М. Жәлел «Джим» поэмасының тақырыптық ерекшеліктері

Тақырып: М. Жәлел «Джим» поэмасының тақырыптық ерекшеліктері

Ерлік…Қайтпас қайсарлық…Қажымас қайрат…Бұл батылдық пен асылдық үлгісіндей есімі аңызға айналған татардың баһадүр ақыны Мұса Жәлелге тауып айтылған теңеу секілді.Оның өмір жолы,еліне деген сүйіспеншілігі,ерлігі – білгенге ұлы өнеге ,тәрбие мектебі.Мұса Жәлел – азаттық пен патриоттықтың символы іспетті.Осындай патриот ақынның отты қаламынан от боп туған жыр – “Моабит” дәптері – Отанға арналған гимн тәрізді.Қапаста,өмір мен өлім арасында жатып “Татарстаным” деп соққан жүрегінен елжіретіп елі,жері туралы жыр жазу асқан ерлік,әрине,бұл – арайлап атар бостандыққа бір сәт күмән келтірмеген сенім көрінісі.“Моабит” дәптері – жыр — күрес.Әділдік іздеген жанның жүрек сырын білдіретін туынды.Мұса Жәлел өз елінің ғана емес ,өзге елдің де сүйіп оқыр ақыны.Мысалы:менің.Осыған дейін мен татар ақындары жөнінде естіген емеспін.Ал қазір татар елінің мұрасы,асқар бәйтеректері,асыл сөз иелері көп екенін біліп,соның ішінде Мұса Жәлелдің есімімен ғана емес,оның тұңғиығында мағыналы ойы бар көптеген туындыларымен таныстым.Соның ішінде жанымды тебірентіп,жүрегімнің қылын шерткен,көзіме жас ұялатып,көңілімнің төрінен орын алған поэмасы – “Джим”.Поэма ақынның өмір сүрген заманының айнасы.Балдырған бүлдіршіндердің бақытты балалық шақ күндерін ұрлаған әділетсіз жарлық құрбаны болған кішкентай қыз — Эмма арқылы ақын сол кездегі барша балалардың өмірін көрсеткісі келген.Бала қиялына,қуанышына балта шауып,нұрлы жүзге қаяу салған – қанағатсыз зұлымдық.Поэманы оқып отырған оқырман құлағына қос жанардың мұңын жасымен шайып,ботадай боздап жылаған сәби үні естілері хақ:

Жападан-жалғыз қалды қыз,

Джим мен әке жоғалды.

Өткізер талай таңды қыз

Күтумен енді соларды.

Міне,осы шумақтан менің көз алдыма тоқтық пен көңілдегі қуаныштан,ата-ана жылуы мен махаббатынан шет қалған сәби елестейді…Міне,Фашистік Германияның талабына қарсы шығып ,жыр жазу Жәлел Мұсаның ерлігін айқындай түседі.Осындай ұлы перзенттерді ұлықтайтын халқы болса,Мұса Жәлел секілді дана да,дара тұлғалар көп болып,әлем әдебиетінің алар асуы асқар болар ма еді?!

Осыдан он жылдай бұрын Алматыда, Ғалымдар үйінде, атақты ақын Мұса Жәлелдің туғанына тоқсан жыл толуына арналған кеш болып өтті. Соғыс ардагері Хамза Абдуллин осы алқалы жиынға: «Мен зор қуанышпен бардым. Қуанышым босқа кеткен жоқ. Бұл кештен мен жақсы әсер алдым. Кешті ұйымдастырушы татар туыстарға өте риза болдым», – деп жазды.

Осылай болар жөні де бар еді.  Өйткені неміс тұтқынында жүріп:

– Ашшы мынау қараңғылық сарайын,

Бой жазайын, бостандыққа барайын!

Қайда сонда еркін өскен кең далам?

Көз жіберіп биік шыңнан қарайын! — деп армандаған Хамзекең жалын атқан жастық шағында, жат жерде өткізген тар заманда бір үзім нанды бөліп жеген жора-жолдастарын, соның ішінде өзін көріп жүздескен, танысып-біліскен Мұса Жәлелдің жарқын бейнесін, сол бір қиын-қыстау күндерді еске алған болар.

Өткен соғыста тұтқынға түскен боздақтар жөнінде, өкінішке қарай, олардың бәрі сатқындар, елінен, жерінен қашқандар, ұлтынан безгендер деген сияқты біржақты пікір қалыптасқан. Алайда, тағдыр тәлкегімен жау торына түскен абзал жандардың ішінде «елім, жерім, ұлтым» деп көз жасы көлдей ағып, жүрегі қан жылаған сөз зергерлері болды. Мәселен, сол уақытта Берлиндегі қазақтар арасындағы «Қобызшы Қорқыт» (Мәжит Айтбаев), «Асан қайғы» (Мәулікеш Қайболдин), «Асқар Әли» (Әли Асқар), «Сайран» (Хамза Абдуллин) және «Мәжит Дара» (Мәжит Аяпбеков) сияқты ақын-жазушылар осындай асыл жандар еді. Мұндай зиялы қауым, өнерлі адамдар вермахт қарамағындағы басқа мұсылман легиондарында да қызмет атқарды. Айталық, Еділ татарлары легионындағы Мұса Жәлел тұтқын­дарды отаншылдық, патриоттық тұрғыдағы жалынды жырларымен рухтандырып қана қоймай, сонымен бірге неміс фашизміне қарсы астыртын жұмыс жүргізіп, жаппай көтеріліске шақыра білді. Міне, осы тарихи тұлға туралы Хамза Абдуллин өзінің «Мұстафа мен Мағжан – Тұран елінің даналары» (Алматы, 1993) деген кітабында былай деп жазады:

– 1943 жылдың май айында бізге Берлиннен Расулов дейтін өзбек келді. Ол кісі маған: «Берлинде газет шығаратын болдық.  Бірақ тұтқынға түскендердің ішінде біздің түркістандықтардан  бір де журналист жоқ екен. Берлиндегі татар комитетінде Мұса Гумеров (Мұса Жәлел)  дейтін бір журналист бар. Олар қазір «Идел-Орал» деген газет шығарып жатыр. Сол Мұсаның жолдасы Ғайнан Құрмашев сені жақсы біледі екен, сол арқылы мен сені тауып отырмын. Мен сені Берлинге алып кетемін» деді.  Расул менімен қоса Абдулқақ Оразов (түркімен) және Жұмабай Мәмедов (қырғыз) дейтін жігіттерді бірге әкетті.

Түркістан комитеті Ноенбургштрассенің он төртінші үйінде, екінші қабатта, ал татар комитеті үшінші қабатында екен.

Одан әрі Хамзекең вермахт қарамағындағы Түркістан және Еділ татарлары ұйымдарында жұмыс істеп жүрген азаматтар жөнінде ақпар береді.

– Бұдан кейін мен комитетте істейтіндермен  түгелдей таныстым. Қазақтан Хакім Ты­ныбеков, Қарыс Қанатбаев сияқты  жігіттермен жолықтым. Үшінші этаждағы  татар жігіттерімен де жолдас болдық. Әсіресе, Мұса Жәлел «Қорқыттың» бөлмесіне жиі келетін. Екеуі сондағы бастықтарды мазақтап, анекдоттар айтып,  бізді күлдіретін.

Мені бұлар туған інісіндей жақсы көрді.  Мұса Жәлел қазақша жақсы сөйлейді, қазақтың әдемі әндерін шырқағанда, біз оған қайран қалатынбыз. Ал енді Мәулікеш пен Қарыс бізге: «Елге енді бара алмайсыңдар. Жол ел жаққа жабық. Бұл жақта тұрып, елің үшін қанша жақсылық істесең де, оны Сталин кешірмейді. Барысымен ұстап алады да атады, болмаса он жыл беріп, «барса келмеске» жібереді» – деп айтатын.

Жазушы Хамза Абдуллиннің осы хабарда тілге тиек еткен кейбір қазақ азаматтарын оқушы қауымның есінде қалсын десек, оған арнайы түсінік бере кеткен жөн болар.

Хакім Тыныбеков – 1914 жылы Ақмола облысының Қорғалжын ауданында туған. Соғысқа дейін КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының ғылыми қызметкері. Түркістан ұлттық комитетінде (ТҰК) «Милли Түркістан» журналының редакторы, кейін барлық мұсылман комитеттерінің орталық органы  — «Түрік бірлігі» газетін ұйымдастырушылардың бірі.

Қарыс Қанатбаев – 1911 жылы Батыс Қазақстан облысында туған. Тау-кен инженері. ТҰК-нің бас хатшысы. Вали Каюмнен бөлініп шыққан соң — Түркістан ұлттық кеңесінің президенті.

«Қобызшы Қорқыт» – ақын Мәжит Айтбаев, 1913 жылы Қызылорда облысында туған, «Милли әдебиет» журналының редакторы. «Абылай» поэмасының авторы, бірнеше кітабы жарық көрген.

Мәулікеш Қайболдин («Асан қайғы») Ленинград университетінің философия факультетін бітірген.  Өлеңдері мен әңгімелері Қазақстан мен Мәскеудегі газет-журналдарда шыққан. Оның «Жұмақтан келген жәрдем» деген романы бар. Немісше жазған өлеңдері Берлиндегі неміс тіліндегі журналдарда жарық көрген.

Берлиндегі Еділ татарлары комитетінде қызмет істей жүріп, Мұса Жәлел осылайша Түркістан ұлттық комитетіндегі қазақ зиялыларымен тығыз қарым-қатынас жасап, аралас-құралас жүрген.

 Тамұқта

Қызыләскерлер қанша қарсылық көрсеткенімен Гитлердің қарулы күштерінің мысы әлі басып тұрды. Неміс фашистері шабуылды үдете берді.

1942 жыл. 9 ақпан.   Қызыл әскер Демянск түбінде қоршауда қалды. 8 мамыр.   Фашистер Қырымдағы Керчьке екінші рет шабуыл жасады. 17 мамыр.  Харьковтың оңтүстік жағына орналасқан жау қарсы шабуылды күшейтіп жіберді.  20 мамыр.  Қырым майданы күйреді: 44, 47, 51-армияның тас-талқаны шықты. 25 мамыр. Харьков үшін күрес аяқталды: 9, 57, 6-армия тұтқынға түсті…

Солтүстік батыс өңірдегі жағдай да оңып тұрмады. Волхов майданының құрамындағы 2-екпінді армия неміс құрсауына түскен Ленинград қаласының қоршауын бұзып шығуы тиіс еді. Алайда, тапсырма орындалмақ түгілі, әскери құрама жау қақпанына қалай түсіп қалғанын да білмей қалды. Сөйтіп, 2-армия бүкіл маусым айы ішінде құрсаудағы қалаға қол ұшын бере алмады, бас сауғалап, қоршаудан өздері қалай да құтылу үшін жанталасты.

Фашист құрсауынан босану мақсатындағы қызу әрекет кезінде майдандық «Отвага» газетінің тілшісі Мұса Жәлелдің иығына жау оғының жарқыншағы тиді. Теңіздің  керемет бір асау толқыны соққандай оны редакция машинасынан жұлып алып, біраз жерге лақтырып тастады. Сол жақ бұғанасы едәуір зақымданған оның сол  қолы салбырап бос қалды, ал кеудесінде  оқ ізі – кішкене ісіктің томпиған тыртығы – пайда болды. Осылай ауыр жарақаттанған Мұса қол созым жерде жарылған снарядтың жойқын күшінен құлағы тұнып, басы айналып, көзі қарауытып, есеңгіреген күйде жау қолына түсті. Бұл 1942 жылдың шілде айы болатын.

Мұса Жәлел тағдыр тәлкегімен әуелі Двинск түбіндегі, содан соң Рига, Каунас маңайындағы, кейін Хельм, Орш, Седльц, Вустрау елді мекендеріндегі лагерьлерді кезеді. Бірнеше ай осылай біраз жерді шарлатып, сандалтқан соң немістер оны Польша жеріндегі Демблин қорғанына әкеледі.

Легионда

 Ұзақ уақыт өлім фабрикасы атанған Демблин лагерінің жағдайы аса қиын еді. Күтімі жоқ, дұрыстап тамақтанбаған мұндағы 120-150 мыңнан астам әскери тұтқындар әбден қалжыраған, жүдеген, құр сүлдері қалған аш-жалаңаш бейшара жандар болатын. Темір жол вокзалы мен лагерь арасындағы  үш шақырым жердегі иесіз мәйіттерден аяқ алып жүре алмайтынсыз. Қажет емес деген тұтқындарды жендеттер күндіз-түні  үздіксіз атып жатты. Еділ аймағынан шыққан ұлттарды, негізінен татарлар мен башқұрттарды, фашистер осы жерге жинай бастады.

Мұның өзі түсінікті де. Өйткені 1942 жылдың көктемінде Гитлер әртүрлі ұлттық бөлімдерді, ал тамыз айында Еділ-Орал халықтарының легионын құру жөніндегі бұйрыққа қол қояды.

Фюрердің жоспарын жүзеге асыру мақсатымен екі арнаулы құрылым ұйымдастырылады. Олар – генерал-майор Хайкендорф басқарған «Вермахтың ерікті Шығыс құрамаларын басқарушы штаб» және қарамағында насихатшы, үгітшілері, газет-журналдары бар зондерфюрер К.Людерзон басқарған «Шығыс және Кавказ халықтарына арналған насихат бөлімі».

Розенбергтің министрлігінде тюрколог профессор фон Менде басқаратын «Шығыс ұлттары саясатын жоспарлау бөлімі» ашылады. Ал Гиммлердің бұйрығымен Азия және шығыс елдері жөніндегі маман СС-тің гаупштурмфюрері Райнер Ольцша барлау басқармасында өмірге келген «реферат 1-2» бөліміне жетекшілік жасайды.

Сөйтіп, 1942 жылдың күзінде Хайкендорф легиондарды құра бастайды, ал  министрліктер мен ведомстводағылар әрқайсысы өз саласындағы жұмысты тындыруға кіріседі. Ең алдымен басшылық құрамы іріктеледі. Түркістан ұлттық комитетін Вали Каюм-хан басқарса, Еділ татарлары комитетінің тізгінін Шафи Алмазов ұстайды.

Ұлттық, аймақтық комитеттер, баспаханалардың нақтылы ісін үйлестіретін аралық ұйымдар құрылып, ұлттық батальондарда радиостансалар ашылып, газеттер шығарылады, мәдени-ағарту, үгіт-насихат шаралары кеңінен өрістетіледі.

Мәселен, Түркістан ұлттық комитетіндегі он екі бөлімнің бесеуі түрлі жолдармен насихат жұмысымен айналысады, бұлар: әскери насихат, саяси насихат, баспасөз, радио, музыка және театр бөлімдері. Айталық, Түркістан легионының жауынгерлері үшін «Ени Түркістан»  газеті мен «Милли Түркістан»,  «Милли әдебиет» («Милли» – ұлт, ұлттық деген мағынада – А.К.) журналдары шығарылды. Еділ татарлары легионында «Идел-Орал» және «Татар әдебиеті» газеттері, Солтүстік Кавказ легионында «Газзават» және «Солтүстік Кавказ» газеттері таратылды.

Солай бола тұрса да отанын сүйген, туған жерін, өскен жұртын аялаған тұтқындардың көбі немістерге қызмет етуге ықылас білдіре қоймайды. Керісінше, қарсылық көрсетіп, астыртын ұйым құрады. Наразылық білдіргендердің біразы «Идел-Орал» газетінің маңайына шоғырланады. Мұның жуан ортасында Мұса Жәлел жүретін, оның  оң қанаты – белгілі татар ақыны Абдолла Әліш, ал сол қанаты манағы өзіміздің Хамза Абдуллин айтқан Ғайнан Құрмаш еді. Астыртын ұйымның белсенді мүшелері – Ф.Омаров, А.Симаев, Г.Шабаев, З.Хасанов, А.Атнашев, С.Бұхаров…

Олар листовкалар дайындап, оны Радом, Крушино, Познань, Дрезден т. б. лагерьлерге таратты, аса құпия жағдайда жасырын «бестік» топтар құрды. Соның нәтижесі болса керек, 1943 жылдың ақпан айында Шығыс майданға жіберілген Еділ татарлары легионының алғашқы батальоны неміс офицерлерінің көзін жойып, барлық қару-жарағымен Белоруссиядағы қызыләскерлерге қосылып кетті. Бұдан шошынған немістер енді легиондарды майданға  жібермейтін болып шешеді.

Осыған орай іс-әрекет қимылының тәсілін өзгерту қажеттілігі туындады. Шілде айының бас кезінде Мұса Жәлел Радомға келіп, ұйым мүшелерімен орман ішінде кездесті. Бұдан сәл бұрынырақ Мұса Жәлел, Фуат Булатов, Ахмет Симаев қатыс­қан осындай жасырын басқосуда лагерьлердегі жағдай, көтеріліске шығу туралы сөз болған. Сонда поляк патриоттары арқылы қару-жарақ табуға келісілген еді. Бұл жолы Жәлел 3-ші, 4-ші батальондардың майданға бармайтындығын, оның жауынгерлерін немістер Белоруссиядағы  халық байлығын Украина мен Гер­манияға жөнелтетін тауар пойыздарына күзетші ретінде  пайдаланатындығын ескертті. Енді осы пойыздардан қызылдарға қашқысы келетіндерді тауып, солар арқылы кеңес әскерімен, партизандармен байланыс орнату керек деген пікір айтылды.

Фашистер де қарап жатпады. Нәтижесінде бүлікшілердің жоспары, оған тікелей кім-кімдердің қатысы бар  екендігі күні бұрын анықталып, батальондардың қарулы көтерілісі жүзеге аспай қалды. Оқиға былай өрістеді. Шілде айының соңында Ғ.Құрмаш, Ғ.Баттал және М.Ямалутдинов үшеуі Берлиннен көтеріліс басталатын күні, 14 тамызда,  лагерьде таратылуға тиісті листовкаларды әкелген. Мұны сатқын Махмұт Ямалутдинов немістерге хабарлап қояды, сөйтіп топ мүшелерін қамауға алу басталады.

Мұса Жәлел 1943 жылдың 10 тамызында Радомда абақтыға жабылады. Келесі күні Радом, Едлин, кейін басқа лагерьлерде – Берлинде, Познаньда, Свинемюнде, Вустрауда, Гамбургте, Германия мен Польшаның басқа аудандарында – күдікті дегендерді жаппай тұтқындау қолға алынады. Мұсаның майдандас, пікірлес жолдастарының бәрі ұсталып, темір торға қамалады.

Польша лагерьлерінде ұсталған  легионерлер түгелдей ең алдымен Варшаваға әкелінді. Астана түрмесі татарларға лық толды, тоқтаусыз жауап алу, ұрып-соғу, азаптау, қорлау күндіз-түні жүргізілді.

Тергеушілер осындай қиямет-қайымды басынан кешірген Мұса Жәлелдің қолын сындырып,  салбыратып тастайды, бүйрегіне зақым келтіреді. Денесін резеңке таяқпен ұрып, тілім-тілім қылады. Шашын ағартып, қан түкіртеді. Ал бөлшектеніп уақталған саусақтары тіпті бүгуге келмей қалады.

Варшавадағы және басқа жерлерде абақтыға жабылғандар кейін Берлинге жеткізіледі. Ұйымның басқа мүшелерінің аты-жөнін анықтау үшін олардан тәулік бойы үздіксіз жауап алынады. Дей тұрсақ та, аштыққа, қорлық-зорлыққа қарамастан бүлік жасаушылар ешкімді ұстап бермейді.

Дрезденде өткен сотта бәрі өлім жазасына кесіледі.  Мұса Жәлелмен Моабит, Тегель, Шпандау, Дрезден түрмелерінде отырған татарлардың бірде-біреуі тірі қалмайды. Олар 1944 жылдың 25 тамызында ақынмен бірге фашист жендеттерінің қолынан қаза табады.

 Жүрек жырлайды

 Ер басына күн туып, етігімен су кешер заман туғанда да Мұса Жәлел сияқты ержүрек азамат ата жауымен күресін тоқтатпады. Абақтыда, темір тор ішінде жүріп-ақ отты жырларын жазып жатты.  Ақын жүрегінің терең түпкірінен шыққан әрбір жыр жолы, әрбір сөзі фашист жендеттеріне оқ болып атылды. Ақынның «Моабит дәптері» бұған куә. Мәселен, «Жырларым» деген өлеңіндегі:

– Жырымнан от тұтандырдым гүрлетіп,

Айттым жүрек, әділеттік қосқанды.

Жырымменен жеңдім жауды күйретіп,

Жырымменен аяладым достарды, - деген жолдар бұл ойымызды қуаттай түспей ме?

Осыған орай «Моабит дәптерінің» елге қалай келгенін қысқаша сөз еткеннің артықшылығы жоқ сияқты. Бізге ақынның түрмеде жазған екі дәптері жетіпті. Оның біреуін бұрын  Моабит түрмесінде отырған Шарипов Францияның Ле-Пьюи лагерінде жүрген кезінде әскери тұтқын Нығымет Төреқұловқа береді. 1946 жылдың наурыз айында Қазанға келген Н. Төреқұлов Мұса Жәлел мен Абдолла Әліштің (Мұсамен бірге қаза болған) жазбаларын Әліштің жесірі Р.Түлпәноваға, ол Татарстан жазушылар одағы басқармасының төрағасы А. Еріковке тапсырады.

Екінші дәптерді М.Жәлел өзімен камерада бірге отырған бельгиялық азамат Андре Тиммермансқа берген көрінеді. Ал Андре болса оны  жеке мүліктеріне қосып, еліне жібереді, сонда сақтайды. 1947 жылы соғыс аяқталған соң ақын аманатын Брюссельдегі совет консулдығына жеткізеді.

Ақиқатына келсек, біз үшін «Моабит дәптері» қиын-қыстау кезеңде неміс басқыншыларына қарсы өлеңмен оқ жаудырған кеңес патриотының қимыл-әрекетінен сыр шерткен тарихи құжат іспетті. Біле білсек, оның бүгінгі жастарға отаншылдық, патриотшылдық сезімді насихаттауда, ерлікке,  батырлыққа баулуда атқаратын рөлі зор деп есептейміз. Өйткені аты аңызға айналған Мұса Жәлелдің  түрмеде жүріп жазған бұл туындыларынан оның қара түнек жойқын күш – фа­шизммен бітіспес күресін, өмірге құштарлығын, еліне, жеріне, туған халқына деген ыстық ықыласын, шексіз махаббатын сезесіз. Ақынның жыр жолдарынан оның қиыншылыққа, ауыртпалыққа, сәтсіздікке бас имейтіндігін, бұл шайқаста өз Отанының жеңіп  шығатындығына кәміл сенетін есіл ердің өр тұлғасын, асқақ бейнесін көргендей боласыз.

Түрмеде жазылған жырларды Мұса Жәлелдің Отанына жеткізген ақынның бельгиялық адал досы Андре Тиммермансқа арнаған жыр жолдары назар аударарлық. Менің қайғылы ойлар мен  кір шалмаған таза жүрегім болмаса үйім, бақшам, еркім де өзімде емес, қазір мұнда саған сыйларлық еш нәрсем жоқ дейді Мұса. Сондықтан  саған жүректің жаз гүліндей жырын сыйға тартамын. Әрмән қарай ақын:

– Өзім өлсем, атым мен жырым өлмес,

Жаңғыртып ел төріне барып жетер.

Тұтқын болған көңілден достығымды

Гүл атқан жүрегімнен әңгіме етер! – деп ағынан жарылады.

Қалай десек те, Мұса Жәлел өлімі жыр болып та, өмір болып та жаңғырып, адамзат баласының рухани өміріндегі мәңгілік құндылықтар қатарына қосылғанын мойындауымыз қажет. Жыр өлмейді деген осы емес пе?