"Лексикалық және семантикалық талдаулар" әдістемелік құрал

"Лексикалық және семантикалық талдаулар"

әдістемелік құрал

ҚҰРАСТЫРУШЫ: Маметбакиева Г.Д

Хамраева К.К

ТҮСІНІК ХАТ

Бұл әдістемелік құрал қазақ тілі пәні бойынша "Лексикалық және семантикалық талдаулар" тақырыбын тереңірек оқытуға бағытталған. Оқушылардың тіл білімін жетілдіру және лексика мен семантика саласында теориялық білімдерін кеңейту мақсатында құралда лексикалық бірліктер мен семантикалық мәндерге қатысты кең ауқымды мәліметтер берілген. Әдістемелік құралда әр бөлім бойынша түсіндірмелер, нақты мысалдар және түрлі тапсырмалар қамтылған, олар оқушылардың талдау дағдыларын дамытуға бағытталған.

Құралдың құрылымы:

1. Лексика және оның құрылымы - лексиканың негізгі ұғымдары мен сөздердің құрылымдық ерекшеліктері талқыланады. Лексика түрлері (активті және пассивті лексика), сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналық құрамы қарастырылады.

2. Семантика және оның маңызы - семантиканың анықтамасы, оның сөздердің мағынасын зерттейтін маңызды саласы ретінде мәні түсіндіріледі.

3. Лексикалық талдау әдістемесі - лексикалық талдау әдістері мен түрлері, сондай-ақ талдаудың мақсаты мен міндеттері түсіндіріледі.

4. Семантикалық талдау әдістемесі - семантикалық талдаудың негізгі әдістері мен принциптері, сөздің көпмағыналылығы туралы ақпарат беріледі.

5. Лексикалық және семантикалық талдау тапсырмалары - оқушылардың алған білімдерін практикада қолдануы үшін түрлі тапсырмалар мен жаттығулар ұсынылады.

Әдістемелік құралдың негізгі мақсаты – оқушылардың лексикалық және семантикалық талдау жасау дағдыларын жетілдіру, оларды тілдік элементтерді дұрыс түсініп, қолдануға үйрету. Бұл құрал барлық мектеп оқушыларына, әсіресе жоғары сынып оқушылары мен қазақ тілін тереңірек үйренушілерге арналған. Оқушылар тек теориялық білім алып қана қоймай, практикалық тапсырмалар арқылы алған білімдерін жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Талдаулар нәтижесінде оқушылар сөздердің мағыналық құрылымын, олардың мәтіндегі рөлін және тілдегі қызметін толық түсініп, дамыта алады.

Құралда ұсынылған әдіс-тәсілдер мен тапсырмалар оқушылардың тілдік дағдыларын дамытуға ғана емес, сонымен қатар олардың шығармашылық ойлау қабілеттерін де арттырады.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе......................................................................................................................4

1-бөлім: Лексика және оның құрылымы..........................................................7

1.1. Лексиканың анықтамасы.............................................................................7

1.2. Лексикалық бірліктер.................................................................................8

2-бөлім: Семантика және оның маңызы.........................................................10

2.1. Семантиканың анықтамасы......................................................................10

2.2. Семантиканың негізгі бөлімдері...............................................................11

3-бөлім: Лексикалық талдау әдістемесі..........................................................15

3.1. Лексикалық талдаудың мақсаты мен міндеттері..................................15

3.2. Лексикалық талдау жүргізу әдістері........................................................17

3.3. Лексикалық талдау әдістемесінің қадамдары........................................20

4-бөлім: Семантикалық талдау әдістемесі.....................................................23

4.1. Семантикалық талдаудың негізгі принциптері.....................................24

4.2. Семантикалық талдаудың әдістері...........................................................27

4.3. Семантикалық талдаудың қадамдары....................................................30

5-бөлім: Лексикалық және семантикалық талдау тапсырмалары...........33

Қорытынды..........................................................................................................41

Пайдаланылған әдебиеттер...............................................................................44

Кіріспе

Қазақ тілінің лексикасы мен семантикасы — тіл білімінің негізгі салаларының бірі болып табылады. Лексика — тілдің сөздік қоры, ал семантика — сол сөздердің мағыналық құрылымы мен олардың қолданылу ерекшеліктерін зерттейтін ғылым саласы. Бұл екі сала тілдің тірі организмін, оның дамуын, жаңаруын, сөздердің қоғамдағы рөлін анықтауға мүмкіндік береді. Тілдің лексикалық және семантикалық жүйелері тілдің ішкі құрылымын түсінуге жол ашады, әрі сөйлеу барысында дұрыс сөз қолдану, мағынасын дұрыс түсіну, мәтіннің мазмұнын толық қабылдау үшін өте маңызды.

Әрбір сөздің артында тек қана дыбыстар жиынтығы емес, оның әлеуметтік, мәдени, эмоционалдық, тарихи мағынасы жатыр. Сондықтан тілдік элементтерді дұрыс қолдана білу, оларды тереңінен түсіну оқушылардың тілдік мәдениетін арттырып, жазу және сөйлеу дағдыларын жақсартады. Лексикалық және семантикалық талдаулар оқушылардың тіл туралы кең ауқымды білім алуларына мүмкіндік береді, олардың ойлау қабілетін, шығармашылық дағдыларын дамытады, әрі тілдің барлық қырларын тереңірек түсінуге жол салады.

Бұл әдістемелік құралдың мақсаты — оқушыларға лексикалық және семантикалық талдаудың маңыздылығын түсіндіру және осы бағыттағы дағдыларын жетілдіру. Лексикалық талдау — сөздердің мағынасын, құрылымын, қолданылу аясын зерттесе, семантикалық талдау — сөздің мағыналық өзгерістерін, контекстегі қолданылуын, тілдің ұғымдық кеңістігін айқындайды. Оқушыларға бұл талдауларды дұрыс жасау жолдары туралы білім беру, оларды нақты тапсырмалар арқылы машықтандыру — олардың жалпы тілдік сауаттылығын арттырады.

Әдістемелік құралда теориялық материалдар мен практикалық тапсырмалар үйлесімді түрде беріледі. Бұл оқушыларға лексикалық және семантикалық талдаудың негіздерін түсінуге, сондай-ақ сөздердің мағыналық ерекшеліктерін дұрыс анықтауға көмектеседі. Сонымен қатар, құралда сөздердің көпмағыналылығы, омонимиясы, синонимиясы, антонимиясы секілді құбылыстарды тереңірек зерттеу арқылы оқушылардың аналитикалық ойлау дағдыларын қалыптастыру көзделеді.

Құралды пайдалану арқылы оқушылар:

• Лексика мен семантика саласында терең білім алады;

• Сөздің мағынасы мен құрылымына талдау жасай алады;

• Әртүрлі тілдік бірліктердің қолданылу ерекшеліктерін түсінеді;

• Құрылымдық және семантикалық жағынан сөздердің мәнін дұрыс ажырата біледі;

• Сөздердің контексте қалай өзгеретінін, олардың өзара байланыстарын анықтай алады.

Сондай-ақ, бұл әдістемелік құрал оқушылардың қазақ тіліне деген қызығушылығын арттырып, олардың тілдік қорын байытады, сөйлеу және жазу дағдыларын жақсартады. Лексикалық және семантикалық талдау арқылы оқушылар тек қана грамматикалық ережелерді меңгеріп қана қоймай, тілдің терең мағыналық қабаттарына үңіліп, шығармашылық тұрғыдан ойлау қабілеттерін дамытады.

Лексика мен семантика — бұл қазақ тілінің басты құрылымдық элементтері, сондықтан оларды дұрыс түсіну және талдау тіл үйренушілерге тілдік терең білім береді. Әдістемелік құралды пайдалану арқылы оқушылар қазақ тілінің барлық аспектілерін толық меңгеріп, өздерінің тілдік білімі мен дағдыларын дамыта алады.

Міндеттері

1. Оқушылардың лексикалық және семантикалық талдау дағдыларын дамыту – оқушыларды сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналарын талдауға, олардың грамматикалық және стилистикалық ерекшеліктерін анықтауға үйрету.

2. Лексикалық және семантикалық құбылыстарды түсіндіру – тілдік бірліктердің мағыналық құрылымын, олардың контексте қалай өзгеретінін және өзара байланысын анықтауды үйрету.

3. Тілдің мәдени және әлеуметтік аспектілерін түсіндіру – сөздердің қоғам мен мәдениетке әсерін, олардың эмоционалдық, стилистикалық және коннотативтік мағыналарын талдай отырып, оқушылардың тіл туралы терең түсінігін қалыптастыру.

4. Шығармашылық ойлау қабілеттерін дамыту – сөздер мен олардың мағыналарын талдау арқылы оқушылардың аналитикалық ойлау дағдыларын дамыту, мәтіндерді дұрыс түсіну және тұжырымдама жасау.

5. Қазақ тілінің байлығын бағалау – оқушыларды қазақ тілінің сөздік қорын байытуға, тілдің лексикалық және семантикалық ерекшеліктеріне құрметпен қарауға үйрету.

Күтілетін нәтижелері:

1. Лексикалық және семантикалық талдаудың негізгі принциптері мен әдістерін меңгереді.

2. Сөздердің мағыналық құрылымын, олардың қолданылу ерекшеліктерін түсінуге қабілетті болады.

3. Көпмағыналы, омоним, синоним сөздерді дұрыс қолдану дағдыларын меңгереді.

4. Тілдегі сөздердің контексті мен мағыналық өзгерістерін түсініп, мәтіндермен жұмыс жасауда тиімділік арттырады.

5. Шығармашылық ойлау қабілеттері мен сыни тұрғыдан ойлау дағдылары дамиды.

6. Оқушылардың тілдік мәдениеті артады, сонымен қатар олардың жазу, сөйлеу дағдылары жақсарады.

Өзектілігі
Лексикалық және семантикалық талдаудың өзектілігі қазіргі тіл білімі саласындағы өзгерістер мен жаңашылдықтарға байланысты ерекше маңызды. Қазақстанда көптілді білім беру жүйесінің дамуы, қазақ тілінің мәртебесінің арттыру қажеттілігі, тілдің даму заңдылықтары мен тілдік нормалардың сақталуы оқушылардың тілдік дағдыларын жетілдіруді талап етеді. Бұл әдістемелік құрал, әсіресе, қазақ тілін тереңірек үйренушілер үшін аса өзекті, себебі ол оқушыларға сөздердің мағыналық ерекшеліктерін жан-жақты түсініп, талдай алу қабілеттерін қалыптастыруға ықпал етеді. Сонымен қатар, құралда ұсынылған әдіс-тәсілдер оқушылардың шығармашылық және аналитикалық ойлау қабілеттерін дамытуға мүмкіндік береді, бұл олардың жалпы білім сапасын арттырады.

Қолданылу аясы

Бұл әдістемелік құрал қазақ тілі пәнін оқытатын барлық ұстаздарға арналған. Оқушылардың лексикалық және семантикалық талдау дағдыларын дамыту мақсатында, құралды мектептерде, жоғары оқу орындарында, сондай-ақ қосымша білім беру мекемелерінде қолдануға болады. Әдістемелік құралдың тапсырмалары мен жаттығулары мектептің 5-11 сынып оқушыларына арналған, сонымен қатар қазақ тілінің терең деңгейін меңгергісі келетін тіл үйренушілерге де пайдалы болады. Құралды оқу-тәрбие үдерісінде сабақ жоспарын құру барысында, қосымша тапсырмаларды ұйымдастыруда, бақылау жұмыстарын өткізу кезінде пайдалануға болады.

Жаңашылдық деңгейі

Бұл әдістемелік құралдың жаңашылдық деңгейі оның интеграциялық тәсілінде, яғни теория мен практиканы үйлестіре отырып, оқушылардың лексикалық және семантикалық талдау дағдыларын бірдей деңгейде дамытуға бағытталған. Құралдың жаңашылдығы төмендегідей аспектілермен ерекшеленеді:

1. Теория мен практиканың үйлесімі – әр бөлімде берілген теориялық мәліметтер нақты тапсырмалармен қолданылады, бұл оқушыларға теориялық білімдерін тәжірибе арқылы терең меңгеруге мүмкіндік береді.

2. Шығармашылық бағыт – оқушылардың аналитикалық және шығармашылық ойлау қабілеттерін дамытуға арналған тапсырмалар мен жаттығулар, оларды өз ойларын дәлелдеп, дұрыс шешім қабылдай білуге баулиды.

3. Тілдің әлеуметтік және мәдени аспектілерін зерттеу – сөздердің мағыналары мен қолданылуын контекстен тыс қарастыру емес, нақты өмірлік жағдайлармен байланыстыра отырып талдауға бағытталған.

4. Мәтіндермен жұмыс істеу – оқу үдерісінде мәтіндерді талдау мен оларды шығармашылық тұрғыдан өңдеуге ерекше көңіл бөлінеді.

Бұл жаңашылдықтар оқушылардың тіл білімін терең меңгеруіне, тілдің барлық аспектілерін түсінуіне, сондай-ақ практикалық дағдыларын жетілдіруіне ықпал етеді.

1-бөлім: Лексика және оның құрылымы

1.1. Лексиканың анықтамасы

Лексика – бұл тілдің сөздік қоры, яғни тілде қолданылатын барлық сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы. Лексика тек сөздермен ғана шектелмейді, ол сөздердің мағынасы, олардың қолданылу аясы мен ерекшеліктерін де қамтиды. Лексика тілдің маңызды құрылымдық элементі болып табылады, себебі ол сөйлеу процесінде ойды білдіру мен түсінуге мүмкіндік береді.

Лексика тілдің дамуына, қоғамның қажеттіліктеріне, мәдениетіне және тарихына байланысты үнемі өзгеріп отырады. Кез-келген тіл өзінің сөздік қорымен ғана ерекшеленіп қоймай, сонымен қатар сөздердің мағыналық қырларын да қамтиды. Әрбір сөздің өзінің нақты мағынасы болады, алайда сөздер контексте қолданылғанда, олардың мағынасы әртүрлі болуы мүмкін. Сөздер тек жеке тұрғыда емес, сондай-ақ басқа сөздермен байланыста да мағынаға ие болады.

Лексика тіл білімінде маңызды рөл атқарады, себебі ол сөздердің мағыналық құрылымдарын, олардың қолданыс аясын және қоғамдық өмірдегі қызметін зерттейді. Лексика туралы білім адамға тілдің барлық қырын терең түсінуге мүмкіндік береді, өйткені сөздер – бұл тек қарапайым белгілеуіштер ғана емес, сонымен қатар әрбір ұлттың дүниетанымын, мәдениетін, тарихын білдіретін терең мағыналы бірліктер.

Лексика тілдің басқа деңгейлерімен тығыз байланыста болады. Мысалы, грамматика сөздердің дұрыс құрылымын қамтамасыз етсе, лексика сол құрылымдағы сөздердің мағыналарын анықтайды. Сондықтан лексика мен грамматиканың өзара байланысы тілдің толыққанды жұмыс істей алуына ықпал етеді.

Лексика мен оның құрылымы адамның тілдік қабілеттерін дамыту үшін өте маңызды, себебі ол жеке тұлғаның ой-өрісін, сөйлеу шеберлігін, ойды жеткізу және түсіну дағдыларын жетілдіруге көмектеседі. Тіл үйренушілер мен оқушылар лексиканы терең меңгерген кезде ғана сөздерді түрлі контексте тиімді қолдана алады.

1.2. Лексикалық бірліктер

Лексикалық бірліктер – бұл тілдегі мағынасы бар, сөйлеуде қолданылатын барлық сөздер мен сөз тіркестері. Лексикалық бірліктер сөздердің мағыналарын, олардың қолданылу аясын және олардың басқа тілдік бірліктермен қарым-қатынасын көрсетеді. Лексикалық бірліктер тілдің негізгі құраушы элементтері болып табылады, себебі олар әртүрлі контексттерде қолданылып, тілдің толық мағыналық жүйесін қалыптастырады. Лексикалық бірліктерді әртүрлі критерийлер бойынша топтастыруға болады. Бұл топтастыруға сөздер, сөз тіркестері және фразеологиялық бірліктер кіреді.

1.2.1. Сөздер

Сөздер – тілдегі ең негізгі лексикалық бірліктер болып табылады. Олар белгілі бір мағынаға ие, жеке тұрғыда қолданылатын және тұрлаулы тұлғалар ретінде сөйлеуде қызмет атқаратын тілдік бірліктер. Әрбір сөз өзінің мағынасы, дыбыстық формасы және грамматикалық қасиеттері арқылы тілде арнайы рөл атқарады.

Мысалы:

• Нәрсе (заттың жалпы атауы)

• Қала (географиялық орын)

• Білім (адамның интеллектуалдық қабілеті)

Сөздер арқылы біз нақты ұғымдарды жеткізіп, дүниетанымымызды білдіре аламыз.

1.2.2. Сөз тіркестері

Сөз тіркестері – екі немесе одан көп сөздердің бірігуінен жасалатын лексикалық бірліктер. Бұл тіркестер белгілі бір мағынаны білдіреді, бірақ олардың құрамындағы сөздер өз бетімен жеке тұрғанда сол мағынаны білдіре алмайды. Сөз тіркестері әрқашан сөйлеу барысында толық мағынаны білдіреді.

Сөз тіркестері екі түрге бөлінеді:

1. Еркін сөз тіркестері – сөздер тікелей мағыналық байланысқа түсіп, белгілі бір бірлікті білдіреді.

   • Мысалы: «жоғары білім», «қара жол», «ақылды адам».

2. Тұрақты сөз тіркесі – олардың құрамында дербес сөздер бірге қолданылғанымен, жаңа мағына туындайды.

   • Мысалы: «жылы шырай», «ақ сүт», «көзді ашу».

Сөз тіркестері тілде жиі қолданылып, сөйлеудің негізгі бірліктерінің бірі болып табылады.

1.2.3. Фразеологиялық бірліктер

Фразеологиялық бірліктер – бұл тұрақты сөз тіркестері, яғни белгілі бір мағынасы бар және қалыптасқан құрылыммен қолданылатын сөздер мен сөз тіркестері. Фразеологиялық бірліктердің негізгі ерекшелігі – олардың құрамындағы сөздер жеке-жеке қарағанда, сол тіркестің тұрақты мағынасын бермейді. Бұл сөз тіркестері контексте ғана белгілі бір мағынаға ие болып, күнделікті өмірде тұрақты түрде қолданылады.

Мысалы:

• «қолынан келу» (бір нәрсені жасай алу)

• «көзін ашу» (ақиқат немесе жаңалықты түсіну)

• «көңілі қалу» (қатты ренжу)

Фразеологиялық бірліктер тілдің байлығын көрсетіп, оның мағыналық тереңдігін ашады.

1.2.4. Лексикалық бірліктердің басқа түрлері

Лексикалық бірліктердің әртүрлі басқа түрлері де бар, олар тілде белгілі бір функционалды немесе мағыналық қызметтер атқарады. Мысалы:

1. Көп мағыналы сөздер – бір сөздің бірнеше мағынасы болуы мүмкін, бұл сөздің кең қолданылуына мүмкіндік береді. Мысалы: «қала» – «қалалық мекен» немесе «қала» – «ұлы қаланы құру».

2. Омонимдер – дыбысталуы мен жазылуы бірдей, бірақ әртүрлі мағынаға ие сөздер. Мысалы: «құлақ» – «дене мүшесі» және «құлақ» – «дыбыстың естілетін бөлігі».

3. Синонимдер – мағыналары бірдей немесе жақын сөздер. Мысалы: «ақылды» және «зерек», «көркем» және «әдемі».

4. Антонимдер – мағынасы қарама-қарсы сөздер. Мысалы: «жақсы» және «жаман», «жоғары» және «төмен».

Лексикалық бірліктерді талдай отырып, оқушылар сөздердің мағынасының өзгеруі мен олардың қолданылу аясын жақсырақ түсінеді, сонымен қатар сөздердің тілдегі қызметін дұрыс анықтауға дағдыланады.

1.2.5. Лексикалық бірліктердің маңызы

Лексикалық бірліктер тілдің құрылымдық негізін құраумен қатар, адамның ойлау жүйесі мен дүниетанымын білдіруге үлкен әсер етеді. Олар тілдің дамуы мен өзгеруін көрсетеді, сондай-ақ әрбір тілдің мәдени ерекшелігін де ашып көрсетеді. Лексикалық бірліктердің дұрыс қолданылуы оқушыларға тілде нақты ойды жеткізуге, мағынасына терең үңілуге және шығармашылық тұрғыдан сөйлеуге мүмкіндік береді.

2-бөлім: Семантика және оның маңызы

2.1. Семантиканың анықтамасы

Семантика – бұл тіл білімінің саласы, ол тілдік бірліктердің мағыналарын, сол мағыналардың қалай қалыптасатынын және олардың контексте өзгеруін зерттейді. Семантика сөздердің мағынасын ғана емес, сондай-ақ сол сөздердің сөйлеу мен жазу контексінде, сондай-ақ олардың бір-бірімен және жалпы тілдік құрылыммен байланысын қарастырады. Яғни, семантика тілдегі сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналық қасиеттерін түсінуге, олардың сөйлеу мен ойлау процесіндегі қызметін зерттеуге бағытталған ғылым.

Семантика өз ішінде лексикалық, грамматикалық, прагматикалық сияқты тармақтарға бөлінеді, олар сөздердің мағынасын түрлі деңгейде және түрлі аспектілерде зерттейді.

1. Лексикалық семантика сөздердің жеке мағыналарын, олардың тілдегі қолданылуын және даму үрдісін зерттейді. Ол сөздің лексикалық құрамын, оның өзекті мағынасын, полисемия (көпмағыналылық), синонимия (мағынасының ұқсастығы) сияқты мәселелерді қарастырады.

2. Грамматикалық семантика сөздердің грамматикалық формаларымен байланысты мағыналарын, мысалы, уақыт, шақ, рай сияқты грамматикалық категориялар мен олардың мағыналық рөлдерін зерттейді.

3. Прагматикалық семантика тілдің мағыналық құрылымын қоғамдық және әлеуметтік контексте зерттейді. Ол сөздердің қолданыс аясын, сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы қарым-қатынасқа негізделген мағыналарды қарастырады.

Семантика тілдің дұрыс қолданылуын қамтамасыз етеді, өйткені ол сөздердің және тілдік құрылымдардың контексте қалай жұмыс істейтінін анықтайды. Сонымен қатар, семантика адамның ойлау жүйесін, оның дүниетанымын білдіретін тілдік бірліктердің қызметін түсінуге көмектеседі.

Семантиканың маңыздылығы тек сөздердің мағыналарын анықтап қана қоймай, оның тілде қалай қызмет атқаратынын, қандай мақсатпен қолданылатынын да түсінуге мүмкіндік береді. Тілдің мағыналық деңгейін зерттеу арқылы біз сол тілде сөйлейтін қоғамның мәдениеті мен құндылықтарын, оның тілдік әлемін де ашамыз.

2.2. Семантиканың негізгі бөлімдері

Семантика тілдегі сөздердің мағыналарын, олардың қалай қалыптасатынын және қолданылу ерекшеліктерін зерттейтін тіл білімінің саласы болғандықтан, оның бірнеше негізгі бөлімдері бар. Бұл бөлімдер тілдің мағыналық құрылымын тереңірек түсінуге және тілдің әртүрлі деңгейлеріндегі мағыналық қатынастарды анықтауға мүмкіндік береді. Семантиканың негізгі бөлімдері:

1. Лексикалық семантика

Лексикалық семантика – сөздердің жеке мағыналарын, олардың қалыптасуын және қолданылуын зерттейтін семантика саласы. Бұл бөлімнің негізгі мақсаты – сөздердің тілде қалай мағынаға ие болатындығын түсіну және олардың әртүрлі жағдайларда қалай өзгеретінін анықтау. Лексикалық семантика сөздің бір мағынасы немесе көп мағыналылығы (полисемия), синонимдер (мағынасы ұқсас сөздер), антонимдер (қарама-қарсы мағынадағы сөздер) және омонимдер (дыбысталуы бірдей, бірақ мағынасы әртүрлі сөздер) сияқты мәселелерді қарастырады.

Мысалдар:

• Полисемия: «бас» сөзі бірнеше мағынада қолданыла алады: «дене мүшесі», «жетекші», «құрылымның жоғарғы бөлігі».

• Синонимдер: «көркем» және «әдемі», «құтқару» және «көмектесу».

• Антонимдер: «жоғары» және «төмен», «жақсы» және «жаман».

Лексикалық семантика тілдің негізгі құрылымын, оның сөздік қорын түсінуге мүмкіндік береді.

2. Грамматикалық семантика

Грамматикалық семантика – сөздер мен сөз тіркестерінің грамматикалық формаларының мағыналық аспектілерін зерттейтін бөлім. Бұл сала сөздердің грамматикалық өзгерістерінің, яғни сөздердің жалғау, септік, шақ, рай сияқты грамматикалық категориялар арқылы мағынасының қалай өзгеретінін түсіндіреді. Грамматикалық семантика сөйлемдер мен сөз тіркестерінің құрылымын, сондай-ақ олардың мағыналық қатынастарын зерттейді.

Мысалдар:

• Шақ: «жазу» (осы шақ), «жазған» (өткен шақ).

• Рай: «жазу» (ашық райы), «жазар» (міндеттілік).

• Септік: «кітапта» (орны), «кітапты» (объект).

Грамматикалық семантика сөздердің грамматикалық формаларының мағынасына қалай әсер ететінін көрсетеді, сол арқылы сөйлеуші мен тыңдаушының арасындағы мағыналық байланысты түсіндіреді.

3. Стилистикалық семантика

Стилистикалық семантика – бұл бөлім тілдегі сөйлемдер мен олардың құрылымының мағынасын зерттейді. Ол сөйлемдер мен сөз тіркестерінің құрылымына байланысты туындайтын мағыналық қатынастарды зерттейді. Бұл бөлімде сөздер мен сөз тіркестерінің бір-бірімен байланысы, сөйлем құрылымының мағынаға қалай әсер ететіні қарастырылады. Сөйлемдік семантика сөйлемнің мағынасының өзгеруін, оны тұтас мәтіндерде қолдану кезінде туындайтын нюанстарды түсінуге мүмкіндік береді.

Мысалдар:

• «Анар кеше кітап оқыды» сөйлемінің мағынасы оның құрылымы мен әрбір сөздің мағынасына негізделеді. Бұл сөйлемде субъект (Анар), іс-әрекет (оқыды), уақыт (кеше) сияқты мағыналық элементтер біртұтас мағынаны береді.

• «Мен саған көмектесе аламын» сөйлемінде көмек көрсету әрекеті ұсынылады, бірақ бұл мүмкіндігі барын көрсетеді (көмектесуді міндеттемейді).

Стилистикалық семантика контекстті ескеріп, сөйлемдердің мағыналық құрылымын түсінуге көмектеседі.

4. Прагматикалық семантика

Прагматикалық семантика – тілдің мағыналық құрылымын зерттеуде әлеуметтік және коммуникациялық аспектілерді ескеретін семантика саласы. Бұл бөлім сөздердің қолданылу жағдайын, яғни тілдік бірліктердің сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы қарым-қатынасты қалай анықтайтынын зерттейді. Прагматикалық семантика тілдің қолданылуына негізделген мағыналарды, сөйлеушінің мақсаты мен тыңдаушының қабылдауын қарастырады. Мұнда тілдің қоғамдық, әлеуметтік контекстегі қызметі де ескеріледі.

Мысалдар:

• «Маған көмек берші!» – бұл сөйлемде көмек сұрау мақсаты қойылған. Егер бұл сөйлемді досқа айтса, оның мәні түрлі контексте өзгеруі мүмкін: ресми жағдайда көмек сұрау немесе күнделікті жағдайда өтініш білдіру.

• «Мен осыны қашан айтамын?» – сөйлеуші нақты уақыт пен жағдайды көрсету арқылы тыңдаушыға ақпарат береді, бірақ контекстке байланысты бұл сұрақтың жауабы өзгеруі мүмкін.

Прагматикалық семантика тілдің әлеуметтік аспектілерін, мәдени ерекшеліктерін ескере отырып, сөйлеушінің ниеті мен контекстке қарай мағыналардың қалай түсінілетінін зерттейді.

Семантиканың әрбір бөлімі тілдің мағыналық құрылымын әртүрлі қырларынан түсінуге көмектеседі. Лексикалық, грамматикалық, сөйлемдік, прагматикалық және басқа семантикалық бөлімдер тілдің байлығын, оның даму заңдылықтарын, сөздердің дұрыс қолданылуын түсінуге мүмкіндік береді. Әрбір бөлім өзінің зерттеу бағыты арқылы сөздердің мағынасын кеңінен ашуға және тілдің ішкі құрылымын толықтай түсінуге мүмкіндік береді.

Семантиканың негізгі мәселелері

Семантика тілдегі мағыналар мен олардың қалай қалыптасатынын, өзгеретінін, қандай заңдылықтарға бағынатынын зерттейді. Оның негізгі мәселелері төмендегідей:

1. Мағына мен контекст

Сөздің мағынасы оның қолданылу контекстіне байланысты өзгеріп отырады. Бір сөздің мағынасы әртүрлі жағдайлар мен сөйлемдерде түрліше ашылуы мүмкін. Мысалы, «жақсы» сөзі контекстке байланысты «жақсы адам», «жақсы көріну» сияқты әртүрлі мағыналарда қолданылуы мүмкін.

2. Көпмағыналылық
   Бір сөздің бірнеше мағынасы болуы көпмағыналылық деп аталады. Көпмағыналы сөздер өз контекстіне сәйкес әртүрлі мағынада түсініледі. Мысалы, «қала» сөзі «қалалық мекен» және «қаладағы әкімшілік басқарушы» мағынасында қолданылуы мүмкін. Бұл сөздер әртүрлі мағынада болуы мүмкін, бірақ контекст оларды дұрыс түсінуге мүмкіндік береді.

3. Полисемия (көпмағыналылық)

Полисемия – бір сөздің бірнеше мағынаға ие болуы. Полисемияның пайда болуы сөздің көп мағыналылығын көрсетеді. Әрбір мағына жеке түсінікті талап етеді, бірақ полисемиялық сөздер арқылы тіл байып, оның қолданылу мүмкіндіктері кеңейеді. Мысалы, «бас» сөзі «дене мүшесі» (бас адам), «жетекші» (команданың басшысы), «құрылымның жоғары бөлігі» (таудың басы) деген мағыналарда қолданылуы мүмкін.

4. Омонимдер
   Омонимдер – дыбысталуы мен жазылуы бірдей, бірақ мағынасы әртүрлі сөздер. Омонимдер тілдің семантикалық дамуына үлес қосады, бірақ олардың мағынасын дұрыс түсіну үшін контексті есепке алу қажет. Мысалы, «құлақ» (дене мүшесі) және «құлақ» (дыбыс есту органы) сияқты омонимдер.

5. Синонимдер мен антонимдер

Синонимдер – мағынасы жақын немесе бірдей сөздер. Синонимдер сөйлеуде түрлі реңктер мен стилдік ерекшеліктерді білдіреді. Мысалы, «қызыл» және «құлан» синонимдерінде бірдей түсті білдіреді, бірақ олар түрлі контекстерде қолданылуы мүмкін.

Антонимдер – мағынасы қарама-қарсы сөздер. Мысалы, «жақсы» мен «жаман», «жоғары» мен «төмен» сияқты антонимдер.

Семантиканың маңызы

Семантика тілдің құрылымын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Сөздердің мағыналарын дұрыс анықтау, олардың контексте қалай өзгеретінін түсіну – тіл білімі мен әдебиеттану үшін аса маңызды. Семантика тілдің түсінігі мен қолданылуын жеңілдетіп, оның мағыналық кеңістігін ашады.

Семантиканың маңызы мынадай салаларда көрінеді:

1. Тілдік дағдыларды дамыту

Семантикалық білім тіл үйренушілерге сөздердің мағыналарын жақсы түсінуге, оларды дұрыс қолдануға мүмкіндік береді. Лексика мен грамматиканың дұрыс үйлесімі сөздің мағынасын толық түсінуге жағдай жасайды.

2. Шығармашылық жазу мен сөйлеу дағдыларын дамыту

Семантикалық білімнің тереңдігі оқушыларды шығармашылық тұрғыдан ойлауға, сөйлеу және жазу кезінде тілдік құралдарды әртүрлі контексте тиімді пайдалануға үйретеді.

3. Әдебиеттану мен мәдениеттану

Семантика әдеби шығармаларды түсінуде маңызды рөл атқарады. Шығармашылық мәтіндердегі сөздер мен олардың мағыналарының тереңдігін анықтау үшін семантикалық талдау қажет.

4. Тілдің әлеуметтік және мәдени аспектілерін түсіну

Семантика тілдің әлеуметтік және мәдени аспектілерін ашады. Әрбір сөздің мәдени контекстте түрлі мағынасы болуы мүмкін, бұл халықтың дүниетанымын көрсетеді.

Семантикалық талдау

Семантикалық талдау – бұл сөздердің мағынасының өзгеруін, олардың контексте қалай қолданылатынын зерттеу процесі. Семантикалық талдау арқылы оқушылар сөздің көпмағыналылығын, оның синтаксистік құрылымын және контексте орындалатын қызметін түсінеді. Сонымен қатар, бұл талдау сөздердің стилистикалық ерекшеліктерін де қарастырады.

Семантикалық талдаудың маңыздылығы – тілдік бірліктердің дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету, сөздердің мәнін нақты анықтау және оларды тиімді қолдану дағдыларын дамыту.

3-бөлім: Лексикалық талдау әдістемесі

Лексикалық талдау – тілдегі сөздердің мағыналарын, олардың құрылымын және қолданылу ерекшеліктерін зерттеудің маңызды әдісі болып табылады. Лексикалық талдау арқылы сөздердің лексикалық бірліктер ретінде қалыптасу үдерісі, олардың мәні мен функциясы, сондай-ақ контексте қалай қолданылатындығы анықталады. Лексикалық талдаудың әдістемесі оқу процесінде оқушылардың тілдік біліктілігін арттыру, тілдің мағыналық құрылымын тереңірек түсіну үшін маңызды рөл атқарады.

3.1. Лексикалық талдаудың мақсаты мен міндеттері

Лексикалық талдау – бұл тілдегі сөздердің мағыналарын, олардың құрылымын, қолданылу аясын және тілдің түрлі контексттеріндегі рөлін зерттейтін әдіс. Лексикалық талдаудың негізгі мақсаты – сөздің мазмұнын ашып көрсету, оның әртүрлі деңгейдегі мағыналық, грамматикалық және стилистикалық ерекшеліктерін анықтау. Лексикалық талдау тілдің лексикалық жүйесін, оның динамикалық табиғатын және сөздердің сөйлеу, жазу процесіндегі қызметін түсінуге көмектеседі.

Лексикалық талдаудың негізгі мақсаты:

• Сөздің мағынасының толық әрі нақты анықталуын қамтамасыз ету.

• Сөздің сөйлеу контекстіндегі рөлін анықтау.

• Сөздердің тілде қолданылу аясын анықтау және олардың байланысын түсіну.

• Сөздің мағыналық құрылымын, оның дамуын және өзгеруін зерттеу.

Лексикалық талдау тек қана сөздердің мағыналарын анықтап қана қоймай, олардың контексте қалай қолданылатынын, қандай стильде (ресми, ғылыми, әдеби, ауызекі) қолданылатындығын және сөздердің арасындағы мағыналық байланыстарды түсінуді көздейді. Бұл процесс оқушылардың сөздік қорын дамытуға, тілдік интуициясын қалыптастыруға ықпал етеді.

Лексикалық талдаудың міндеттері

Лексикалық талдаудың бірнеше нақты міндеттері бар. Бұл міндеттер сөздің толық мағынасын ашып көрсетуге, оның қалыптасуы мен қолданылуын түсінуге бағытталған:

1. Сөздің мағыналық құрылымын анықтау

Лексикалық талдаудың бірінші міндеті – сөздің негізгі және қосымша мағыналарын анықтау. Бұл сөздің көпмағыналылығын (полисемия), синонимдік қатынастарын, антонимдер мен омонимдерді талдауды қамтиды. Сөздердің контексте қалай қолданылатыны мен мағыналарының өзгерісін зерттеу маңызды.

Мысал: «Жол» сөзі полисемияға ие:

• Жол – көлік жүретін орын (физикалық мағына),

• Жол – бағыт, мақсат (метафоралық мағына).

1. Сөздің морфологиялық құрамын талдау

Сөздің құрылымын, яғни оның түбірін, қосымшаларын, сөзжасамдық элементтерін зерттеу маңызды. Сөздің морфологиялық құрылымы оның мағынасына, қолданылу аясын анықтауға әсер етеді. Сөздің қалай жасалатынын, сөздерден жаңа сөздер қалай пайда болатынын түсіну тілдің даму заңдылықтарын ашуға көмектеседі.

Мысал: «Қала», «қалашық» сөздері – түбірі бір, бірақ қосымша мен мағынасы әртүрлі.

3. Сөздің контексте қолданылуын зерттеу

Сөздің мағынасы тек оның сөздік анықтамасымен ғана шектелмейді, оны қолдану жағдайы мен контексті де маңызды. Контексттік талдау арқылы сөздің мағынасы нақты анықталады, себебі бір сөздің мағынасы әртүрлі контекстте өзгеруі мүмкін. Лексикалық талдауда контексттің рөлі ерекше.

Мысал: «Шаршы» сөзі математикада геометриялық фигура ретінде, ал күнделікті тілде бір нәрсенің төрт бұрышты, тең қабырғалы пішінін білдіреді.

4. Сөздің стилистикалық ерекшеліктерін анықтау

Әр сөздің қолданылатын тілдік стилі мен оның мағынасы арасында тығыз байланыс бар. Лексикалық талдаудың міндеті – сөздің стилистикалық қызметін зерттеу, оның әдеби, ғылыми, ресми және ауызекі стильдердегі қолданылуын анықтау. Сөздің белгілі бір контексте эмоционалды реңк беретінін немесе бейтарап екенін де бағалау қажет.

Мысал: «Керемет» сөзі ауызекі тілде қолданылғанда эмоционалды реңкпен келеді, ал ғылыми стильде қолданыс таппауы мүмкін.

5. Сөздің синонимдер мен антонимдермен қарым-қатынасын зерттеу

Сөздер бір-бірімен синонимдік (мағыналары ұқсас) және антонимдік (мағынасы қарама-қарсы) қатынастарда бола алады. Лексикалық талдаудың міндеті – сөздердің синонимдер мен антонимдермен қарым-қатынасын анықтау және олардың қолданылу жағдайларын зерттеу.

Мысал: «Қуаныш» және «шаттық» синонимдер болып табылады, бірақ контексте қолданылу ерекшеліктері бар. «Қуаныш» ресми жағдайда қолданылса, «шаттық» көбінесе салтанатты немесе эмоционалды жағдайда қолданылады.

6. Сөздің этимологиясын зерттеу

Сөздердің тарихи даму жолын, түбірінің шығу тегін зерттеу сөздердің қазіргі кездегі мағынасына қалай әсер еткенін көрсетеді. Этимология арқылы сөздердің қалай қалыптасқанын, уақыт өткен сайын мағынасының қалай өзгергенін түсінуге болады.

Мысал: «Қала» сөзі түркі тілдерінен шыққан, және ол уақыт өте келе өзінің географиялық мағынасына қосымша мәдени, әлеуметтік аспектілерді қосқан.

7. Сөздердің қолданылу аясын зерттеу

Сөздер әртүрлі аяда қолданылуы мүмкін: ғылымда, әдебиетте, күнделікті өмірде, ресми құжаттарда. Лексикалық талдау бұл сөздердің қай салада, қандай жағдайда қолданылатынын анықтайды. Бұл талдау тілдің әлеуметтік, мәдени аспектілерін ашуға мүмкіндік береді.

Мысал: «Техника» сөзі ғылыми контексте жоғары технологияларды білдірсе, ал күнделікті тұрмыста тұрмыстық құралдарды білдіруі мүмкін.

Лексикалық талдаудың маңызы

Лексикалық талдаудың маңыздылығы тек қана сөздердің мағыналарын түсінумен шектелмейді, ол сонымен қатар тілдің ішкі заңдылықтарын, сөздердің қарым-қатынасын, олардың даму үрдісін зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл талдау оқушылардың тілдік қабілеттерін дамытуға, сөздік қорларын байытуға және тілдік интуициясын қалыптастыруға үлкен ықпал етеді. Лексикалық талдау тілдің терең құрылымын түсінуге, сөздер арасындағы мағыналық байланыстарды анықтауға, олардың қоғамдағы рөлін түсінуге мүмкіндік береді.

3.2. Лексикалық талдау жүргізу әдістері

Лексикалық талдау – тіл білімінде сөздердің мағыналарын, құрылымын және олардың контексттегі рөлін зерттеудің маңызды әдісі. Бұл процесс сөздердің мағыналарын толық ашуға, олардың дұрыс қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған. Лексикалық талдауды жүргізу барысында әртүрлі әдістер мен тәсілдер қолданылады. Әрбір әдіс белгілі бір мақсатқа қызмет етіп, сөздің әртүрлі деңгейдегі ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.

Лексикалық талдаудың негізгі әдістері:

1. Түсіндірме сөздік әдісі

Бұл әдіс арқылы сөздердің негізгі мағынасы мен қосымша мағыналарын анықтау үшін түсіндірме сөздіктердің көмегіне жүгінеміз. Түсіндірме сөздіктер сөздердің әртүрлі мағыналарын, олардың қолданыс аясын толық көрсетеді, сондай-ақ сөздің этимологиясын, морфологиялық құрылымын сипаттайды.

Мысал: «Адам» сөзі түсіндірме сөздікте «жер бетіндегі саналы тіршілік иесі» деген мағынада беріледі. Бұл сөздің негізгі мағынасы, сондай-ақ оның қолданылу аясын көрсету үшін түсіндірме сөздік әдісін қолданамыз.

2. Контекстуалдық әдіс

Контекстуалдық әдіс арқылы сөздің нақты мағынасы оның қолданылу жағдайына және сөйлем немесе мәтін ішіндегі орнынан анықталады. Бұл әдіс сөздің контексте қалай өзгеретініне, қандай мағынада қолданылатынына ерекше назар аударады. Әр сөздің мағынасы контексте өзгереді, себебі сөздің мағынасы тек оның лексикалық анықтамасымен шектелмейді.

Мысал:

• Сөз: «Көз»

• Контекст: «Көзіме қарап отырсаң, менің ішкі дүниемді түсінер едің».

• Мағынасы: «Көз» сөзі бұл жерде дене мүшесі емес, ішкі дүниені, эмоцияны білдіреді.

Контекст арқылы сөздің мағынасы кеңейіп немесе тарылып, көп мағыналылыққа (полисемияға) жол береді.

3. Семантикалық әдіс

Семантикалық әдіс арқылы сөздердің мағыналық құрылымы, оның басқа сөздермен және сөз тіркестерімен қарым-қатынасы анықталады. Семантикалық әдіс сөздер арасындағы синонимдік, антонимдік және басқа да мағыналық қатынастарды зерттеуге мүмкіндік береді. Әр сөздің мағыналық өрісін және оның басқа сөздермен өзара байланысын зерттеу маңызды.

Мысал:

• Синонимдер: «Үлкен» және «зор» сөздері мағынасы жағынан жақын, бірақ қолдану аясында айырмашылықтар болуы мүмкін.

• Антонимдер: «Қараңғы» мен «жарық» сөздері – бір-біріне қарама-қарсы мағыналар.

Семантикалық әдіс сөздің нақты контекстегі мағынасына түсінік береді және тілдік жүйедегі мағыналық байланыстарды ашады.

4. Морфологиялық әдіс

Морфологиялық әдіс сөздің құрылымын зерттейді, яғни оның түбірі мен қосымшаларын, сондай-ақ сөзжасамдық тәсілдерін анықтайды. Бұл әдіс арқылы сөздің қалыптасу жолы, оның құрамындағы морфемалар анықталады. Морфологиялық талдау сөздің ішкі құрылымын түсінуге мүмкіндік береді.

Мысал:

• «Құрылысшы» сөзі екі морфемадан тұрады: «құрылыс» (негізгі түбір) және «шы» (қосымша).

• «Таңертең» сөзі «таң» (түбір) және «ертең» (түбір) деген екі негізгі түбірден тұрады.

Морфологиялық әдіс сөздердің қалыптасуы мен олардың мағыналық өзгерістерін түсінуге мүмкіндік береді.

5. Этимологиялық әдіс

Этимологиялық әдіс сөздердің шығу тегін, тарихын зерттейді. Бұл әдіс сөздің түбірінің даму жолын, оның басқа тілдермен байланысын және қазіргі мағынасының қалыптасуын түсінуге мүмкіндік береді. Этимология тілдің даму тарихын зерттеуге, сөздердің мағынасының қалай өзгергенін анықтауға ықпал етеді.

Мысал:

• «Жол» сөзі түркі тілдерінде «қадам» немесе «жүру» деген мағынада қолданылған. Көп ғасырлар бойы бұл сөз өзінің мағынасын кеңейтіп, қазіргі күнде «көлік жүретін орын» деген мағынада қолданылады.

Этимологиялық талдау сөздердің тарихи дамуын, олардың әр түрлі тілдерде қолданылуын көрсету үшін маңызды.

6. Стилистикалық әдіс

Стилистикалық әдіс сөздің белгілі бір стильде қолданылуын зерттейді. Бұл әдіс арқылы сөздің эмоциялық реңкін, оның мәнерлілік деңгейін, сөйлеу тілі мен жазба тіліндегі қолданылуын анықтауға болады. Стилистикалық әдіс сөздердің әдеби, ғылыми, ауызекі тілде немесе ресми тілде қалай қолданылатынын түсінуге мүмкіндік береді.

Мысал:

• «Қарапайым» сөзі ауызекі тілде жиі қолданылатын болса, ғылыми немесе ресми мәтіндерде оның орнына «тегіс» немесе «қарапайым» деген сөздер қолданылады.

• «Құрметті» сөзі ресми контексте қолданылады, бірақ ауызекі тілде қолдану сирек.

Стилистикалық әдіс арқылы тілдің әртүрлі жағдайдағы ерекшеліктері мен мәнерлілігін зерттеуге болады.

7. Сөзжасамдық әдіс

Сөзжасамдық әдіс сөздің жаңа сөздерден, тіркестерден немесе сөздердің қосымшаларынан қалай құралғанын зерттейді. Бұл әдіс арқылы сөздің мағыналық жағын ғана емес, сонымен қатар оның құрылысының қалай дамығанын түсінуге болады.

Мысал:

• «Құрылысшы» сөзінің сөзжасамдық талдауы: «құрылыс» (негізгі түбір) және «шы» (қосымша) арқылы жаңа сөз жасалған.

• «Білімді» сөзі «білім» түбірінен «-ді» қосымшасы арқылы жасалған.

Сөзжасамдық әдіс тілдегі жаңа сөздердің қалай жасалатынын және олардың тілдік жүйеде қалай жұмыс істейтінін түсінуге көмектеседі.

Лексикалық талдау жүргізудің кезеңдері

1. Сөзді таңдау

Лексикалық талдауды бастау үшін алдымен зерттелетін сөзді таңдау қажет. Бұл сөз оқушыларға таныс болуы мүмкін немесе жаңа сөздер болуы мүмкін. Сөзді таңдау барысында оның мағынасының кеңдігі, көп мағыналылығы және қолданылу ерекшеліктері ескерілуі тиіс.

2. Сөздің мағыналық талдауы

Сөздің негізгі мағынасын анықтау, оның көпмағыналылығын және түрлі мағыналардағы қолданылуын зерттеу.

3. Сөздің құрылымдық талдауы

Сөздің морфологиялық құрылымын зерттеп, оның түбірі мен қосымшаларын, сөзжасамдық элементтерін талдау.

4. Сөздің қолданылу контекстін зерттеу

Сөздің сөйлемдер мен мәтіндердегі мағыналық өзгерістерін, контекстте қалай қолданылғанын анықтау.

5. Сөздің синонимдермен, антонимдермен қарым-қатынасын зерттеу

Сөздің мағыналық өрісін зерттеп, синонимдер мен антонимдер арасындағы айырмашылықтарды, ұқсастықтарды талдау.

6. Сөздің стилистикалық талдауы

Сөздің тілдік стильдерде қолданылуын зерттеп, оның әр түрлі контексттерде қалай қолданылатынын анықтау.

7. Қорытынды жасау

Сөздің мағынасы, құрылымы және қолданылу аясын зерттеп, оның тілдегі қызметін қорытындылау.

3.3. Лексикалық талдау әдістемесінің қадамдары

Лексикалық талдау – тіл білімінде сөздердің мағыналарын, құрылымын және қолданылу ерекшеліктерін зерттеу үшін қолданылатын жүйелі әдіс. Бұл әдіс сөздің мағынасына терең үңілуге, оның контексте қалай қолданылатынын анықтауға және сөздер арасындағы мағыналық байланыстарды түсінуге мүмкіндік береді. Лексикалық талдау әдістемесінің қадамдары әрбір сөзді жан-жақты зерттеп, оның құрылымдық, мағыналық, стилистикалық және қолдану аясын анықтауға бағытталған.

Лексикалық талдау әдістемесінің қадамдары төменде көрсетілген:

1. Зерттелетін сөзді таңдау

Лексикалық талдауды бастамас бұрын, алдымен зерттелетін сөзді таңдау қажет. Бұл сөз оқушыларға таныс болуы мүмкін немесе жаңа сөздер болуы мүмкін. Сөз таңдауда оның контекстегі қолданылу жиілігі, мағынасы және сөздің құрылымдық ерекшеліктері маңызды рөл атқарады.

Қадамның мақсаты:

• Сөздің тілдегі маңызы мен қолдану аясын анықтау.

• Талдауға алынатын сөздің мағыналық байлығы мен оның тілдік құрылымын тексеру.

Мысал:
«Кітап» сөзі күнделікті өмірде жиі қолданылатын, бірақ түрлі мағынасы мен қолдану контексті бар сөз.

2. Сөздің негізгі және қосымша мағынасын анықтау

Сөздің мағыналық құрылымын зерттеу үшін алдымен оның негізгі (тұрақты) мағынасын анықтап алу қажет. Сонымен қатар, сөздің қосымша мағыналарын, оның көпмағыналылығын (полисемиясын) да зерттеу маңызды.

Қадамның мақсаты:

• Сөздің негізгі және қосымша мағыналарын анықтау.

• Сөздің көпмағыналылығы мен метафоралық қолданылу мүмкіндіктерін ашу.

Мысал:
«Қала» сөзі:

• Негізгі мағынасы: үлкен елді мекен, көлік жүретін жер.

• Қосымша мағынасы: бейнелі мағынада, «қала» сөзі қоғам, мәдениет немесе даму орталығы ретінде қолданылуы мүмкін.

3. Сөздің морфологиялық құрылымын талдау

Морфологиялық талдау кезінде сөздің түбірі мен қосымшаларын зерттеу маңызды. Сөздің құрылымын анықтап, оның құрамындағы морфемаларды (түбір, қосымша, жұрнақ, жалғау) бөлшектеп қарастыру қажет. Бұл әдіс сөздің түп-тамырын және оны құраушы элементтерін түсінуге мүмкіндік береді.

Қадамның мақсаты:

• Сөздің құрылымын анықтап, оның құрамындағы морфемаларды зерттеу.

• Сөздің қалай жасалатынын және сөзжасамдық ерекшеліктерін анықтау.

Мысал:
«Құрылысшы» сөзі:

• Түбір: «құрылыс»,

• Қосымша: «шы» (қосымша – мамандықты білдіретін сөзжасам жұрнағы).

4. Сөздің контексте қолданылуын зерттеу

Сөздің мағынасы тек оның лексикалық анықтамасымен ғана шектелмейді. Оның нақты контексте қолданылуы да маңызды. Бұл қадамда сөздің сөйлемдегі және мәтіндегі мағыналық өзгерістерін анықтап, сөздің контексте қандай рөл атқаратынын зерттейміз.

Қадамның мақсаты:

• Сөздің сөйлемдегі немесе мәтіндегі мағыналық өзгерісін анықтау.

• Сөздің қолдану жағдайларын, оның қолданылу жиілігін анықтау.

Мысал:

• «Жол» сөзі әртүрлі контекстте түрлі мағынада қолданылуы мүмкін:

  • Физикалық мағына: «Жол жабылды».

  • Метафоралық мағына: «Жолың болсын!»

5. Сөздің синонимдері мен антонимдерін анықтау

Сөздер өзара мағыналық байланыста болады, сондықтан олардың синонимдері мен антонимдерін анықтау қажет. Синонимдер сөздің мағынасына ұқсас, бірақ белгілі бір контексте қолдану ерекшеліктері бар сөздер. Антонимдер – мағынасы қарама-қарсы сөздер.

Қадамның мақсаты:

• Сөздің синонимдер мен антонимдермен байланысын зерттеу.

• Сөздердің мағыналық контекстін түсіну үшін синонимдер мен антонимдердің ерекшеліктерін талдау.

Мысал:
«Үлкен» сөзіне синонимдер:

• «Зор», «байтақ», «массивті».

«Қараңғы» сөзіне антонимдер:

• «Жарық», «жарқырау».

6. Сөздің стилистикалық ерекшеліктерін зерттеу

Стилистикалық әдіс арқылы сөздің белгілі бір стильде қолданылуын зерттеу маңызды. Сөздер әртүрлі тілдік стилдерде (ресми, әдеби, ғылыми, ауызекі, жаргондық) әртүрлі мағыналар мен реңктерге ие болуы мүмкін.

Қадамның мақсаты:

• Сөздің қолданылу аясын зерттеу, оның контексте стилистикалық реңкін анықтау.

• Сөздің әртүрлі стильдерде қолданылу ерекшеліктерін түсіну.

Мысал:

• «Қадірлі» сөзі ресми, құрмет көрсететін стильде қолданылады.

• «Қарапайым» сөзі көбінесе ауызекі тілде қолданылып, жатық әрі қарапайым мағына береді.

7. Сөздің этимологиясын зерттеу

Этимология – сөздің шығу тарихын, оның түп-тамырын зерттейтін ғылым. Сөздің шығу тегін анықтау арқылы оның мағынасының қалай өзгергенін, басқа тілдермен байланысын және қазіргі тілдегі қолданылуын түсінуге болады.

Қадамның мақсаты:

• Сөздің шығу тегін, оның түбірін анықтау.

• Сөздің тарихи дамуын зерттеу.

Мысал:
«Шаттық» сөзі түркі тілдерінен шыққан, оның түбірі – «шат» (жұмсақ, жеңіл), кейін «тық» қосымшасы қосылып жаңа мағына алған.

8. Қорытынды жасау

Талдау процесінің соңғы қадамы – сөздің мағынасы, құрылымы, контексті және қолданылу ерекшеліктері бойынша қорытынды жасау. Бұл қадамда барлық алынған деректерді жинақтап, сөздің тілде қандай қызмет атқаратынын, оның құрылымдық және мағыналық ерекшеліктерін анықтап шығарамыз.

Қадамның мақсаты:

• Сөздің жалпы мағынасын, құрылымын, стилистикалық және қолдану аясын қорытындылау.

• Лексикалық талдаудың нәтижелерін жинақтап, түсінік беру.

4-бөлім: Семантикалық талдау әдістемесі

Семантикалық талдау – бұл сөздердің және сөз тіркестерінің мағыналарын, олардың түрлі контекстердегі қолданылуын зерттеу процесі. Семантика тілдің мағыналық құрылымын және сөздердің арасында пайда болатын мағыналық байланыстарды анықтауға бағытталған. Семантикалық талдау арқылы сөздердің контекстегі мағыналары ашылып, тілдің динамикалық және бай мағыналық жүйесі түсіндіріледі.

Семантикалық талдау әдістемесі сөздердің мағыналық құрамын зерттеуді ғана емес, сондай-ақ олардың семантикалық өрісін, контекстте қолданылуын, көпмағыналылығын (полисемия) және басқа да тілдік ерекшеліктерін қарастырады. Бұл бөлімде семантикалық талдаудың негізгі әдістері мен қадамдары сипатталады.

4.1. Семантикалық талдаудың негізгі принциптері

Семантикалық талдау – сөздердің мағыналық құрылымын, олардың контексте қолданылуын және түрлі мағыналық байланыстарын зерттеу болып табылады. Семантика тілдің ішкі мәнін, сөздердің мағыналарын, олардың бір-бірімен қалай байланысты екенін, сондай-ақ сөздердің мағынасының контексте қалай өзгеретінін түсінуге бағытталған. Семантикалық талдау әдісінде бірнеше негізгі принциптер бар. Осы принциптерді зерттеу сөздердің ішкі мағынасына терең бойлауға мүмкіндік береді.

1. Мағыналық бірліктердің тұтастығы

Семантикалық талдаудың негізгі принциптерінің бірі – мағыналық бірліктердің тұтастығын сақтау болып табылады. Бұл принцип бойынша, сөздің мағынасы оның құрылымымен тығыз байланысты. Сөздердің мағыналары тек лексикалық тұрғыдан ғана емес, оның сөйлеу, жазу, түсіну аясында да тұтастай қарастырылады. Әрбір сөз өз құрамындағы морфемалар, түбірлер, қосымшалар арқылы белгілі бір мағына береді. Семантикалық талдауда осы мағыналық тұтастықты сақтау маңызды.

Мысал:

• «Ағаш» сөзі бір мағынаға ие, бірақ ол белгілі бір контексте әртүрлі мағынада қолданылуы мүмкін. Ол табиғаттағы нақты ағашты білдіруі мүмкін, ал метафоралық мағынада «құрылыс», «мықты» немесе «тұрақтылық» ұғымдарын білдіреді.

2. Мағынаның контексте өзгеруі

Мағына тек сөздің өзінде емес, оның қолданылу контекстінде де айқындалады. Сөздердің мағынасы контекстке байланысты әртүрлі өзгерістерге ұшырайды. Семантикалық талдау контекстке назар аударуды талап етеді, өйткені сөздердің мағынасы нақты жағдайда қалай өзгеретінін анықтау маңызды. Бір сөздің бірнеше мағынасы болуы мүмкін, және оның нақты мағынасы тек контекстен ғана белгілі болады.

Мысал:

• «Қала» сөзі өзінің негізгі мағынасы бойынша үлкен елді мекенді білдіреді, бірақ белгілі бір контексте «қала» сөзі бейнелі мағынада да қолданылуы мүмкін, мысалы, «қала мәдениеттің орталығы» дегенде «қала» сөзінің мағынасы басқа жақтан көрініс табады.

3. Көпмағыналылық (Полисемия)

Көпмағыналылық немесе полисемия – бір сөздің бірнеше мағынаны білдіруі. Бұл принцип лексикалық талдауда маңызды рөл атқарады. Сөздің әртүрлі мағыналарын анықтау, олардың контексте қалай қолданылатындығын зерттеу семантикалық талдаудың негізі болып табылады. Әрбір сөздің көпмағыналылығын түсіну оның мазмұнын тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, сөздердің мағыналық өзгерістерін, олардың тарихи дамуын зерттеу қажет.

Мысал:

• «Бас» сөзі бірнеше мағынаға ие болуы мүмкін:

  • Негізгі мағынасы: дене мүшесі (бас — адамның жоғарғы бөлігінде орналасқан).

  • Қосымша мағыналары: басшы (бас — жетекші немесе басшы), бастау (бас — бастау нүктесі), көңіл (бас көтеру — көтеріңкі көңіл-күй).

Семантикалық талдау барысында сөздердің көпмағыналығын дұрыс түсініп, әр мағынаның контексте қалай қолданылатынын анықтау қажет.

4. Семантикалық өріс

Семантикалық өріс деп белгілі бір мағыналық топтарға немесе категорияларға жататын сөздер жиынтығын айтамыз. Семантикалық өріс бір-бірімен мағыналық жағынан байланысты сөздер мен сөз тіркестерінен тұрады. Әрбір сөз белгілі бір семантикалық өріске кіреді, бұл сөздер өзара байланысты болады және бір мағыналық категорияның аясында қызмет атқарады. Семантикалық өрісті талдау сөздер арасындағы ішкі байланыстарды түсінуге көмектеседі.

Мысал:

• «Табиғат» семантикалық өрісін алайық: осы топқа жататын сөздер «ағаш», «жер», «су», «көктем», «таулар» және т.б. болады. Осы сөздер табиғаттың әртүрлі элементтерін білдіреді және бір-бірімен тікелей байланыста болады.

Семантикалық өріс түсінігі сөздердің арасындағы мағыналық байланысты анықтауға, олардың өзара байланысын зерттеуге мүмкіндік береді.

5. Синонимдік және антонимдік қатарлар

Синонимдік және антонимдік қатарлар – сөздердің мағыналық байланысын зерттеудің маңызды принциптері. Синонимдер – мағынасы жақын немесе бірдей сөздер болса, антонимдер – мағынасы қарама-қарсы сөздер. Бұл принциптің маңызы — сөздер арасындағы мағыналық ұқсастықтарды немесе айырмашылықтарды анықтау, сондай-ақ олардың контексте қалай қолданыла алатындығын түсіну.

Мысал:

• Синонимдер:
  «Сүйіспеншілік» — «махаббат», «жақсылық» — «қайырымдылық».

• Антонимдер:
  «Жақсы» — «жаман», «қатты» — «жұмсақ», «ашық» — «құпия».

Синонимдер мен антонимдер арасындағы айырмашылықтарды білу, сөздердің қолдану аясын кеңейтуге және оларды дұрыс пайдалану қабілетіне әсер етеді.

6. Метонимия және метафора

Семантикалық талдау процесінде метонимия мен метафора сияқты бейнелі сөздерді зерттеу маңызды. Бұл принциптер бойынша сөздер өзінің негізгі мағынасынан басқа мағыналарды білдіреді. Метафора – сөздің бейнелі түрде қолданылуы, ал метонимия – бір нәрсенің атын басқа бір нәрсенің атымен ауыстыру. Метафора мен метонимияны анықтау сөздің мағыналық байлығын зерттеуге көмектеседі.

Мысал:

• Метафора: «Жолың болсын» (мұнда жол тек физикалық жолды емес, адам өмірінің бағыт-бағдарын білдіреді).

• Метонимия: «Кітапты оқып, білім ал» (кітаптар арқылы білім алу әрекетін білдіреді, «кітап» сөзі білім алу процесін бейнелейді).

7. Когнитивтік принцип

Когнитивтік принцип сөздердің мағынасының тек тілдік емес, сонымен қатар адамның ойлау қабілетіне, мәдениетіне және тәжірибесіне қалай байланысты екендігін зерттейді. Бұл принцип сөздердің мағынасын тек сөздер арқылы ғана емес, адамдардың өмірлік тәжірибесі мен әлемді қабылдау тұрғысынан түсіндіреді.

Мысал:

• «Тау» сөзі табиғаттағы биік жерді білдіреді, бірақ когнитивтік тұрғыдан бұл сөз адамның күшін, тұрақтылығын, биік мақсаттарын символиздей алады.

Семантикалық талдаудың негізгі принциптері – сөздердің мағыналық құрылымын түсіну, олардың контексте өзгеруін бақылау, көпмағыналылық пен синонимияны, антонимияны, сондай-ақ метафора мен метонимия сияқты бейнелі тәсілдерді зерттеу арқылы сөздердің терең мағынасын ашады. Бұл принциптер лексикалық талдаудың маңызды құралдары болып табылады және сөздердің дұрыс қолданылуын қамтамасыз етеді.

4.2. Семантикалық талдаудың әдістері

Семантикалық талдау — тілдегі сөздердің мағыналарын, олардың контексте қолданылуын, көпмағыналылығын және мағыналық өзгерістерін зерттеу процесі. Бұл талдау әдістері арқылы тілдің ішкі құрылымын тереңірек түсіну мүмкіндігі ашылады. Семантикалық талдаудың әдістері сөздердің мағыналық аясын, олардың өзара байланысын және қолдану ерекшеліктерін анықтауға бағытталған. Төменде семантикалық талдаудың негізгі әдістері сипатталады.

1. Контекстуалдық әдіс

Контекстуалдық әдіс сөздердің мағынасын олардың нақты контекстінде зерттеуге негізделеді. Бұл әдіс сөздің мағынасы контекстен тәуелді екенін көрсетеді. Бір сөздің мағынасы оның қолданылған ортаға, сөйлеу жағдайына және байланысқа байланысты өзгереді. Контекстуалдық талдау арқылы сөздердің нақты мағыналарын, олардың контекстегі өзгерістерін және әсерін анықтауға болады.

Қадамдар:

• Сөздің контексті ішінде қолданылғанда қандай мағынаны білдіретінін анықтау.

• Сөздің мағынасының өзгеруін зерттеу.

Мысал:

• Сөз: «Жарық»

  • Контексте:

    • «Жарықта жүру» — физикалық мағына (жарықтың болуын білдіреді).

    • «Ашық жарық» — бейнелі мағына (ашық ауа райын білдіреді).

Контекстуалдық әдіс сөздердің мағынасының өзгеруін жақсы түсіндіруге мүмкіндік береді, себебі әрбір сөз әртүрлі жағдайда басқа мағынаға ие болуы мүмкін.

2. Семантикалық өріс әдісі

Семантикалық өріс әдісі белгілі бір тақырыптық немесе мағыналық топқа жататын сөздерді зерттеуге бағытталған. Бұл әдіс арқылы сөздердің мағыналары олардың арасындағы мағыналық байланыстар арқылы анықталады. Әрбір сөз белгілі бір семантикалық өріске кіреді, яғни ол сөздер мағыналық жағынан бір-бірімен байланысты болады. Семантикалық өрісті зерттеу сөздердің ішкі байланыстарын түсінуге мүмкіндік береді.

Қадамдар:

• Сөздерді белгілі бір мағыналық топтарға бөлу.

• Әр сөздің семантикалық өрістегі орны мен рөлін зерттеу.

Мысал:

• Табиғаттың семантикалық өрісі:

«Ағаш», «ауа», «жер», «тау», «көл», «ағынды су» — бұл сөздер табиғатқа қатысты мағыналық өріске жатады.

Семантикалық өріс әдісі сөздердің өзара байланысын зерттеп, олардың мағыналық құрылымын айқындайды.

3. Көпмағыналылық (Полисемия) әдісі

Көпмағыналылық (полисемия) — бір сөздің бірнеше мағынаны білдіруі. Бұл әдіс арқылы сөздің бір не бірнеше мағынасын анықтап, олардың әртүрлі контексте қалай қолданылатындығын зерттеуге болады. Сөздің көпмағыналылығы оның тілдегі қолданылуын күрделендіреді, бірақ бұл әдіс сөздің мағыналық тереңдігін ашуға мүмкіндік береді.

Қадамдар:

• Сөздің көпмағыналылығын анықтау.

• Әр мағынаның қолданылу контекстін зерттеу.

Мысал:

• Сөз: «Құрал»

  • Негізгі мағынасы: белгілі бір мақсатта қолданылатын зат.

  • Метафоралық мағынасы: адамның іс-әрекетіне қажетті барлық әдіс-тәсілдер.

Полисемия әдісі сөздің мағыналық жақтарын және оның түрлі қолданылу жағдайларын зерттеуге мүмкіндік береді.

4. Синонимдік және антонимдік қатарлар

Синонимдік қатар – мағынасы бірдей немесе жақын сөздерді талдауға бағытталған. Синонимдер арасында айырмашылықтар болуы мүмкін, бірақ олар бір мағынаны білдіреді. Антонимдік қатар – мағынасы қарама-қарсы сөздерді зерттеу. Бұл әдіс сөздердің мағыналық айырмашылықтарын анықтауға және олардың контекстте қалай қолданылатынын түсінуге мүмкіндік береді.

Қадамдар:

• Сөздің синонимдер мен антонимдерін анықтау.

• Синонимдер мен антонимдердің контексте қалай қолданылатындығын зерттеу.

Мысал:

• Синонимдер:

  • «Жақсы» — «керемет», «тамаша», «күшті».

• Антонимдер:

  • «Қатты» — «жұмсақ», «жоғары» — «төмен».

Синонимдік және антонимдік қатарлар әдісі сөздердің бір-бірімен қалай байланысатынын және олардың мағыналық айырмашылықтарын көрсетуге көмектеседі.

5. Метафора және метонимия әдісі

Метафора және метонимия әдісі бейнелі сөздер мен тіркестерді зерттеуге арналған. Метафора – бір затты немесе ұғымды басқа бір зат немесе ұғым арқылы бейнелеу, ал метонимия – бір ұғымды екінші ұғыммен ауыстыру. Бұл әдіс тілде сөздердің мағыналарын кеңейтеді және оларды жаңа мағынада қолдануға мүмкіндік береді.

Қадамдар:

• Метафора мен метонимияны анықтау.

• Сөздердің бейнелі мағыналарын зерттеу.

Мысал:

• Метафора: «Жүрегім тас болды» (метафоралық мағынада жүрек сезімдерді білдіреді, ал тас «салқындық», «қаталдық» дегенді білдіреді).

• Метонимия: «Қаладағы кітапханалар білім ошағы болып табылады» (кітапхана сөзінің орнына білім ошағы тұжырымдамасы қолданылады).

Метафора мен метонимия арқылы сөздердің бейнелі мағыналарын ашуға болады, бұл әдіс тілдің стильдік мүмкіндіктерін түсінуге көмектеседі.

6. Когнитивтік әдіс

Когнитивтік әдіс сөздердің мағынасы тек тілдік қырынан ғана емес, адамның қабылдау және ойлау жүйесімен байланысты екенін көрсетеді. Бұл әдіс сөздердің мағыналарын адамның түсінігі, мәдениеті мен әлеуметтік тәжірибесі тұрғысынан зерттейді. Сөздердің мағынасы олардың когнитивтік мәнімен байланыста болады, сондықтан бұл әдіс тілдің мағыналық тереңдігін түсінуге мүмкіндік береді.

Қадамдар:

• Сөздердің мағыналарын адамның қабылдау жүйесі тұрғысынан түсіндіру.

• Сөздер мен ұғымдардың мәдени және әлеуметтік контексттердегі мәнін зерттеу.

Мысал:

• «Құндылық» сөзі әрбір мәдениетте әртүрлі мағынаға ие болуы мүмкін, бірақ ол әрқашан адам өмірінің маңызды аспектілерін білдіреді. Осы тұрғыдан, сөздер мен ұғымдар белгілі бір халықтың дүниетанымына негізделген.

Когнитивтік әдіс сөздер мен ұғымдардың мәдениетпен, психологиямен және қабылдаумен байланысты мағыналарын ашады.

7. Этимологиялық әдіс

Этимология – сөздің шығу тегі мен тарихи даму процесін зерттейтін ғылым. Этимологиялық әдіс сөздің шығу тарихын, оның тарихи кезеңдердегі мағынасының өзгеруін зерттейді. Бұл әдіс арқылы сөздің бастапқы мағынасын анықтап, оның бүгінгі күндегі қолданылуын түсінуге болады.

Қадамдар:

• Сөздің шығу тегі мен тарихын зерттеу.

• Сөздің мағынасының уақыт өте келе өзгергендігін немесе сақталғандығын анықтау.

Мысал:

• Сөз: «Телефон»

  • Этимологиялық тұрғыдан алғанда, бұл сөз грек тілінен шыққан: «tele» — «алыс», «phone» — «дыбыс». Сондықтан, телефон сөзі бастапқыда «алыс дыбыс» деген мағынада қолданылған.

Этимологиялық әдіс сөздердің тарихи мағынасын ашуға және олардың даму жолын түсінуге көмектеседі.

Семантикалық талдаудың әдістері арқылы сөздердің мағыналарын тереңірек зерттеуге, олардың контексте қолданылу ерекшеліктерін түсінуге және тілдің бай мағыналық жүйесін ашуға болады. Әрбір әдіс сөздердің әртүрлі қырларын ашады, және оларды пайдалану арқылы тілдің семантикалық құрылымын толық түсіну мүмкіндігі туындайды.

4.3. Семантикалық талдаудың қадамдары

Семантикалық талдау – сөздердің мағынасын, олардың контексте қолданылуын, мағыналық өзгерістерін және олардың өзара байланысын зерттеуге бағытталған жүйелі процесс. Семантикалық талдаудың қадамдары белгілі бір әдістерді қолдана отырып, сөздердің терең мағынасын ашуға мүмкіндік береді. Төменде семантикалық талдаудың негізгі қадамдары сипатталады.

1. Мәтіннің немесе сөйлемнің контекстін анықтау

Семантикалық талдаудың алғашқы қадамы – зерттелетін сөз немесе сөз тіркесі қолданылатын контексті анықтау. Бұл қадам мағыналық өзгерістер мен сөздің нақты қолданылуын түсіну үшін маңызды. Сөздің мағынасы контекске байланысты өзгереді, сондықтан оның нақты жағдайдағы мағынасын анықтау қажет.

Қадамдар:

• Зерттелетін сөздің қолданылған сөйлемін немесе мәтінін талдау.

• Контекст ішіндегі сөздердің қызметін және олардың өзара байланысын зерттеу.

Мысал:

• Сөз: «Жарық»

  • Контекст: «Жарықта жүру қауіпсіз» — бұл жерде жарық физикалық жарық ретінде түсініледі.

  • Контекст: «Ашық жарық» — мұнда жарықтың мағынасы бейнелі, ашық, жайлы ауа райын білдіреді.

2. Сөздің көпмағыналылығын талдау

Көпмағыналылық – бір сөздің бірнеше мағынаға ие болуы. Бұл қадамда сөздің бірнеше мағыналарын анықтау және әр мағынаның контексте қалай қолданылатынын талдау қажет. Сөздің көпмағыналылығын түсіну сөздің барлық мағыналық жақтарын зерттеуге мүмкіндік береді.

Қадамдар:

• Сөздің негізгі және қосымша мағыналарын анықтау.

• Әр мағынаның контексте қалай қолданылатынын және сөздің мағыналық өзгерістерін талдау.

Мысал:

• Сөз: «Бас»

  • Негізгі мағынасы: дене мүшесі (адамның басы).

  • Метафоралық мағынасы: жетекші, басшы (мысалы, «компанияның басшысы»).

  • Бейнелі мағынасы: негізгі нүкте немесе басымдық (мысалы, «істің басы»).

3. Синонимдер мен антонимдерді анықтау

Синонимдер мен антонимдер сөздердің мағыналық байланыстарын түсінуге мүмкіндік береді. Бұл қадамда сөздің мағыналық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау маңызды. Синонимдер мен антонимдер контекстте сөздердің мағыналық құрылымын нақтылауға көмектеседі.

Қадамдар:

• Сөздің синонимдерін анықтау, олардың мағыналық айырмашылықтарын зерттеу.

• Сөздің антонимдерін зерттеу, олардың қарама-қарсы мағыналарын талдау.

Мысал:

• Сөз: «Қатты»

  • Синонимдер: «мықты», «қатал».

  • Антонимдер: «жұмсақ», «әлсіз»

4. Семантикалық өрісін талдау

Семантикалық өріс – бір мағыналық топқа жататын сөздер жиынтығы. Бұл қадамда зерттелетін сөздің семантикалық өрісін анықтау және сөздердің мағыналық байланыстарын түсіну қажет. Семантикалық өріс сөздердің топтасуы мен олардың мағыналық құрылымын айқындауға мүмкіндік береді.

Қадамдар:

• Сөздің жататын семантикалық өрісін анықтау.

• Семантикалық өріске жататын басқа сөздермен байланысын зерттеу.

Мысал:

• Сөз: «Ағаш»

  • Семантикалық өріс: табиғат, өсімдіктер, тіршілік.

  • Осы өріске жататын сөздер: «ағаш», «жапырақ», «құстар», «жер».

5. Метафоралық және метонимикалық мағыналарды талдау

Метафора және метонимия – тілдегі бейнелі сөздер мен тіркестер. Метафора бір нәрсені екінші нәрсемен ауыстыру арқылы мағына беру болса, метонимия бір ұғымды басқа ұғыммен алмастырады. Бұл қадамда сөздер мен олардың мағыналарын метафоралық және метонимиялық тұрғыдан зерттеу қажет.

Қадамдар:

• Метафоралық және метонимиялық мағыналарды анықтау.

• Сөздің метафоралық немесе метонимиялық қолданылуын талдау.

Мысал:

• Метафора: «Табиғаттың тынысы» — табиғаттың тіршілік көздерін бейнелеу.

• Метонимия: «Парламент шешім қабылдады» — «Парламент» сөзі мекеме немесе ұйымды білдіреді.

6. Когнитивтік аспектіні зерттеу

Когнитивтік аспект – сөздердің мағыналарының адамның қабылдау жүйесімен және мәдениетімен байланысын зерттеу. Бұл қадамда сөздің когнитивтік аспектісі зерттеліп, адамның дүниетанымы мен мәдениетіне қатысты мағыналары талданады.

Қадамдар:

• Сөздің когнитивтік мағыналарын, оның адам санасындағы бейнесін анықтау.

• Сөздердің мәдениетке, әлеуметтік тәжірибеге және әлемді қабылдау тәсіліне әсерін зерттеу.

Мысал:

• Сөз: «Тау»

  • Когнитивтік тұрғыда тау — биік, мықты, тұрақты элемент. Ол адамның күштілігі мен қиындықтарды жеңе алатындығын білдіреді.

7. Сөздің тарихи және этимологиялық мағынасын зерттеу

Этимологиялық талдау сөздің шығу тегін, тарихи дамуын және оның алғашқы мағынасын зерттейді. Бұл қадамда сөздің тарихи мағынасын, оның даму кезеңдерін түсіну маңызды.

Қадамдар:

• Сөздің шығу тегін зерттеу.

• Сөздің тарихи даму жолын және мағынасының өзгеруін анықтау.

Мысал:

• Сөз: «Телефон»

  • Этимологиялық тұрғыда, грек тіліндегі «tele» (алыс) және «phone» (дыбыс) сөздерінен шыққан.

8. Қорытынды жасау және талдауды жинақтау

Семантикалық талдаудың соңғы қадамы – барлық зерттелген мәліметтерді жинақтап, қорытынды жасау. Бұл кезеңде барлық талдау нәтижелерін жүйелеп, сөздің негізгі мағынасын, оның контексте өзгерістерін, мағыналық байланыстарын және басқа аспектілерін талдаймыз.

Қадамдар:

• Алдыңғы қадамдардағы мәліметтерді жинақтап, сөздің негізгі мағынасын анықтау.

• Сөздің мағыналық құрылымын қорытындылау.

Мысал:

• «Жарық» сөзі тек физикалық жарық емес, адамның эмоциялық жағдайын, көңіл күйін, өмірдегі бағыт-бағдарын бейнелейтін метафора ретінде де қолданылуы мүмкін.

Семантикалық талдаудың қадамдары арқылы тілдегі сөздердің мағынасына терең үңіліп, олардың мағыналық құрылымын, контексттегі өзгерістерін және мағыналық байланыстарын анықтай аламыз. Бұл қадамдар сөздердің терең мағынасын түсінуге, олардың қолданылу аясын кеңейтуге және тілдің семантикалық байлығын ұғынуға мүмкіндік береді.

5-бөлім: Лексикалық және семантикалық талдау тапсырмалары үлгісі

Лексикалық және семантикалық талдау тапсырмалары оқушылардың тіл туралы білімдерін тереңдетуге және олардың сөздердің мағыналық құрылымын, контексте қолданылуын түсінуге мүмкіндік береді. Төменде лексикалық және семантикалық талдау жасауға арналған бірнеше тапсырмалар үлгілері берілген.

Тапсырма 1: Лексикалық талдау жүргізу

Мақсаты: Сөздің мағынасын және оның контексте қолданылуын талдау.

Тапсырма: Төменде берілген мәтінді оқып, лексикалық талдау жасаңыз. Сөздердің мағынасын, олардың көпмағыналылығын, контекстегі қолданылуын анықтаңыз.

Мәтін:

Күздің қоңыр салқын күнінде жолға шыққан ескі автобус қаланың шуына қарамастан адамдарды түрлі бағыттарға алып кетіп жатты. Оның ішінде бір сәтте үнсіз қалып, терезесінен алыстағы тауларды аңсап қараған жастар болды. Жолдың шетінде күзгі жапырақтар жамылып жатқан ағаштар көрінді.

Тапсырманың сұрақтары:

1. Мәтіндегі «шуға» сөзі қандай мағынада қолданылған? Бұл сөздің контекстегі мағынасы мен жалпы мағынасы арасында айырмашылық бар ма?

2. «Ағаштар» сөзі қандай семантикалық өріске жатады? Ол қандай мағынаны білдіреді?

3. «Тау» сөзі метафоралық мағынада қолданылған ба? Оның басқа мағыналарын сипаттаңыз.

4. Мәтіндегі көпмағыналы сөздер бар ма? Оларды анықтап, мағынасын талдаңыз.

Тапсырма 2: Семантикалық талдау жасау

Мақсаты: Семантикалық талдау арқылы сөздің мағыналық құрылымын, көпмағыналылығын және олардың қолданылу ерекшеліктерін анықтау.

Тапсырма: Төмендегі сөздерді қолданып, семантикалық талдау жасаңыз. Әр сөздің контексте қалай өзгеретінін зерттеп, оның мағыналық құрылымын айқындаңыз.

Сөздер: Жарық, жол, қала, бас, құс

Тапсырманың сұрақтары:

1. «Жарық» сөзі мәтінде қандай мағынада қолданылған? Осы сөздің бірнеше мағынасын талдап, оларды контексте көрсетіңіз.

2. «Жол» сөзі қандай мағынада қолданылған? Әр мағынаның контексте қолданылу ерекшеліктерін талдаңыз.

3. «Қала» сөзі географиялық мағынада ғана ма, әлде метафора ретінде де қолданылған ба? Мысал келтіріңіз.

4. «Бас» сөзі көпмағыналы ма? Оның әртүрлі мағынасын контексте талдаңыз.

5. «Құс» сөзі метафоралық түрде қалай қолданылуы мүмкін? Оны талдаңыз.

Тапсырма 3: Синонимдер мен антонимдер талдауы

Мақсаты: Синонимдер мен антонимдер арқылы сөздердің мағыналық айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтау.

Тапсырма: Төменде берілген сөздердің синонимдерін және антонимдерін тауып, олардың мағыналарын салыстырып, талдаңыз.

Сөздер: үлкен, ақылды, қиын, тыныш, батыл

Тапсырманың сұрақтары:

1. «Үлкен» сөзіне синонимдер мен антонимдерді анықтаңыз. Бұл сөздер қалай қолданылады және қандай мағыналарға ие?

2. «Ақылды» сөзінің синонимдерін және антонимдерін табыңыз. Әр сөздің мағыналық айырмашылығын түсіндіріңіз.

3. «Қиын» сөзінің контексте қолданылуы мүмкін антонимдерін көрсетіңіз.

4. «Тыныш» сөзінің синонимдері мен антонимдерін тауып, олардың контекстегі қолданылуын зерттеңіз.

5. «Батыл» сөзіне синонимдер мен антонимдер табыңыз. Әрбір сөздің мағыналық ерекшеліктерін анықтаңыз.

Тапсырма 4: Семантикалық өріс құру

Мақсаты: Сөздердің семантикалық өрісін құра отырып, олардың мағыналық байланысын түсіну.

Тапсырма: Төменде берілген сөздерге семантикалық өріс құрыңыз. Бұл сөздер қандай мағыналық топқа жатады? Әр сөзді осы топқа қалай жатқызуға болатынын түсіндіріңіз.

Сөздер: құстар, ағаш, жапырақ, таулар, көк, ауа, жел, өзен

Тапсырманың сұрақтары:

1. Бұл сөздер қандай семантикалық өріске жатады? Сөздер арасындағы байланыстарды анықтаңыз.

2. Әрбір сөздің мағынасын талдап, оларды өзара байланыстырыңыз.

3. Тақырыптық немесе мағыналық топтарға қандай сөздер қосуға болады?

4. Әр сөздің мағынасына қандай қосымша ақпараттар енгізуге болады?

Тапсырма 5: Метафоралық мағыналарды талдау

Мақсаты: Метафоралардың мағыналық тереңдігін түсініп, оларды мәтінде талдау.

Тапсырма: Төмендегі мәтіндегі метафораларды табыңыз. Әр метафораның мағыналық өзгерісін және оның қолданылуын талдаңыз.

Мәтін:

«Қаладағы жарықтар көктеммен бірге пайда болады, бірақ біз оларды елеусіз қалдырамыз. Түнгі қала өзінің өмірін жаңа ұрпаққа жеткізеді, ал ертеңгі таң оны жаңа бастауларға шақырады.»

Тапсырманың сұрақтары:

1. Мәтіндегі қандай метафоралар бар? Олардың мағыналарын анықтаңыз.

2. «Қаладағы жарықтар» метафорасы қандай мағынада қолданылған? Оның мәні қандай?

3. «Түнгі қала» және «жаңа бастаулар» метафораларының мағыналары қалай ашылады?

4. Метафоралық мағыналар мәтіннің жалпы мағынасына қалай әсер етеді?

Тапсырма 6: Сөздің көпмағыналылығын талдау

Мақсаты: Бір сөздің бірнеше мағынасын зерттеу және әр мағынаның контексте қалай қолданылатынын талдау.

Тапсырма: Төмендегі сөздердің әрбір мағынасына сәйкес контексттер құрыңыз. Әр сөздің әртүрлі мағыналарын талдап, олардың контексте қолданылу ерекшеліктерін түсіндіріңіз.

Сөздер: көрік, шешім, бал, қайрат

Тапсырманың сұрақтары:

1. «Көрік» сөзінің бірнеше мағынасын анықтаңыз. Ол қандай контексте қолданылуы мүмкін?

2. «Шешім» сөзінің әртүрлі мағыналарын түсіндіріңіз. Ол қандай жағдайларда қолданылуы мүмкін?

3. «Бал» сөзінің көпмағыналылығын қарастырып, оның әртүрлі мағыналарын талдаңыз.

4. «Қайрат» сөзіне синонимдер табыңыз және оның метафоралық мағынада қолданылуын көрсетіңіз.

Тапсырма 7: Сөздерге семантикалық өріс құру

Мақсаты: Сөздерді топтастырып, олардың арасындағы мағыналық байланысты түсіну.

Тапсырма: Төменде берілген сөздерді семантикалық өріске топтастырыңыз. Әр сөздің мағыналық байланысын түсіндіріңіз.

Сөздер: жаңбыр, су, тамшы, бұлақ, көл, өзен, бұлт, суару

Тапсырманың сұрақтары:

1. Бұл сөздер қандай мағыналық топқа жатады? Олардың бір-бірімен байланысы қандай?

2. Әр сөзді өз семантикалық өрісінде түсіндіріп, олардың мағыналарын салыстырыңыз.

3. Бұл сөздермен бірге тағы қандай сөздерді қосуға болады?

4. «Суару» сөзі осы топқа қалай байланысты болады? Оның мағынасын талдаңыз.

Тапсырма 8: Лексикалық өрістердің байланысын зерттеу

Мақсаты: Лексикалық өрістерді салыстыра отырып, олардың арасындағы мағыналық байланыстарды анықтау.

Тапсырма: Төменде берілген сөздер екі түрлі семантикалық өріске жатады. Әрбір топқа жататын сөздерді анықтап, олардың арасындағы мағыналық айырмашылықтарды түсіндіріңіз.

Сөздер: оқулық, мектеп, білім, студент, оқушы, университет, сабақ, пән

Тапсырманың сұрақтары:

1. Бұл сөздер қандай семантикалық топтарға жатады? Олардың арасындағы байланыстарды түсіндіріңіз.

2. «Оқулық» сөзі қандай семантикалық өріске жатады? Бұл сөзге қандай синонимдер табуға болады?

3. «Сабақ» сөзі қай семантикалық өріске жатады? Оның мағынасы қандай?

4. «Білім» және «оқушы» сөздерінің мағыналарын салыстырып, олардың арасындағы айырмашылықтарды анықтаңыз.

Тапсырма 9: Синонимдер мен антонимдерге талдау жасау

Мақсаты: Синонимдер мен антонимдердің мағыналық айырмашылықтарын терең түсіну.

Тапсырма: Төменде берілген сөздердің синонимдерін және антонимдерін табыңыз. Әр сөздің мағынасына сәйкес қолданылатын контекстті түсіндіріңіз.

Сөздер: үлкен, ашық, ақыл, жылы, жақсы

Тапсырманың сұрақтары:

1. «Үлкен» сөзіне синонимдер мен антонимдер табыңыз. Әрқайсысының мағынасын салыстырыңыз.

2. «Ашық» сөзі синонимдермен бірге қалай қолданылады? Антонимдерін тапсаңыз, олардың мағынасын түсіндіріңіз.

3. «Ақыл» сөзіне синонимдер табыңыз. Бұл сөздің метафоралық мағынада қолданылуын көрсетіңіз.

4. «Жылы» сөзі синонимдермен қандай контексте кездеседі? Антонимдерін және олардың қолданылуын талдаңыз.

5. «Жақсы» сөзіне синонимдер мен антонимдер тапқан соң, олардың мәтіндегі контекстке сәйкестігін анықтаңыз.

Тапсырма 10: Метафоралық және метонимикалық мағыналарды анықтау

Мақсаты: Метафора мен метонимияның арасындағы айырмашылықтарды түсіну және олардың мағыналарын талдау.

Тапсырма: Төмендегі сөздер мен тіркестердің метафоралық немесе метонимикалық мағыналарын анықтап, олардың қолданылу ерекшеліктерін түсіндіріңіз.

Тіркестер:

1. «Күннің көзі»

2. «Қала жүрегі»

3. «Құлақ салу»

4. «Бас жарылса да, тіл жарылмайды»

Тапсырманың сұрақтары:

1. «Күннің көзі» тіркесіндегі метафораны түсіндіріңіз.

2. «Қала жүрегі» тіркесіндегі метонимиканы анықтап, оның мағынасын талдаңыз.

3. «Құлақ салу» тіркесінің метафоралық мағынасын түсіндіріңіз.

4. «Бас жарылса да, тіл жарылмайды» мақалындағы метафора мен мағынаны анықтаңыз.

Тапсырма 11: Көпмағыналы сөздерді қолдану

Мақсаты: Көпмағыналы сөздерді әртүрлі контексте қолдану.

Тапсырма: Төменде берілген көпмағыналы сөздермен сөйлемдер құрыңыз. Әр сөйлемде сөздің әртүрлі мағыналарын көрсетіңіз.

Сөздер: көрік, айна, жүрек, қол, батыл

Тапсырманың сұрақтары:

1. «Көрік» сөзін екі түрлі мағынада қолданған сөйлемдер құрыңыз.

2. «Айна» сөзінің мағыналарын контексте қалай өзгертетінін түсіндіріңіз.

3. «Жүрек» сөзін метафоралық мағынада қолданған сөйлемдер құрыңыз.

4. «Қол» сөзіне қатысты бірнеше түрлі мағынадағы сөйлемдер жасаңыз.

5. «Батыл» сөзі қандай контексте қолданылғанда синонимдермен ауыстырылуы мүмкін екенін талдаңыз.

Тапсырма 12: Сөздің көпмағыналылығын талдау

Мақсаты: Бір сөздің бірнеше мағынасын зерттеу және әр мағынаның контексте қалай қолданылатынын талдау.

Тапсырма: Төмендегі сөздердің әрбір мағынасына сәйкес контексттер құрыңыз. Әр сөздің әртүрлі мағыналарын талдап, олардың контексте қолданылу ерекшеліктерін түсіндіріңіз.

Сөздер: көрік, шешім, бал, қайрат

Тапсырманың сұрақтары:

1. «Көрік» сөзінің бірнеше мағынасын анықтаңыз. Ол қандай контексте қолданылуы мүмкін?

2. «Шешім» сөзінің әртүрлі мағыналарын түсіндіріңіз. Ол қандай жағдайларда қолданылуы мүмкін?

3. «Бал» сөзінің көпмағыналылығын қарастырып, оның әртүрлі мағыналарын талдаңыз.

4. «Қайрат» сөзіне синонимдер табыңыз және оның метафоралық мағынада қолданылуын көрсетіңіз.

Тапсырма 13: Сөздерге семантикалық өріс құру

Мақсаты: Сөздерді топтастырып, олардың арасындағы мағыналық байланысты түсіну.

Тапсырма: Төменде берілген сөздерді семантикалық өріске топтастырыңыз. Әр сөздің мағыналық байланысын түсіндіріңіз.

Сөздер: жаңбыр, су, тамшы, бұлақ, көл, өзен, бұлт, суару

Тапсырманың сұрақтары:

1. Бұл сөздер қандай мағыналық топқа жатады? Олардың бір-бірімен байланысы қандай?

2. Әр сөзді өз семантикалық өрісінде түсіндіріп, олардың мағыналарын салыстырыңыз.

3. Бұл сөздермен бірге тағы қандай сөздерді қосуға болады?

4. «Суару» сөзі осы топқа қалай байланысты болады? Оның мағынасын талдаңыз.

Тапсырма 14: Лексикалық өрістердің байланысын зерттеу

Мақсаты: Лексикалық өрістерді салыстыра отырып, олардың арасындағы мағыналық байланыстарды анықтау.

Тапсырма: Төменде берілген сөздер екі түрлі семантикалық өріске жатады. Әрбір топқа жататын сөздерді анықтап, олардың арасындағы мағыналық айырмашылықтарды түсіндіріңіз.

Сөздер: оқулық, мектеп, білім, студент, оқушы, университет, сабақ, пән

Тапсырманың сұрақтары:

1. Бұл сөздер қандай семантикалық топтарға жатады? Олардың арасындағы байланыстарды түсіндіріңіз.

2. «Оқулық» сөзі қандай семантикалық өріске жатады? Бұл сөзге қандай синонимдер табуға болады?

3. «Сабақ» сөзі қай семантикалық өріске жатады? Оның мағынасы қандай?

4. «Білім» және «оқушы» сөздерінің мағыналарын салыстырып, олардың арасындағы айырмашылықтарды анықтаңыз.

Тапсырма 15: Синонимдер мен антонимдерге талдау жасау

Мақсаты: Синонимдер мен антонимдердің мағыналық айырмашылықтарын терең түсіну.

Тапсырма: Төменде берілген сөздердің синонимдерін және антонимдерін табыңыз. Әр сөздің мағынасына сәйкес қолданылатын контекстті түсіндіріңіз.

Сөздер: үлкен, ашық, ақыл, жылы, жақсы

Тапсырманың сұрақтары:

1. «Үлкен» сөзіне синонимдер мен антонимдер табыңыз. Әрқайсысының мағынасын салыстырыңыз.

2. «Ашық» сөзі синонимдермен бірге қалай қолданылады? Антонимдерін тапсаңыз, олардың мағынасын түсіндіріңіз.

3. «Ақыл» сөзіне синонимдер табыңыз. Бұл сөздің метафоралық мағынада қолданылуын көрсетіңіз.

4. «Жылы» сөзі синонимдермен қандай контексте кездеседі? Антонимдерін және олардың қолданылуын талдаңыз.

5. «Жақсы» сөзіне синонимдер мен антонимдер тапқан соң, олардың мәтіндегі контекстке сәйкестігін анықтаңыз.

Тапсырма 16: Метафоралық және метонимикалық мағыналарды анықтау

Мақсаты: Метафора мен метонимияның арасындағы айырмашылықтарды түсіну және олардың мағыналарын талдау.

Тапсырма: Төмендегі сөздер мен тіркестердің метафоралық немесе метонимикалық мағыналарын анықтап, олардың қолданылу ерекшеліктерін түсіндіріңіз.

Тіркестер:

1. «Күннің көзі»

2. «Қала жүрегі»

3. «Құлақ салу»

4. «Бас жарылса да, тіл жарылмайды»

Тапсырманың сұрақтары:

1. «Күннің көзі» тіркесіндегі метафораны түсіндіріңіз.

2. «Қала жүрегі» тіркесіндегі метонимиканы анықтап, оның мағынасын талдаңыз.

3. «Құлақ салу» тіркесінің метафоралық мағынасын түсіндіріңіз.

4. «Бас жарылса да, тіл жарылмайды» мақалындағы метафора мен мағынаны анықтаңыз.

Тапсырма 17: Көпмағыналы сөздерді қолдану

Мақсаты: Көпмағыналы сөздерді әртүрлі контексте қолдану.

Тапсырма: Төменде берілген көпмағыналы сөздермен сөйлемдер құрыңыз. Әр сөйлемде сөздің әртүрлі мағыналарын көрсетіңіз.

Сөздер: көрік, айна, жүрек, қол, батыл

Тапсырманың сұрақтары:

1. «Көрік» сөзін екі түрлі мағынада қолданған сөйлемдер құрыңыз.

2. «Айна» сөзінің мағыналарын контексте қалай өзгертетінін түсіндіріңіз.

3. «Жүрек» сөзін метафоралық мағынада қолданған сөйлемдер құрыңыз.

4. «Қол» сөзіне қатысты бірнеше түрлі мағынадағы сөйлемдер жасаңыз.

5. «Батыл» сөзі қандай контексте қолданылғанда синонимдермен ауыстырылуы мүмкін екенін талдаңыз.

Лексикалық және семантикалық талдау тапсырмалары оқушылардың сөздердің мағыналарын терең түсінуге, контексте қолдану ерекшеліктерін зерттеуге және тілдің құрылымын толық ұғынуға мүмкіндік береді. Осы тапсырмалар арқылы оқушылар лексика мен семантикадағы терең түсініктерді меңгеріп, тіл білімінің негізгі принциптерін жан-жақты зерттей алады.

Қорытынды

Лексикалық және семантикалық талдау тіл білімінде ерекше орын алады, себебі бұл салалар сөздің мағынасын терең түсіну, тілдің құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу және сөздердің контексте қолданылуын дұрыс бағалау үшін қажетті негіздер қалыптастырады. Әдістемелік құралда қарастырылған лексикалық және семантикалық талдаудың маңызды аспектілері, әдістері мен тапсырмалары оқушыларға тілдің мағыналық тереңдігін, сөздер арасындағы қатынастарды және олардың әртүрлі контекстердегі өзгерістерін түсінуге мүмкіндік береді. Бұл құралды қолдану арқылы оқушылар тек сөздерді меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар олардың мағынасына қатысты аналитикалық дағдыларды да дамытуға мүмкіндік алады.

Лексикалық талдау арқылы оқушылар сөздердің бастапқы және кеңейтілген мағыналарын, олардың стилистикалық ерекшеліктерін, қолдану контекстіне байланысты ауытқуларын зерттейді. Бұл өз кезегінде олардың сөздік қорын молайтып, тілдің сөздік құрылымын тереңірек түсінуге көмектеседі. Сонымен қатар, лексикалық талдау әдістемесі оқушыларды белгілі бір сөздің көпмағыналылығын, синонимдер мен антонимдер арасындағы айырмашылықтарды, сөздердің стильдік қолданыстарын анықтауға баулиды. Мысалы, «жарық», «жақсы», «күшті» секілді сөздер әртүрлі мағыналарда қолданыла отырып, тілдің мүмкіндіктерін кеңейтеді. Оқушылар бұл сөздердің әр мағынасын талдай отырып, тілдің барлық қырларын зерттейді.

Семантикалық талдау болса, оқушыларға сөздердің мағыналық құрылымын, олардың ішкі байланыстарын және семантикалық өрістерін түсінуге мүмкіндік береді. Әр сөздің контекстегі мағынасы мен қолданылуы тек оның сөздік анықтамасымен шектелмей, тілдің мәдени және әлеуметтік деңгейін де көрсетеді. Семантикалық талдау сөздің метафоралық, метонимикалық, фигуративтік қолданылуын терең зерттеуге бағытталған. Сонымен қатар, семантикалық талдау арқылы оқушылар мәтіндердегі сөздердің мағыналық қабаттарын аша алады, олардың ішкі құрылымын, қолданылу аясын, сөйлемдер мен мәтіндердің жалпы құрылымына әсерін түсінеді.

Оқушыларға арналған тапсырмалар осы мақсаттарға жетуге көмектесетін нақты және тиімді әдістерді ұсынады. Лексикалық және семантикалық талдауды жүзеге асыру барысында оқушылар түрлі контексттерде сөздердің қолданылуын, олардың мағынасы мен құрылымын толыққанды зерттей алады. Бұл тапсырмалар оқушыларды шығармашылық және аналитикалық тұрғыдан ойлауға баулып, олардың тілге деген қызығушылығын арттырады. Сонымен қатар, сөздердің мағыналық байлығын, көпмағыналылығын, синонимдік қатарларын және антонимдік қарым-қатынастарды түсіну арқылы олардың тілдің әртүрлі деңгейлерінде жұмыс істеу қабілеттері дамиды.

Әдістемелік құралдағы тапсырмаларды орындау арқылы оқушылар тілдің байлықтарын зерттеу барысында өздерінің сөздік қорларын байыта алады. Сонымен қатар, бұл құрал оқу процесінде түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде оқушылардың тілдік дағдыларын арттырады. Лексикалық және семантикалық талдауды іске асыру барысында оқушылар тілдің құрылымдық аспектілерін толықтай түсініп, өз ойларын нақты әрі түсінікті жеткізу қабілеттерін жетілдіреді. Бұл процестің нәтижесінде олар тек теориялық білім алады, сонымен қатар практикалық дағдыларды да қалыптастырады.

Әдістемелік құралдағы берілген материалдар мен тапсырмалар оқушылардың ой-өрісін кеңейтеді, сондай-ақ олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады. Оқушылар мәтіндер мен сөздер арқылы мағыналық байланыстарды табу, түрлі талдаулар жасау, салыстыру және қорытындылар шығару дағдыларын меңгереді. Әрбір тапсырма оқушылардың шығармашылық ойлауына, сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етеді, бұл олардың тіл туралы түсініктерін тереңдетеді.

Лексикалық және семантикалық талдаудың маңыздылығы сөздер мен сөйлемдердің мағынасын толық және дұрыс түсіну, сондай-ақ мәтіндер мен сөйлемдер құрылымын дұрыс талдай алу қабілетін арттырады. Бұл өз кезегінде оқушылардың тілдік мәдениетін қалыптастырады, олардың сөйлеу дағдыларын жетілдіреді және жан-жақты білімді болуына мүмкіндік береді. Сондай-ақ, лексикалық және семантикалық талдау әдістері оқушылардың тілге деген қызығушылықтарын арттырып, оларды әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, тілдік анализ жасауды үйретеді.

Қорытындылай келе, бұл әдістемелік құрал лексикалық және семантикалық талдау дағдыларын дамытуға бағытталған тиімді оқу құралы болып табылады. Оқушылар лексика мен семантика саласындағы негізгі түсініктер мен тәсілдерді меңгеру арқылы тілдің функционалдық мүмкіндіктерін кеңейтеді, сөйлеу мәдениетін қалыптастырады және өздерін терең ойлай алатын тұлға ретінде дамытады. Сондай-ақ, бұл әдістемелік құрал болашақ тіл мамандары мен әдебиетшілер үшін маңызды теориялық және практикалық көмекші құрал болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қордабаев Т. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы. – Алматы: Рауан, 1996. – 256 б.

2. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Ана тілі, 2002. – 288 б.

3. Мұсабаев С. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Ғылым, 1999. – 320 б.

4. Шалабаева С. Қазақ тілінің сөздік қоры: Лексикология және фразеология. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 200 б.

5. Сыздықова Р. Қазақ тіліндегі сөз мағынасы. – Алматы: Санат, 2006. – 214 б.

6. Сейтбекова Б. Семантикалық талдау және оның әдістері. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 185 б.

7. Виноградов В. В. Русский язык. Лексикология и фразеология. – Москва: Просвещение, 1970.

8. Кашкин В. И. Лексика и семантика. – Москва: Наука, 1990. – 352 б.

9. Арнольд И. В. Семантика современного русского языка. – Москва: Высшая школа, 1986. – 381 б.

10. Сұлтанова Т. Қазақ тілінің семантикалық жүйесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 295 б.

11. Оралбаева А. Лексика мен семантика негіздері. – Алматы: Білім, 2010. – 180 б.

12. Ағыбаев К. Қазіргі қазақ тілі: Лексика және фразеология. – Алматы: Ғылым, 1995. – 224 б.

13. Гусева И. И. Теория и практика лексического анализа. – Санкт-Петербург: Издательство С-Петербургского университета, 2004. – 264 с.

14. Балтабаев Ә. Қазақ тіліндегі көпмағыналы сөздер мен олардың қолданылуы. – Алматы: Қайнар, 1999. – 312 б.

15. Тұрсынова С. Қазақ тіліндегі метафора мен метонимия. – Алматы: Жазушы, 2002. – 214 б.