларын оқыған кезде қатесiз, дұрыс оқу өте қажет. Ќате оқылып, дұрыс жазылмаса, онда рецепте өте күрделi қате жiберу қаупi болуы мүмкiн.

Тривиальды (кәдiмгi ) атаулардағы

сөздiк бөлiктер

Сөздiк бөлiктер, дәрi-дәрмектер атауларын жасауда үлкен қызмет атқарады. Олар жасанды түрде болса да, сол дәрi-дәрмек атаулары туралы қысқаша мәлiмет бередi. Сондықтан дәрi-дәрмек атауларына терапевтiк, физиологиялық және анатомиялық қасиеттердi көрсететiн сөздiк бөлiктер қолданылады.

Терапевтiк, физиологиялық және анатомиялық қасиеттерi туралы мәлiмет беретiн сөздiк бөлiктер:

Латынша	Ќазақша	Мағынасы
Cor, card Vas, angi Sept Dol, alg Pres(s), ten(s) Sed Pyr Aesthes Test, vir, andr Thyr Myco Chol Cid	Кор, кард Ваз, анги Септ Дол, ал(ъ)г Прес(с), тен(с) Сед Пир Естез Тест, вир, андр Тир Мико Хол Цид	Жүректiк, кардиотониқалық, коронарлы тамырларды кеңейтушi тамырды кеңейтушi, спазмолитик залалсыздандырушы, антисептик ауруды басушы, аналгетик қысымды төмендетушi тыныштандырушы, седативтi ыстықты түсiрушi, антипирстик жансыздандырушы, анестетик аталық жыныс гармондар препараты қалқанша безге әсер етушi зат саңырауқ±лақшаға қарсы өт айдаушы микробқа , паразитке қарсы

Мысалы: Corvalolum, Valosedan, Apressirum, Promedolum, Selagin, Antipyrinum.

Фармокологиялық мәлiмет берушi сөздiк бөлiктер:

Латынша	Ќазақша	Фармокологиға қатысты мағынасы
Sulfa Cillin Mycin Cyclin Barb Cain Cort Oestr andr	Сульфа Циллин Мицин Циклин Барб Каин Корт Эстр Андр, эстр Андр	Микробқа қарсы сульфаниламидтер Пенициллиндер-антибиотиктерi Микробқа қарсы антибиотиктер Тетрациклиннен жасалған антибиотик ұйықтатушы-барбитураттар жергiлiктi жердi жансыздандырушы бүйрек үстi қабықтарының гармондары кортикостероидтар эстрогендер-аналық жыныс гормондар препараттары андрогендi стероидтар-аталық жыныс гормондар препараттары

Мысалы: Sulfadimezinum, Penicillinum, Streptomyzinum, Tetracyclinym,

Barbamylum, Novocainum

ІІІ. Витаминдер мен жартылай витаминдердiң тривиальдi (кәдiмгi) атаулары

Витаминдер тривиальды атаулармен және әрiптермен берiледi. Мысалы: Retinolim немесе Vitaminum A; Thiaminum немесе Vitaminum B₁ ; Riboflavinum немесе Vitaminum B_2.

Ал жартылай витаминдер атауларын айтқан кезде Vit- сөздiк бөлiгi қолданылады. Мысалы: Tabulettae «Prоtovitum». Егер дәрi-дәрмек атауларында as- сөздiк бөлiгi болса ферменттi препарат бар екенiн бiлуге болады. Мысалы: Desoxyidonucleasum, Collagenasum.

  

Ќұрамында дәрiлiк формалар берiлген препараттар атауларының жасалу жолдары

Егер дәрi-дәрмектер мен өсiмдiк шикiзат атаулары дәрiлiк формамен берiлсе, онда бiрiншi дәрiлiк форма атауы жазылады, содан кейiн дәрi-дәрмектер немесе өсiмдiк шикiзат атаулары iлiк септiгiнде жазылады. Мысалы: Solutio Imazini – имазиннiң ерiтiндiсi ; Linimentum Streptocidi – стрептоцидтiң с±йыќ жаѓылмасы.

Дәрi-дәрмектер жиынтығы атаулары дәрiлiк форма атауларымен берiлсе, оңда олар тырнақша iшiнде атау септiгiнде жазылады. Мысалы: Tabuletlae «Urosalum» – «Уросал» таблеткалары; Unguentum «Calendula»– «Kalendula» майы.

Дәрiлiк формаларды анықтап т±рған сын есiмдер препарат атауларында соңғы орында т±рады. Мысалы: Unguentum Hydrargyri cinereum – мырыштың с±р жаѓылмасы; Solutio Tannini spirituosa – таниннiң спирттi ерiтiндi.

Ќайнатпа жәй т±нба атауларында дәрiлiк форма мен өсiмдiк арасында iлiк септiгiнде шикiзат түрi берiледi. Мысалы: Infusum radicis Valerianсe – валериан тамырының т±нбасы.

Дәрiлiк формалар туралы қысқаша түсiнiк

Aerosolum, i n – аэрозоль

Granulum, i n – түйiршек

Gutta, ae f - тамшы

Unguentum, i n – жағылма

Linimentum, i n – с±йық жағылма (линимент)

Pasta, ae f - сығынды

Emplastrum, i n - жапсырма (пластырь)

Suppositorium, i n - балауыз

Pulvis, eris m - ±нтақ

Tabuletta, ae f - дәрумен (таблетка)

Tabuletta, obducta – қапталған дәрумен

Dragee - драже

Solutio, onis f – ерiтiндi

Suspensio, onis f - суспензия

Emulsum, i n - эмульсия

Pilula, ae f - пилюля

Tinctura, ae f – т±ндырма

Infusum, i n – т±нба

Decoctum, i n – қайнатпа

Sirupus, i m – сироп

Species, ei f – өсiмдiктер жиынтығы

Capsula, ae f – капсула

Extractum, i n - экстракт

Бұйрық рай (Imperativus)

Бұйрық рай тiкелей бұйрықты бiлдiрiп, 2-шi жақта қолданылады. Рецепте бұйрық рай, тек жекеше түрде қолданылады. I-II-IV жiктеулерде, ол осы шақтағы негiзiмен бiрдей болады, ал III жiктеуде негiзге -e дауысты дыбыс жалғанады. Етiстiк бұйрық райы көпше түрде I-II және IV жiктеулерде осы шақтағы негiзге -te жалғауы жалғану, ал III жiктеуде негiзге -te жалғауы i-байланыстырушы дыбыс арқылы жалғанады.

Буйрық райдың жасалуы

Сөздiк формасы	Негiзi	Б±йрық рай Жекеше түрi	Б±йрыќ рай Көшпе түрi
Singo, are I Misceo, ere II Recipio, ere III Audio, ire IV	Signa Misce Recip Aodi	Signa-белгiле Misce-араластыр Recip-ал Audi-тыңда	Signate-белгiлеңдер Miscete-араластырындар Recipite-алыңдар Audite-тыңдаңдар

Шартты рай (Conjunctivus)

Рецепте латын тiлiндегi шартты рай тек қана iс-қимыл жасауға итермелеу мағынасын беретiн түрi ғана қолданылады. Ќазақ тiлiнде шартты райдың бұл формасы – «Берiлсiн, аралыстырылсын» деген мағынада берiледi.

Шартты рай жасалған кезде етiстiк негiзi өзгередi: I жiктеуде - а дауысты дыбысы –е дауысты дыбысына ауысады, ал II-III және IV жiктеулерде негiзге –а дауысты дыбысы жалғанады. Сосын өзгерген негiзге шартты райда өздiк жалғаулары жалғанады. Медицина терминологиясында шартты рай тек ІІІ жаќта ќолданылады.

Шартты райдың негiзінiң жасалуы

Етiстiк мағынасы	Етiстiктiң сөздiк формасы	Негiзi	¤згерген негiзi
Белгiлеу аралыстыру қайталау тындау	Signo, are I Misceo,ere ІІ Repeto, ere ІІІ Audio, ire ІV	Signa Misce Repet Audi	Singe Miscea Repeta Audia

Шартты райдыњ 3 жақтағы өзiндiк жалғаулары

Типтерi	Жекеше түрi	Көпше түрi
Activum Passivum	t tur	nt ntur

Активтi және пассивтi түрдегi шартты райдағы

етiстiктердiң жiктеулi

Жiктеу	Шартты рай негiзi	Жекеше түрi	Көпше түрi
I II III IV	Signe Miscea Repeta Audia	ACTIVUM Signet- ол белгiлесiн Misceat-ол араластырсын Repetat- ол қайталасын Auditat- ол тындасын	Signent-олар белгiлесiн Misceant-олар араластыр сын Repetant-олар қайталасын Audiant- олар тындасын
		РASSIVUM
I II III IV	Signe Miscea Repeta Audia	Signetur-белгiленсiн Misceatur-араластырыл Сын Repetatur-қайталансын Audiatur-тыңдалсын	Signentur-белгiленсiн Misceantur-араластырыл сын Repatantur-қайталансын Audiantur-тыңдалсын

Рецепте жиi қолданылатын етiстiктер

Рецептiң латын тiлiндегi бөлiгi Recipe -ал деген б±йрық райы, жекеше түрдегi сөзден басталады. Ол recepio, ere 3-алу деген сөзден жасалған. Б±л етiстiк рецепте шартты райға алмаспайтын жалғыз сөз. Ал басқа етiстiктер рецепте алмасып қолданыла бередi

Рецепте жиi қолданылатын мына етiстiктердi еске сақтаңыздар:

Буйрық рай.

Da.Signa – Бер.Белгiле.

Misce.Da.Signa – Араластыр.Бер.Белгiле.

Sterilisa – Тазарт.

Repete - Ќайтала.

Da tаles doses – Осындай мөлшерде бер.

  Шартты рай.

Detur.Signetur – Берiлсiн.Белгiленсiн.

Misceatur Detur.Signetur – Араластырылсын.Берiлсiн.Белгiленсiн.

Sterilisetur – Тазартылсын.

Repatatur - Ќайталансын.

Detur tales doses – Осындай мөлшерде берiлсiн.

Рецепте қолданылатын fio, fieri

fio, fieri барыс етiстiгi жiктелген кезде активтi түрдiң жалғауын пайдаланады, ал аудармада пассивтi мағына бередi. Бұл етiстiктiң шартты райы fi – негiзiне а–жұрнағы жалғану арқылы жасалады. 3-жақта жекеше түрде – fiat, 3 жақта көпше түрде – Fiant.

fio,- fieri – жасалу, құрылу етiстiгi, misce – етiстiгiнен кейiн жазылады. Мыс: Misce fiat + iлiк септiгiндегi дәрiлiк форма жасалады; Misce, fiat pulvis – араластыр,ұнтақ жасалынсын. Бұл етiстiк рецепте бiрнеше дәрi-дәрмектер атауларынан кейiн, оларға қандай дәрiлiк форма жасау кезiнде қолданылады. Етiстiктен кейiн дәрiлiк формалар атаулары:ұнтақтар, жағылма, пасталар, сұйық жаѓылмалар, эмульсиялар көп жағдайда жекеше түрде қолданылады, ал өсiмдiктер жиынтығы көпше түрде жазылады.

Fio, Fieri – етiстiгiнiң рецепте қолданылуы (жекеше түрде).

Misce, fiat pulvis – араластыр, ұнтаќ жасалынсын.

Misce, fiat unguentum – араластыр, жағылмажасалынсын.

Misce, fiat linimentum – араластыр, сұйық жағылма жасалынсын.

Misce, pasta – аралыстыр, сыѓынды жасалынсын

Misce, flat emulsum – аралыстыр, эмульсия жасалынсын

Misce, flat suppositorium – араластыр, суппозиторий (балауыз) жасалынсын

Misce, flat suppositorium vaginale – араластыр, қынаптық суппозиторлар (балауыздар) жасалынсын

Жаңа сөздер

Етiстiктер: Addo, ere 3-қосу Audio,ire 4-есту Curo, are 1-емдеу Do, dare 1-беру Finio, ire 2-аяқтау Misceo, ere 2-араластыру

Recipio, ere 3-алу Repeto, ere 3-қайталау Salveo, ere 3-аман болу Signo, are 1-белгiлу Steriliso, are 1-стерилендiру Valeo, ere ІІ – сау болу Vetro, ere ІІІ б±ру.

Дәрiлiк өсiмдiктер атаулары:

Convallaria, ae f – ландыш, меруерт гүл

Eucalyntus, i f – эвкалит

Menta, (ae) f piperita – жалбыз

Salvia, ae f – шалфей, ќырмызы гүл

Valeriana, ae f – валериане, шүйгін шµп

Дәрi-дәрмектер:

Adrenalinum, -i n – адреналин

Amidopyrinum, -i n – амидопирин

Dibazolum, i n – дибазол

Ichtyolum, i n – ихтиол

Norsulfasolum, i n – норсульфазоль

Nobocainum, i n – новокаин

Oleum ricini – кастор майы

Papaverinum, i n – папаверин

Solutio Ammonii castici – нашатыр спиртi

Sulfadimezinum, i n – сульфадемизин

Synthomycinum, i n – синтомицин

Xeroformium, i n – ксероформ

Басқа сөздер

Rectificatus, a, um – тазартылѓан

Spritus, us, m – спирт

№ 11 ДӘРІС. Рецептура құрылымы.Жалғаудың,үстеудің, есімдіктің, шылаудың репетіде қолданылуы.

Рецепт. Оның құрылымы. Рецептегi қосымша белгiлер.

Рецепт

Рецепт (receptum – алынған, recepio, ere - алу) – дәрiгердiң фармацевтке жазбаша түрде жазған жүктемесi. Ол белгiлi формада жазылады. Онда дәрi-дәрмектердiң қалай дайындалуы, берiлуi және дәрiнi қабылдау тәсiлдерi көрсетiледi.

Рецепт құрылымы

• Рецепт мынандай бөлiктерден тұрады:

• Inscriptio – мекеменiң бұрыштамасы және шифры жазылады,

• Datum – рецептiң жазылған күнi көрсетiлдi,

• Nomen aegroti – аурудың аты-жөнi жазылады,

• Aеtas aegroti – аурудың жасы, көрсетіледі

• Nomen medici – дәрiгердiң аты-жөнi,

6. Praescriptio – латын тiлiнде жазылады. Бұл бөлiм дәрiгердiң invacatio деген – қаратпа сөзiнен басталады: (Rp:) және designatio materiarum – дәрiлiк заттар мөлшерiмен көрсетiледi.

7. Subscriptio – бұл бөлiмiнде дәрiгер фармацевтке қандай дәрiлiк формада, қанша мөлшерде, қандай қорапта беру керектігiн көрсетедi.

8. Signaturа – белгiлеме; бұл бөлiмде латын тiлiнде Signa- "белгiле", немесе Signetur – "белгiленсiн" сөздерi жазылады.

Одан кейiн ұлттық тiлде дәрiнi қалай қабылдау керек тәсiлдерi айтылады.

Рецептегi қосымша жазулар

Рецептiң жоғары бөлiгiнде: Cito! Тез! немесе Statim! Жедел түрде!

Repete! - Қайтала! немесе Bis repetatur! – екi рет қайталансын! деген сөздерi жазылуы мүмкiн.

Рецептегi сөздердiң жазылу тәртiбi

Рецептегi сөздердiң жазылу тәртiбi 5 және 6 бөлiмде көрсетiледi. Рецепт – Recipe: - Ал: сөзiнен басталады. Сосын латын грамматикасы тәртiбiмен жазылады.

Ненi? Қанша?

Recipe: (Ал)

Дәрілік зат н/е дәрілік препарат (ілік септігінде)

Дәрілік зат мөлшері н/е дозасы

(табыс септігінде)

Ненiң?

Әрбiр дәрi-дәрмек рецепте жеке қатарда жазылады. Rp: (ал) – сөзiнен кейiн дәрiлiк заттар және өсiмдiктер атаулары бас әрiппен жазылады. Дәрiлiк заттар, препараттар мөлшеріне (санына) байланысты болғандықтан iлiк септiгiнде жазылады, ал мөлшерi (саны) Recipe-ал – сөзiне қатысты болғандықтан табыс септiгiнде жазылады. Мысалы:

Recipe: Infusi herbae Thermopsidis 0.1-100ml.

Licuoris Ammonii anisatis 1 ml.

Natrii benzoatis 0.6 ml.

Sirupi Althacae 20 ml.

Misceatur, Detur, Signetur: 1 шай қасықпен күніне 3 рет

Рецепте қатты және ұнтақ дәрiлiк заттар граммен берiледi. Бiрақ грамм сөзi жазылмайды, ол ондық бөлiкпен кµрсетіледі. Мысалы:

Recipe: Unguenti Zinci 30,0.

Recipe: Anaesthesini 0,3.

Recipe: Exracti Belladonnae 0,015.

Сұйық дәрiлiк заттар мл көлемiнде берiледi. Мысалы:

Recipe: Olei Vaselini 30 ml (30,0).

Recipe: Extracti Cratoegi fluidi 20 ml.

Егер сұйық дәрiлiк заттар 1 мл аз болса, онда олар тамшы мөлшерiнде берiледi де, табыс септiгiнде жекеше түрде – guttam, ал көпше түрде - guttаs деп жазылады. Мөлшерi римдік цифрмен берiледi. Мысалы:

Recipe: Solutionis Adrenalini hydrochloridi 0.1% guttam 1.

Recipe: Olei Mentae piperitae guttas V.

Антибиотиктер мөлшерi көп жағдайда әсер ету бiрлiгiне қарай берiледi.

Мысалы: Recipe: Benzulpenicilini-natrii 250000ED.

Егер 2 немесе бiрнеше дәрi-дәрмектер атаулары бiрдей мөлшерде берiлсе, онда тек соңғысына аnа сөзi арқылы саны көрсетiледi. Мысалы:

Recipe: Amidopirini .

Analgini ana 0.25.

Da tales doses numero 12 in tabulettis.

Signa: Бас ауырған кезде 1 таблеткадан.

Дәрiлiк препараттардың рецепте жазылу тәсiлi

Дәрiлiк препараттардың атауларыныњ кең түрде жасалу тәсiлi бар. Бұл кезде сол дәрiнiң құрамына енетiн барлық ингредиенттердi мөлшерiмен бiрге жазады. Бұндай жазу, көп жағдайда misce, fiat ……. деп аяқталады. Мысалы: Recipe: Xeroformi 1,0.

Zinci oxіdi 5,0. Lanolini .

Vaselini ana 10,0.

Misce, fiat unguentum. Da Signa: Терiнiң залалданған жерiне жаѓу үшін.

Дәрiлiк препараттардың қысқа түрде жазылу тәсiлi.

Бұл кезде рецепт қатарына дәрiлiк форма, әсер етушi дәрлiк зат және оның мөлшерi көрсетiледi. Мысалы:

Recipe: Unguenti Xeroformii 3%-10,0.

Detur. Signetur: Көзге жаѓуѓа арналѓан май.

Таблеткалар мен балауыздар атауларын рецепте жазған кезде,

табыс септiгiнде қолданылуы

Құрамында бiрнеше әсер етушi дәрiлiк заттар бар, дәрiлiк препараттар тырнақшаға алынып жазылады. Бұл кезде мөлшерi көрсетiлмейдi, себебi ол белгiлi. Мысалы: tabulettae "Сodterpinum" "Кодтерпин" таблеткалары. Suppositoria "Neo-Anusolum" "Нео-Анузол" балауыздары

Егер таблеткалар 1 әсер етушi дәрiлiк заттан тұрса, онда дәрiлiк формадан кейiн олар iлiк септiгiнде жазылады, сосын мөлшерi көрсетiледi. Мысалы: Tabuletta Cordigiti 0,008 – кордигит таблеткалары

Егер балауыздар 1 әсер етушi дәрiлiк-заттан тұрса, онда оның атауы дәрiлiк формаға cum- шылау сөзi арқылы байланысады да, шығыс септiгiнде жазылады. Мысалы: tabulettas, tabulettas obductas, suppositoria, suppositoria vaginalia.

Дәрiлiк-өсiмдiктер атаулары:

Belladonna, ae f – итжидек

Crataegus, i f – долана

Frangula, ae f – ит шомырт

Rheum, i n – рауғаш

Urtica, ae f – қалақай

Дәрiлiк заттар атаулары:

Aether, eris m – эфир

Barbitalum-natrium, i n – барбитал-натрий

Cacao - какао

Cordigitum, i n – кордигит

Dimedrolum, i n – димедрол

Diprophyllinum, i n – дипрофинил

Euphyllinum, i n – эуфилин

Furacilinum, i n – фурацилин

Mentolum, i n – ментол

Nitroglycerinum, i n – нитроглицерин

Phenacetinum, i n – фенацитин

Saccharum, i n – ќант

Tetracyclinum, i n – тетрациклин

Validolum, i n – валидол

Басқа сөздер:

Aethylicus, a, um – этилдi

Aqua, ae f – су

Destilallatus, a, um – дистилденген

Fluidus, a, um - сұйық

Obductus, a, um - қапталған

Oleosus, a, um – майлы

Quantum satis - қанша керек

Sipritus, us m – спирт

№ 12 ДӘРІС. Химиялық номенклатура.Химиялық элементтердің,оксидтердің ,қышқылдардың, тұздардың атаулары.

Химиялық элементтер атаулары.

Қышқылдар. Оксидтер.

Латын тiлiндегi барлық химиялық элементтер 2-шi жiктеу орта тектегi зат есiмдер; тек Sulfur,uris n (III),Phosphorus,i m элементтерi ғана ережеге бағынбайды.

Көңiл бөлiңдер.

Менделеев таблицасындағы химиялық белгiлер латын атауларымен берiледi: Ca – Calcium, K – kalium, P – Phosphorus.

Негiзгi химиялық элементтер атаулары

Химиялық элемент	Латынша атаулары	Қазақша атаулары
Al Ag As Au B Ba Bi C Ca Cl Cu F Fe H Hg I K Li Mg Mn N Na O Pb Ph S Si Zn	Aluminum,in Argentum,in Arsenicum,in Aurum,in Bromun,in Barium,in Bismuthum,in Carboneum,in Calcium,in Chboram,in Curprum,in Fluorum,in Ferrum,in Hydrogenum,in Hydrargyrum,in Iodum,in Kalium,in Litiurn,in Magnesium,inMangium Marganum,in Nitrogenum,in Natrium,in Oxygenium,i n Plumbum,i n Phosphorus,im Sulfur,uris i n Silcium,i n Zincum,i n	Алюминий Күмiс Мышяк Алтын Бром Барий Висмут Көмiртегi Калций Хлор Мыс Фтор Темiр Сутегi Сынап Иод Калий Литий Магний Марганец Азот Натрий Оттегi Қорғасын Фосфор Күкiрт Кремень Мырыш

Химиялық мағына беретiн төмендегi сөздiк бөлiктердi еске сақтау керек.

Hydr= грек hydro – су – сутегiнiң, судың немесе гидроксидi топтың бар екендiгiн бiлдiредi. Ох(у)+грек oxy - қышқыл, оттегiнiң бар екендiгiн көрсетедi.

Қышқыл атауларының жасалуы

Латын тiлiнде, қышқылдар атаулары атау септiгiндегi acidum,i - қышқыл сөзiнен және байланысқан сын есiмнен тұрады. Бұл сын есiм қышқыл жасаушы элементтiң негiзiне icum және osum жұрнақтары жалғану арқылы жасалады.

Iс – жұрнағы көп мөлшерде қышқылданғанын көрсетедi. Мысалы:

Acidum Sulfur – iс – um күкiрт қышқылы.

Acidum barbitur – ic – um – барбитур қышқылы.

Os – ж±рнаѓы аз мµлшерде ќышќылданѓанын білдіреді.

Оксид атауларының жасалуы

Оксидтер атаулары 2 сөзден тұрады. Бiрiншi iлiк септiгiнде элемент атауы, екiншi – оксидтердiң атаулары атау септiгiнде қолданылады. Оху – сөздiк бөлiк оттегiнiң бар екендiгiн көрсетедi, ал префикстер қосылыстардың құрамын көрсетедi. Мысалы:

Oxydum,i n – оксид

Peroxydum,i n - пироксид

Hydroxydum,i n – гидроксид

ZnO – Zinci oxydum – мырыш оксидi

H O = Hydrogenii peroxydum – сутегi пероксидi

AL (OH) - Aluminii hydroxydum – Алюминий гидроксидi.

Маңызды қышқылдардың атаулары:

Acidum aceticum – сiрке қышқылы

Acidum acetylsalicylicum – ацетилсалицил қышқылы

Acidum adenosintriphosphoricum – аденозинтрифосфор қышқылы

Acidum ascorbinicum – аскорбин қышқылы

Acidum benzoicum – бензой қышқылы

Acidum carbolicum – карбол қышқылы

Acidum carbonicum – көмiр қышқылы

Acidum citricum – лимон қышқылы

Acidum folicum – фоли қышқылы

Acidum glutaminicum – глютамин қышқылы

Acidum lacticum – сүт қышқылы

Acidum lipoicum - липа қышқылы

Acidum nicotincum – никотин қышқылы

Acidum nitricum – азот қышқылы

Acidum phosphoricum – фосфор қышқылы

Acidum salicуlicum – салицил қышқылы

Acidum arseniosum – мышяк қышқылы

Acidum nitrosum – азот қышқылы

Acidum sulfurosum – күкiрт қышқылы

Acidum hydrochloricum – тұз қышқылы

Acidum hydrocyanicum – синил қышқылы

Acidum hydrosulfuricum – күкiрттісутегi қышқылы

Дәрiлiк заттар атаулары:

Amylum Tritiсi – бидай крахмалы

Coffeinum, i n – кофейн

Hydrocortisonum, i n – гидрокортизон

Oleum Persicorum – шабдалы майы

Oxacillinum, i n – оксациллин

Sulfacylum, i n – сульфацил

Talcum, i n – тальк

Vaselinum, i n – вазелин

Басқа сөздер:

Albus, a, um – ақ

Concentratus, a, um – концентратталған

Depuratus, a, um – тазартылған

Dilutus, a, um – араластырған

Flavus, a, um – сары

Тұздар атаулары. Рецептегi қысқартулар.

Тұздар атаулары екi зат зат есiмнен тұрады. Бiрiншi iлiк септiгiнде тұрған катион жазылады, екiншi атау септiгiнде анион жазылады.

Мыс: Calcii glycerophosphas – кальцийдiң глицерофосфоты.

Adrenalini hydrochloridum – адреналиннiң гидрохлоридi.

Methylii salicylas – метилсалицилат.(эфир).

Аниондар атаулары белгiлi бiр қышқыл атауларының латын тiлiндегi негiзiне as; is; idum – жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Сутегiсiз қышқыл тұздар аниондарының атаулары, орта текте II – жiктеуде жiктеледi, ал сутекті қышқыл тұздар аниондар атаулары, ер тегiнде III-жiктеуде жiктеледi.

Аниондар атаулары:

Сөздiк формасының үлгiсi			Жiктеу	Мысалдар латын тiлiнде	Мысалдар қазақ тiлiнде
Атау сеп.	Iлiк сеп.	Тегi			Журнақ	Анион атауы
as is idum	atis itis i	m m n	III III II	Sulfas, atis m Sulfis, itis m Sulfidum, i n	aт ит и-д	Сульфат Сульфит Сульфид

Негiзгi тұздар аниондарының атаулары sub –префиксi жалғану арқылы жасалады, ал қышқыл тұздар аниондарының атаулары hydro – префиксi жалғану арқылы жасалады. Мысалы: hydrocarbonas,atis m –гидрокарбонат. Subgallas,atis m – негiзгi галлат.

Тұздар атаулары :

Magnesii sulfas – магнийдiң сульфаты.

Cupri citras – мыстың цитраты.

Natrii nitris – нартийдiң нитритi.

Kalii arsenis – калийдiң арсенитi.

Gydrargyri cyanidum – сынаптың цианидi

Thiamini chloridum – тиаминнiң хлоридi.

Көмiртектiк радикалдар атауларында қолданылатын

сөздiк бөлiктер

Көмiртектiң радикалдар атаулары –yl – жұрнағы арқылы жасалып күрделi сөздер қатарына кiредi.

Мысалы: Benzylpenicillinum, Aethуlmorphinum.

Радикалдар атаулары өз алдына сөз болып, өте сирек қолданылады. Ол кезде олар атау септiгiнде ium, ал iлiк септiгiнде – ii болып аяқталады.

Мысалы: Methуlii salicylas – метил салицилат (силицил қышқылының метильдi эфирi).

Мына сөздiк бөлiктердi еске сақтаныздар:

а) meth – метил топтары. в) phen – фенил топтары

б) aeth – этил топтары г) benz – бензол топтары

Дәрiлiк заттар атаулары:

Aethylmorphinum, i n – этилморфин

Atrophinum, i n – атропин

Barbamylum, i n – барбамил

Benzylpenicillinum, i n – бензилпеницилин

Camphora, ae f – комфора

Chloformium, i n – хлороформ

Codeinum, i n – кодейн

Coffeinum-natrii benzoatis – натрийдiң кофейн-бензоаты

Ephederinum, i n – эфедерин

Glucosum, i n – глюкоза

Lincomycinum, i n – линкомицин

Methylii salycylas – метилсалицилат

Morphinum, i n – морфин

Oleandomycinum, i n – олеандомицин

Oleum Helianthi – күнбағыс майы

Oleum Olivarum – оливка майы

Phenobarbitalum, i n – фенобарбитал

Phenoxymethylpenicilinum, i n – феноксиметилпенициллин

Phenylii Salicylas – фенилсалицилат

Pilorocarpinum, i n – пилокарпин

Platyphillinum, i n – платифиллин

Rutinum, i n – рутин

Streptocidum, i n –стрептоцид

Strychninum, i n – стрихнин

Synoestrolum, i n – синэстрол

Басқа сөздер:

Glycepophosphas, atis m – глицефосфат

Nydrotartas, atis m – гидротартат

Isotonicus, a, um – изотониқалық

Tio sulfat, atis m – тиосульфат

Рецептегi қысқартулар

Рецепт жазған кезде, дәрiгерлер қысқартып жазу әдiстерiн қолданады. Тек дәрiлiк формаларды, өсiмдiк бөлiктерiнiң атауларын, етiстiктердi және белгiлi рецептiк формаларды қысқартуға болады. Дәрiлiк заттарды және өсiмдiк атауларын қысқартуға болмайды.

Рецепте қысқартылатын сөздер тiзiмi:

Қысқартылған түрi	Толық жазылған түрi	Мағынасы
Aa ac.acid. ad.us.ext. ad. us. Int aq. Aq.dest Comp.cps.cpt. Concentr Cort D.D.D. Dec.det. Dep. Dil. D.t.d. Empl. Emuls. Extr. f. fl. Fluid. Fol. Fr. Gel. Gran. Gtl.gtts. h.hb in ampull in caps inf. In obl. In tab. In vitr.nigr. Linim Lig M. Mucil N. Obd. Ol Past Praec.pet.ppt Pro.inject. Pulv. q.s. r.rad. Rp. Rectif. Rhiz. s. sem. Simpl. Sir. Sol. Spec. Spir. Steril. Supp. Supp.vagin. Susp. Tab. t-ra, tinct ung.	Ana Acidum Ad usum externum Ad usum internum Aqua Aqua destillata Compositus Concentratus Cortex Da. Detur Dentur Decoctum Depuratus, a, um Dilutus, a, um Da tales doses Emplastrum Emulsium Extractum Fiat fiant Flos Fluidus, a, um Folium Fructus Gelatinosus, a, um Granulum Guttam, guttas Herba In ampullis In capsullis Infusum In oblatis In tabulettis In vitro nigro Liminemtum Liguor Misce. Misceatur Mucilago Numero Obductus, a, um Oleum Pasta Praecipitatus, a, um Pro injectionibus Pulvis, eris Quantum satis Radix Recipe Rectificatus, a, um Rhizomа Signa Signentur Semen Simplex Sirupus Solutio Species Spiritus Sterilisa! Sterilisetur! Suppositorium Suppositorium vagihale Suspensio Tabuletta Tinctura Unguentum	тең, бiрдей қышқыл дененiң, сыртқы жағында арналған iшкi жаққа қабылдау ұшiн су дистелденген су күрделi концентрленген қабық бер, берiлсiн қайнатпа тазартылған араласқан осындай мөлшерде бер (берiлсiн) пластырь эмульсия экстракт жасалсын, жасалынсын гүл сұйық жапырақ өнiм, жемiс жылтырақ түйiршiк тамшы, тамшылар шөп ампулаларда капсулаларда тұнба қапталған таблеткаларда қара ыдыста линимент (сұйық май) сұйық араластыр, аралыстырылсын кiлегей сан, сандар қапталған май паста тұндырылған инъекциялар үшiн ұнтақ қанша керек болса тамыр ал тазартылған тамыр түбірі белгiле, белгiленсiн. Ұрық жәй сироп ерiтiндi жиынтық (өсiмдiк) спирт тазарт, тазартылсын балауыз (ректалды) қынаптық балауыздар суспензия таблетка тұндырма май, жағылма

Химиялық мағынаны беретiн сөздiк

бөлiктер

Thi- (грек. theion – күкiрт) - құрамында атомды араластыратын күкiрттiң бар екендiгiн көрсетедi: Thiaminum, Thiopentalum.

Az, zol, (a)zin, (a)zid – (Азот-сөзi грек: azot-азот. a – жоқ , zoon - өмiр) - құрамында азот немесе азоттоптарды бар екендiгiн көрсетедi: Corazolum, Aminazinum.

Phthor- (грек: phthoros – талқандау, бұзу) – құрамында фтор қосылысы бар екендiгiн көрсетедi: Phthoracizinun, Phthorothanum.

№ 13 ДӘРІС. Клиникалық терминология. Сөздің құрамы. Сөздің құрылымы.Термино элемент туралы түсінік.

Клиникалық терминология

Клиникалық терминология дегенiмiз - ауру ағзаларына қатысты барлық мәселелердi қамтитын бөлiм.

Бұл бөлiмдi кейде "патология" деп атайды (грек pathos-ауру+lagos-iлiм). Онда аурудың клиникасы оқытылады. Яғни аурудың белгiлерi, пайда болуы, физиологиялық қызметтерiнiң бұзылуы, ағзалар мен ұлпалардың құрылымының өзгеруi және емдеу тәсiлдерi қаралады.

Клиникалық терминдердiң құрылымдық түрлерi әртүрлi.

Жєй сөздер

а) латын және грек жай түбiрлi сөздерi. Мысалы: stupor – ступор

(қатып қалу); tremor – тремор (дiрiлдеу)

б) жұрнақ-жалғау арқылы жасалған жай сөздер

Мысалы: insultus (лат. Insulto – шабуылдау) – инсульт.

Бұл берiлген жєй түбiрлi сөзде, жәй құралған сөздер және осы сияқты басқа да сөздер қазiргi терминологияда бөлiнбейдi және аударылмайды. Бұндай сөздер халықаралық терминдер болып есептеледi.

Клиникалық терминологияда маңызды орынды - сөз тiркестерi алады.

Олардың құрылу тәртiбi естерiңiзде болар (оларды бiз өткенбiз). Мысалы: pnemonia adenoviralis - аденовирусты пневмония, p. apicalis – ұштық пневмония.

Дене бөлiктерiн, ағзалардың атауларын

бiлдеретiн грек-латын сөздерi

Грек. ТЭ.	Латын сөзi	Мағынасы
Kephalo,cephalo Cephalia (kephale) Somato, Soma (soma) Osteo (osteon) Acro, acria (akron) Stetho (stethos) Spondylo (spondulos) Cardio, cardium (kardia) Arthro (arthron) Stomato (stoma, stomatos) Glosso, glossia Rhino (rhis, rhinos) Odonto, odontia (odus, odontos) Cheiro, chiro, cheiria, chiria (cheir) Podo, podia (pus, podos) Gon (gony) R(h)achi, (rhachis) Cheilo, cheilia (cheilos) Urano (uranos ul, ulo (ulon) melo (melon) gnatho, gnathia (gnatos) genia (genus, genuos) genia (geneion)	Caput, itis n Corpus, oris n Os, ossis n Membrum, i m Pectus, oris n Thorax, acis m (грек) Vertebra, ae f Cor, cordis Ostium cardiacum Articulatio, onis f Os, oris n Lingua, ae f Nasus, i m Dens, dentis m Manus, us m Pes, pedis m Genu, us m Columna vertebralis Labium, i n Palatum, i n (dunum) Gingiva, ae f Bucca, ae f Maxilla, ae f Mandibula, ae f Mentum, i n	Бас Дене Сүйек Дене бөлiгi Кеуде Кеуде клеткасы Омыртқа Жүрек Кардия,жүректiк тесiк Буын Ауыз Тiл Мұрын Тiс Қол Аяқ Тiзе Омыртқалыќ бағана Ерiн Тањдай (қатты) Қызыл ет Ұрт Жоғарғы жақ Төменгi жақ Иек

Iлiм, ғылым зерттеу диагностикасы тәсiлi, емдеу,

ауру атауларын бiлдiретiн грек ТЭ

Грек ТЭ	Мағынасы
-logia (logos-сөз, iлiм) -logo (logia) -scopia (scopeo-қарау, бақылау, зерттеу) metria, metr (metreo-өлшеу) graphia (grapho-сызу, жазу) gramma (gramma-жазылған нәрсе, көршiсi) therapia(therapeia-емдеу,ќадаѓалау) noso (nosos-ауру) patho, pathia (pathos-сезiм уайыдамау, ауру) alg, algia, algesia (algos-ауру) algesia-ауруды сезу odуnia-(odуne-ауру)	Iлiм, ғылымға қатысты Сөйлеу қабiлетiнiң бузылуына қатысты Тексеру, бақылау, зерттеу ¤лшеу, анықтау (көлемiн) Рентгенография, жазу процессi, сигналдағы графикалық тiркеу Рентгендiк көрінiс, тiркеу нәтижесi емдеу (хирургиялық емес) ауру аурулық жағдайға қатысты көңiл-күйге қатысты  аурулық сезiм, ауру

A.Терминоэлементтер мағынасын түсiндiрiдер

Osteologia, pathologia, osteoarthropathia, stomatologia, somatologia, somatoscopia, acroalgia, spondylodynia, arthropathia, cardiographia, hormonotherapia, nosologia, brachialgia, logopathia, spondylographia, rhinologia, osteogenus, odontogenus, hepatogenus, glossalgia, odontalgia, pancreatodynia, ileocaecalis, ileocolicus, ilеofemoralis, pancreatojejunalis, lymphonodus, thyreopathicus, thyroglossus, ischiococcygeus, thyreogenus.

Энцефалометрия, краниометрия, кардиограмма, бронхоэзофагоскоп, радиогепатография, пат (о) анатомиялыќ, панкреаталгия, гелиотерапия, (греч. helios күн), перитонеоскопия, пельвиграфия, пельвископия, вазодилатация, кефалограмма, кефалограф, кефалография, логотерапия, электротерапия, соматорецептор, нозография, глоссоспазм, кардиоспазм, (ostium cardiacum), дуоденография, реогепатография, ректоскоп, соматикалыќ, акропигментация, патогенді, патология.

Клиникалық терминологиядағы

ossis, iass, ismus, oma жұрнақтары

osis, iasis-жұрнақтары.

Бұл жұрнақтар берiлген зат есiмдер мен етiстiктер негiздерiне жалғанып аталған негiздiң әрекетiн және соның нәтижесiн көрсетедi. Мысалы: stenosis - стеноз, тарылу (нәтижесi)

Selerosis - склероз, қатаю.

Narcosis - наркоз, ұйықтау.

Жалпы осы жұрнақпен берiлген сөздер «патологиялық процесс, аурудың асқынуын, созылмалы ауру түрiн білдiретiн мағына бередi. Ал егер сөз құраушы негiздер : "тiн (ұлпа), ағза, дене мүшесi, организм жүйесi" мағынасында берiлсе, бұл сөздерге osis жұрнағы жалғанып, "ауруға шалдыққан" деген мағынаны бiлдiредi. Мысалы: fibrosis-фиброзды қайта даму, nephrosis-нефроз - бүйрек өзекшелерiнiң ауруының асқынуы. Toxicosis - токсикоз - улы заттармен – “улану нәтижесiнде” ауру.

NB- көнiл бөлiңіз.

Егер сөз құраушы негiз "қанды денешiк немесе iсiк" деген мағына беретiн болса, онда osis жұрнағы арқылы жасалған сөз - "таралу, көп екендiгiн бiлдiретiн" мағынадағы сөздi жасайды. Мысалы: leucocytosis лейкоцитоз қан құрамында лейкоциттердiң көп болуы деген мағынаны бiлдiредi. Fibromatosis фибромдардың көп болуы.

ismus - жұрнағы.

Бұл жұрнақпен берiлген зат есiмдер, берiлген белгiге байланысты құбылысты, сәйкестiктi бiлдiретiн зат есiм жасайды. Мысалы: infantilismus (латынша-infantilis-балалық) бала жасына тән психикалық және физиологиялық дамудың сақталып қалуы. Daltonismus - қызыл және жасыл түстердi ажырата алмау. Strabismus - қитар көз.

itis - жұрнағы ќабыну және қабыну барысын көрсетедi. XVIII ғасырдан бастап itis жұрнағы аурудың қабыну атауларын жасау үшiн қолданылып келедi. Мысалы: gastritis-гастрит-асқазанның кiлегейлi қабығының қабынуы; nephritis-нефрит-бүйректiң қабынауы. Itis- жұрнағымен берiлген зат есiмдер III жiктеуде f тегiнде жiктеледi, iлiк септiгiнде itidis болады. Мысалы: bronchitis, itidis meningitis, itidis f.

oma – жұрнағы ісiк атауларын жасаѓан кезде қолданылады. Медицина термиологиясында oma- жұрнағы зат есiмдер немесе сын есiмдер негiздерiне жалғанып, iсiк атауларын жасайды. Мысалы: fibr-oma талшықты байланыстырушы тiндердiң залалсыз iсiгi. Oste-oma- сүйектiк тiндердiң заласыз iсiгi. Oma- жұрнағымен берiлген зат есiмдер III жiктеуде n – текте жiктеледi, iлiк септiгiнде atis болады. Fibroma, atis n, osteoma, atis n

Кейбiр тiндердiң залалды iсiктерiнiң атаулары, тiкелей ауру атын көрсетедi. Мысалы: carcinoma- рак, язва; sarcoma- еттi iсiк. Жалпы iсiк сөзi tumor, oris m, blastoma, atis, n neoplasma, atis n сөздерiмен синонимдес болып келедi.

Ұлпалар мен мүшелердiң патологиялық өзгерiстерiн бiлдiретiн грек терминоэлементтерi

Iatria, iater (iatreia, iatros) Ectasia, ectasis (ektasis) Ptosis (ptosis-құлау, түсү) Steno, stenosis (stenos-тар) Sclero, sclerosis (skleros-тығыз) Malacia (malakos-жұмсақ) Iysis, lyt (ivsis-еру, бұзылу, шешiлу) Plastica (plastice-жапсыру) Tomia (tome-кесу) Tomo (tomos-кесiндi, қабат) Ectomia (ectome-кесiп алу) Stomia (stoma, stomatos-тесiк) Pexia (pexis-бекiту) R(h)aphia (rhaphe-тiгiс) Schisis (грек. жарылу, ыдырау) Rhexis (грек. үзiлу) Desis (desis-байлау, бекiту) Eurysis (eurus-кең) Eurynter (euryno-кеңейту) Clasia (klasis-сындыру, бұзу) Centesis (kentesis-шаншу, тесу) Privus (айырылу)

Ауруларды емдеу, дәрiгер Созылу, кеңейу, жыныс мүшесiнiң эктазиясы Түсу, мүшенiң төмен жылжуы Тар, тарылу, стеноз қатты, тығыз, қатаю склераға қатысты жұмсақтық, жұмсару, малация еру, бұзылу, сiңiру мүшенi хир. операция жолымен босату пластикалық хир. операция жолымен қалпына келтiру. Хир. операция жолымен мүшелердi, тiндi кесу, ашу Қабаттану, қабат-қабат кесiндiсi Хир. операция жолымен мүшелердi, тiндi кесiп алу, алып тастау. Хир. операция жолымен жасанды тесiк, анастомоз жасау Хир. операция жолымен iшкi мүшелердi бекiту Хир. операция жолымен тiгiс жасау Мүшелердiң ыдырауы Ағзаның б±зылуы, үзiлуi Хир. операция жолымен мүшелердi орнына бекiту, қимылдатпау. Мүшенi кеңейтуге арналған тәсiл Кеңейтуге арналған құрал Хир. операция жолымен дене бөлiгiн бұзу Тесу, пункция Мүшенi алып тастау немесе жоқ болуы.

Күрделi сөздердi қысқарту

Егер бiр немесе бiрнеше сөздiң негiзi сөз негiзi құрамына түгел емес, қысқартылған түрде енген болса, ондай сөздердi қысқарған сөздер деп атайды. Егер күрделi сөздiң бiрiншi компонентi сын есiмнен тұрса, онда оның құрамындағы (о) id, ai/ar, os, ic жұрнақтары қысқартылады.

Tyroideus сын есiмiн tropus сөзiне жалғасақ , tyreotropus - қалқанша безге әсер етушi деген күрделi сөз жасалады, thyreotomia - қалқанша бездi кесу.

Мүшелер мен тiндер атаулары бiлдiретiн грек-латын терминдерi:

Splancho (splanchapl) Gastro, gastria (gastor, gastros) entero (enteron, entera pl)   laparo (lapare-шат.) procto (proctos) pneumo, pneumono (pneumon) nephro (nephros) spleno (splen) pyelo (pyelos) cysto (kystis-көпiршiк) cholecysto (chole-өт, +kystis-көпiрiшiк) choledocho (chole-өт, +doche-ыдыс) metro, metra, metrium hystero (hystera) omphalo (omphalos) typhlo (typhlon) cholangio (agreion) dacroyocysio (dakryon) colpo (kolpos) oophoro (oophoron) oo (oon) salpingo (salpinx, salpingos) trachelo (trachelos) orchi, orchidi, orchidia orchia (orchis)

Viscera pl Ventriculus, i, m Intestinum, i, n Intestina pl Intenstinum tenue Abdomen, iris r Anus, i m Rectum, in Pulmo, onis m Ren, renis m Lien, enis m Pelvis renalis Vesica, aef Vesica urinaria Vesica felea Ductus choledochus Uterus, im Umbilicus, i m Funiculus umbilicalis C(a)ecum, i n Ductus biliteri Saccus lacrimalis Vagina, ae f Ovarium, i n Ovum, i n Tuba uierina Tuba auditiva Cervix, icis f Testis, is m

iш құрылыс мүшелерi асқазан iшек iшектер жiңiшке iшек iш, құрсақ артқы қуыс тiк iшек өкпе бүйрек көк бауыр бүйрек астауы көпiршiк , қапшық қуық өт жалпы өттiк түтiк жатыр кiндiк кіндікше соқыр iшек өттiк түтiктер көз жас қапшығы қынап аналық без түқым жатыр түтiгi есту түтiгi жатыр мойны аталық жыныс безi, ен

№ 14 ДӘРІС. Грек –латын дублеттері.Клиникалық терминнің құрылымы.

Ұлпалардың, мүшелердiң және жыныс мүшелерi атауларын бiлдiретiн грек-латын дублеттерi

Грек ТЭ	Латын сөзi	Мағынасы
Haemo, haemato, aeimia Histo, histio Myo, mysium Cyto, cytis Chondro Cele Neuro, neuri Adeno Angio Blasto, blastus Phlebo Teno Dermo, dermato, derma Uro, uresis, uria Chole, cholia Chylo, chylia Pyo Hidro Hydro Toxo, toxico, toxi Litho, lithiasis Onco Carcino Myelo, myelia Masto Oto,otia Ophtalmo, ophtalmia Sphygmo,sphygmia Gyno, gynaeco Andro, andria Paedia, paedo Geri, gero, geronto Topo Pharmaco Tricho, trichia Onycho, onychia Dacryo Sialo, sialia Corpo Galasto Lipo Op, opi, optico, opio Opsia Phaco,phakia Blepharo Kerato Phono,phonia	Sanguis, inis m Textus, us m Musculus, i m Cellula, ae f Cartilago, inis f Hernia, ae Nervus, i 1. Glandula, ae f 2. Nodus lymphatiaus Vas, vasis n Vasiculum, i n Germen, inis n Vena, ae f Tendo, inis m Cutis, is Urina,ae f Fel, fellis bilis Lympha, ae f Pus, puris n Sudor, oris m Aqua, ae f Venenum, i, n Calculus, i, m Tumor, oris m Cancer, cri m Medulla spinalis Mamma, ae s Auris, is f Oculus, i m Pulsus, us m Femina, ae f Mas, maris m Infans, ntis f Senex, icis m Locus, i m Medicamentum I n Capitus, i m Unguis, i m Lacrima, ae f Salvia, ae f Faeces, i m Stercus, oris n Lac, lactis, f Adeps, ipis f Visus,us m Lens,lentis Palpebra,ae f Cornea,ae f Vox,vocis f	Қан ұлпа (тiн) бұлшық ет, бұлшық еттiк клетка, жасуша шемiршек ісік, iсiну жүйке, жүйке жүйесi 1. Без, 2. Лимфа түйiнi 2. Аденоиттар тамыр (қан тамыры) іштегi ұрық көк қан тамыры сiңiр терi несеп, зәр, несептiк өт, өттiк лимфаға қатысты iрiң тер су, 2) сұйықтық у, улы тастың болуы iсiк рак, рактi iсiк жұлын немесе сүйектi ми әйел кеудесi, сүт безi құлақ көз пульс әйел еркек бала, балалық қарт, қарттық орын дәрi-дәрмек шаш тырнақ көз жас сiлекей, сiлiкейлi нәжiс сүт, сүттiк май, майлы көз, көздiк көз бұршақ қабақ көздiң мөлдiр қабығы дыбыс дауыс

 

 Функциональды және патологиялық жағдайларды, процесстердi

бiлдiретiн дара терминоэлементтер:

Грек ТЭ

Латын сөзi

Bio Pnoe, pnoea Genio, genesis, genesia Genia Aesthesio,aesthesia Astheno Spiro Pneumo,pneumato Aero Kinesia,kinemato,kinemo Crin,crinia Penia Cytosis Rhoea Rhagia Stasis Tono,tonia Plasia Tensio Trophia,trophia   Oxy, oxia Phago, phagia Phila, philia Phoba, phobia Thopo, thopia Psycho, psychia Plegia Aetio Athero Morpho, morph Ergo, ergia, urgia Dynamo, dynamia Gnosis, gnosia Poiesis, poiet

өмiр, өмiрлiк процестер тыныс алу туу, даму, генез сезiм, сезiмталдық әлсiздiк, әлсiреу тыныс алуға қатысты, тыныстық ағзадағы ауа, газ ауа, қимылға қатысты бөлiну, шығу, секреция жетiспеушiлiк, санының азауы жасушалар санының нормадан тыс көбеюi ағу,секреттiң н/е сұйықтың ағуы мүшедегi қанның ағуы тоқтап қалу, жүрмей қалу күш, тонус құрылу, даму ұлпаның, клетканың гидростатикалық қысым қоректенуге қатысты немесе мүшелер мен ұлпалардың қанмен қамтамас етiлуi 1.қышқылдану 2.кислородқа қат-ы 1.жұту, тамақтану 2.жұтушы жақсы көру, ынтық болу қорқу, бiр нәрсенi жек көрушiлiк бағыт, бағытталу жан-дұниеге қатысты, псих-ға қат-ы соккы, сал ауру себебiне қатысты май жинау, артерия қабырғасына бағытталған майлы заттар түр, пiшiн, құрылым 1.жұмыс, әрекетке қатысты 2.қимыл, әрекет, күш 1.бiлiм, iлiм; 2.бiлуге қабiлеттiлiк бiр нәрсенi бөлу (қан несеп)

 

I. Терминоэлементтер мағынасын түсiндiрiңіз.

А 1. Haemolysis, haemotherapia, haemostasis, empyema, haemangioma, haemangiomatosis, haemarthrosis, haematologia, haematoma, haematonephrosis, azotaemia, cholaemia, uraemia, ureteritis, vasoresectio, vasotomia, ectopia, vasoconstictio, myoma, myoblastus, thymocystus, myoblastoma, perimysium, endomysium, acrohidrosis, paraproctitis.

2. Myocardium, myometrium, carcinosarcoma, cytopenia, hydraemia, lymphocytus, lympho(cyto)penia, hydrarthrosis, lymphorrhoea, chondroblastus, chondroplastoma, chondrogenises, herniorrhaphia, perivasculitis, epicranium, epipharynx, gastrocele, meningocele, anaemia, toxaemia, myasthenia, chondrodystrophia.

3. Neurosis, neuritis, neuroma, neurolysis, angioneurosis, adenotomia, lymphadenitis, lymphangitis, hyperaemia, lymphadenoma, lymphangioadenographia, hidradenitis, anhidrosis, aesthesiologia.

4. Angiectasia, phlebectasia, anaesthesia, hypaesthesia, phlebosclerosis, erythroblastus, ovocytus, dermatosis, dermographia, mesoderma, periderma, dermatitis, dermatostomatitis, sphygmographia, ureterolysis, pneumolysis, pneumonomalacia, lithotomia, lithotomia, lithiasis, cholelithiasis, urolithiasis, bronchoithus, broncholithiasis, dysfunktio, chylothorax, chyluria, chylocele, paracysitis, achlorhydria.

5. Pyodermia, pyaemia, pyorrhoea, pyothorax, pyuria, pyometra, dyscrinia, secretio, incretio, endocrinologia, haemorrhagia, gastrorrhagia, odontorrhagia, oncogenesis, oncogramma (обьем).

6. Synostosis, myelopathia, aplasia, hyperplasia, dysplasia, metaplasia, myelodysplasia, myelosis, osteomyelitisis, mastoptosis, hydrocephalus, otoneurologia, otitis, ophthalmologia, cholekinesis, hypopituitarismus, ductus bilifer, vesica biliaris s. vesica fellea, gynaecologia, paediatria, logopaedia, chondrocytus, haemocyti, gerontologia, hydrophilia, hydrophobia, geriatria.

7.Apnoe,hypopnoe pneumocephalia, tenorrhapia, aerohaemoterapia,

pneumograpnia, respiratio, inspiratio, pneumarthrosis, sphygmogramma, atrophia, dystrophia, hypertrophia, vagotropus (a, um), anoxia,

В. 1. Anergia, synergia, asynergia, hypergia, chirurgia, chondrodysplasia, tenodesis, atrichia, anonychia, onyschorrhexis, dacryoadenitis; dacryolithus s. calculus lacrimalis; hyperdynamia, hypodynamia, amnesia, sialadenitis, sialorrhoea, coprostasis, galactostasis, epoophoron,lipoma, dysmorphosis, pyoophoritis, pyosalpinx, pyoovarium, morphologia, phacomalacia, blepharitis, keratoma (теріде), keratosis (теріде), keratitis (кµзде), asthenopia, biopsia, pharmacophobia, fasciodesis, cytosis.

2.Cardioplegia, ophthalmoplegia, hypertrichia, aphonia, sphygmophonia, aetiologia, aethiopathogenesis, phrenicotomia, schizophrenia (schizo бүгу), paraphrenia, phacoma, lipodystrophia, dacryocystographia, dacryocystorhinostomia, hydrorrhachis, mesovarium, lipaemia, haemopoesis, thermophilus.

С. Atelodontia², atelocheilia, ulorrhagia, uranoplegia, uranorrhaphia, meloplastica, meloschisis, odontolithus, odontogenesis, dysontogenesis, parodontitis, endodontitis, gnathitis, prognathia, progenia.

II. Аударыңдар.

1.Тер бездерi iсiгi, несепте гемоглобиннiң болуы, қан құрамында өттiң болуы, майлы ұлпа iсiгi, жұтудың қиындауы, перикордта iрiң мен қанның жиналуы, құрсақ қуысында iрiңнiң болуы, бұлшық ет әлсiздiгi, қан жүйесi туралы iлiм, жасушалар патологиясы, терiнiң қабынуы, дамудың бұзылуы, жiңiшке iшек шажырқайы, лимфалық тамырлардың қабынуы, қанмен емдеу, несепте галактоздардың болу.

2. Лимфациттердiң көбеюi, өттiң жүрмей қалуы, лимфаның жүрмей қалуы, қанның тоқтап қалуы, қимылдың бұзылуы, жасушаның бұзылуы, жатырдан қан ағу, ұлпалардың бұзылуы, жасуша сырты, қоректенудiң бұзылуы, сезiмталдықтың болмауы, құрсақ сырты, сезiмталдықтың бұзылуы, тамырлардың бұзылуы, тамырлардың таралуы, қысымның төмен түсуi, перикордта ауа мен қанның жиналуы, тыныс алудың әлсiреуi, қалталардың қабынуы.

Сөз құрау (жалғасы). Әртүрлi физиқалық қасиеттерiн, сапасын бiлдiретiн дара терминоэлементтер

.

Auto (autos-өзi) Allo (allos-басқа) Hetero (heteros-басқа) Homeo, homo (homoios) Iso (isos) Aniso (anisos) Neo (neos-жас) Tele, teleo, telo (tele-алыс) Psеudo (psеudos) Ortho (orthos) Xero (xeros) Cryo (cryos) Thermo, thermia, ыстық Pуr, pуro, pуreo Macro (macros) Micro (micros) Megalo, megalia (megas) Oligo (oligos) Poly (polys) Pan, panto (pantos) Brachy (brachyas) Brady (bradys) Tachy, tacho (tachys) Chromo, chromato,chromia Leuco (lencos) Erуthro (eruthros) Cуano (kuanos) Melano (melas, melanos) Glyco, cluco (glykys) Pachy (pachys) Lepto (leptos) Dolicho (dolichos) Bary, baro (barys) Bathy, batho (bathys) Platy (platys) Hemi (грек) semi (лат) Chloro (chloros) Xantho (xanthos) Polio (polios) Necro (necros)

өзi, сол, өзiндiк, жеке автоматты басқа, өзге, өзгерген єртүрлі екеуiнiң бiрi, басқа, ұқсас емес ұқсас, бiрдей, сол сияқты тең, бiрдей тең емес, бiрдей емес жаңа, жас, жаңа пайда болған алшақ (уақыт, кеңiстiк аралығында) соңы, аяқталу жалған тiк, тiк бағытталған дұрыс, қалыпты жағдайда құрғақ суыққа қатысты, төмен температура жылы температураға қатысты ыстық, ыспа үлкен, iрi кiшi, ұсақ үлкен, ұлғайған кiшi, жеткiлiксiз көп, көптеген, нормадан тыс көп бәрi, барлық , түгелдей қысқа, қысқарған жәй, аз тез, жылдам, жиi түс, түр хромға қатысты ақ 2. Лейкоцитке қатысты қызыл 2. эритроцитттерге қатысты қара-көк, көкшiл синил қышқылына қатысты қара 2.құрамында меланин бар тәттi, құрамында қант бар, глюкоза тығыз, қатты, тығыздалған жiңiшке, әлсiз, тар ұзын, ұзартылған ауыр, салмақ атмосфералық қысым терең, тереңдiк жалпақ жартылай, бiр жақтық жасыл 2. құрамында хлор бар сары 1. сұр 2. Мидың сұр затына қатысты өлiп қалу, мәйiтке қатысты

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Алфавитный указатель // Международная классификация болезней:

2. Пересмотр 1975 г.: - Женева, 1983. – Т.2. – 585 с.

3. Карузин П.И. Словарь анатомических терминов. – М.; Л., 1928. – 292 с.

4. Машковский М.Д. Лекартственные средства: В 2 ч. – Мн., 1987. – Ч. 1. –

5. 543 с.; Ч. 2. – 576 с.

6. Международная анатомическая номенклатура с официальным списком

7. русских эквивалентов. – 4-е изд. – М., 1980. – 240 с.

8. Международная анатомическая номенклатура. – 5-е изд., перераб. и доп. – М., 1986. – 318 с.

9. Международная гистологическая номенклатура / Под ред. Ю.Н. Копаева. – Киев, 1980. – 110 с.

10. Терминологический словарь: Термины и смысловое содержание определений основных понятий в области лекарственных средств и клинической фармакологии // Приказ МЗ СССР ғ 692 от 2 июля 1980 г.

11. Чернявский М.Н. Краткий очерк истории проблем упорядочения медицинской терминологии // Энциклопедический словарь медицинских терминов : В 3 т. – М., 1984. – Т. 3. – с. 410-425.

12. Чернявский М.Н. Латинский язык и основы фармацевтической терминологии: Учебник для фармацевт. ин-тов – 2-ое изд. – М., 1984. – 320 с.

13. Чернявский М.Н. Терминология медицинская // БМЭ: В 30 т. - М., 1985. – Т. 25. – с. 4.

14. Чернявский М.Н., Михайлов С.С., Бахрушина Л.А. Вопросы унификации и стандартизации латинксих терминов в связи с 5-м изданием международной анатомической номенклатуры // Архив анатомии, гистологии, и эмбриологии. – М., 1987 г. – ХСИ. – Вып. 2. – с. 96-98.

15. Энциклопедический словарь медицинских терминов: В 3 т. – М., Ahrens G. Naturwissenschaftliches und medizinisches Latein. – Leipzig, 1978. –356 s.

16. Книпоич М.Ф. Словарь медицинской терминологии (латинско-украинско- русский). Киев, 1948.

17. Едидович Е.С. Краткий словарь медицинских терминов. М., 1955.

18. Арнаудов Г.Д. Медицинская терминология на пяти языках. София, 1979.

19. Рақышев А. Анатомия терміндерінің сөздігі. Алматы, 1994.

20. Рақышев А. Международная анатомическая номенклатура. Алматы, 2003.