Махаббат қызық мол жылдар

Махаббат қызық мол жылдар
Менің ойымша махаббат шынымен де ұлы сезім.Неліктен деген сұраққа:қай ғасыр
болмасын,ақын-жазушылардың да,біздердің де көзімізге ерекше түсіп,өзіне
қызықтыратыны рас.Бұл романды оқығанымда,оқиғаны өз басымнан кешкендей күйде
болдым,оқу барысында қуанып та,қайғырып та үлгердім,шынында оқырмандардың
махаббат символына айналған туынды.XX-ғасырдың 70-жылдары жарық көрсе
де,заманға сай етіп жазылғандықтaн қазірде кішкентай баладан,үлкен қaрт кісілердің
де сүйікті шығармасы десем,aртық болмaс,себебі қазірге күнге дейін халық
назарында.Романда түрлі мәселелер қозғалады,тіпті қазіргі күнге дейін өзекті мәселеге
жатқызуға болады.Ендігі романға өтер болсам,басты кейіпкерлер Ербол мен
Меңтай.Ербол ол қарапайым,батыл жігіт,олай айтуыма себеп жылдар бойы соғыста
болсада,аман есен еліне оралып,арман мақсатын қуып келді.Меңтай болса
сүйкімді,көркем мінезге ие кейіптегі қыз,ол сонысымен баурап алатын.Оқиға осы
Ерболдың оқуға қабылданып,студент болғанынан басталады.Ол аздап
абыржып,біртүрлі сезімде болады,өкінішке орай ұзаққа созылған қантөгіс,оның
жүйкесіне айтарлықтай әсер етеді.Сонымен ол ‘Қазақ Университетінің’студенті
атанып,өзінің алғашқы сабағына жол тартады,жолай ол өзге студенттерді
байқап,қызығушылықпен қарайды.Аудиторияны тауып ол ерекше сезімде
болады,себебі төрт жыл бойғы арман мақсаты жеңіс еді,ендігі оны жаңа бастама
күтуде.Ол өзінің өміріндегі жаңа дүниеге бастамасы еді,себебі дәл осында ол бақытқа
да,қуанышқа да ие болады,өйткені махаббатын табады.Қазіргі оның өзін жеңіл сезіне
алмауына,соғыстағы болған оқиғалар әсер.Көз алдына елестеп,терең ойға батырып
жіберетін.Тірі тіршілігін жасайды демекші,соғыс біткен бойда,әркім өз жолымен
кетеді.Бірі ата-анасына асықса,енді бірі жұбына,ал Ербол оқуға асықты.Мұндағы оның
ойы,ұясы енді университет екені жайлы болды.Кірген бойда ол өзіне бүкіл студент
қыздардың назарын аударды,өзінің кейіпімен яғни формасы мен.Ауылдың ұяң жігіті
ол,30 қыздың арасында оқитын болды.Ол университетте оқуда болғанымен,ойы әлде
де басқа да болды.Менің байқағаным ол кездің адамдарына оқу қанша қиын болса
да,сөзге шешен болғандығы,оқу барысында қазақ тілінің байлығы.Әрі қарай ол
амандасып,кішкене ыңғайсызданды.Оған себеп қыздардың әрекеті.Соғыс оның ойынан
кетер емес,дене мүшесі сау болғанымен,менің ойымша жүйке жүйесіне айтарлықтай
әсер еткен.Мен ол соғыста барын салған кісілерді шынымен мақтан етемін,екінің бірінің
қолынан келе бермес,күш пен шыдамдылыққа ие болған.Әрі қарай оқиғаны
жалғастырар болсам,ол 30 қыздың әрқайсысының әртүрлі екенін бақылады.Бірі
бойшаң болса,бірі денелі,бірі арық,бірі нәзік дегендей тамсанды.Бірінші оның көзіне
түскені қыздардың бұрымы болды,ол Абайдың ‘Білектей арқасына өрген бұрым’сөзін
еске алды.Осылайша оның бірінші оқу күні өтуде,алғашқы ұстазы ерекше есінде
қалды,бәлкім алғашқы болғандықтан.Лекция өтті,әрі қарай қазақ тілінің ережелеріне
тоқталды.Әскерлік өмірінің біткеніне әлі күнге сене алар емес,өмірінің сол тармағында
түрлі оқиғаны бастан кешіріп,ерте есеюіне себепкер болды.Мен дәл осы 1941/45
жылдардағы соғысты жалпы тарихтағы өзекті оқиғаға жатқызам,адамдар
жақындарынан айырылып,көз жазып,жасына ұлтына қарамастан жұмысқа
кірісіп,солдаттарға жәрдем берген(қарапайым халық).Лекция барысында да,сол бір
сәттер есіне түсіп,ештеңе жаза алмады.Ұлы Отан соғысы аталуы да бекер емес
шынына келгенде,отанға деген ыстық сезім,яғни патриотизмге біздің ұлт жақын,анаға
сүйген жерге деген сүйіспеншілік тіпті ештеңеге тең емес.Өлім мен өмірдің арасында
жүріп,қуанышымызға орай жеңіске жеттік.Маған оның:Махаббат-дүниедегі барлық
күштің көзі,барлық қуаттың бұлақ-бастауы деген сөздері ерекше ұнады.Солдат

кездерінің есте қалардық,қуанышты сәттері де болды,жан достары болды,оларды
қуана еске алумен болды.Сабаққа көшсек оқытушы шыққан бойда,қыздар Ерболмен
тілдесуге тырысады.Оны студент атануымен құттықтайды.Көзіне ерекше
түскен-Меңтай болды.Жылы жүзімен,әдемі сөздерімен өзіне тәнті етті,қыздар оны
ыңғайсыз сұрақтарымен қыспаққа алғанда,қолдады.Кітапта Меңтайдың бейнесі өте
әдемі берілген,мен ондай сұлулыққа теңеу таппадым.Ербол дәл Меңтаймен ерекше
күйде болатын,өзге қыздардан ерекшеленетін,оған қол ұшын созған жалғыз адам
десем де болады.Оның конспект жаза алмағанын көріп,жүріңіз,қасыма отырыңыз сізге
көмектесейін деді.Мен студенттік өмірді қызық сәттердің бірі депп санаймын,алайда
дәл сол уақыттағы студенттік өмір тіпті ерекше.Нағыз оқуға құштар
жастардың,студенттік өмірі сипатталады.Кейіннен келген оқытушыларды,Ербол
қызықтырды,осылайша таныстықтар орын алды.Ербол шынында дүниенің тозағынан
шыққандай,пейіште жүргендей күйде еді.Қыздардың жүзіндегі күлкі,оған майдай
жағатын.Әскердегі әдеттерінен арылу аздап,қиынға түсті,алайда ол тырысатын.Оның
әскердегі таныстары оның оқуға түскенін естіп,қуанышымен бөлісті.Ауылдағы
тума-туыстары,таныстары да хабардар болып,сәлемдесетін.Айтар жәйттар шынында
өте көп.Тәкен атты досы оған кеңес,бағыт-бағдар береді.Сақ болуын өтінеді,сүйіктің
болса шошытып алма дейді.Оған себеп не екені анық.Ербол әскерден кеткенмен,әскер
одан кетпеген секілді.Ол өмірін үш тармаққа бөледі:отбасы,мектеп және әскери
өмір.Бірақ болашақта оны басқа да өмірінің тармақтары күтуде.Оқуына Меңтай
көмектесіп жүреді,бұл уақытта ол оған сүйсінумен болатын.Шынында сұлу
келбет,көркем мінезге ие бұл ару,ешбір жанды бей-жай қалдырмасы анық.Ауылда
қыздар ащы сөйлейтін,Меңтайдың айтқан кей жылы сөздеріне елжіреп кететін.Кейіннен
ойланатын:мұным дұрыспа?дегендей.Негізінде екеуінің де бір-бірінде көңілдері
болады,Ербол армандайтын,алайда батылы жетпейтін,ал Меңтай болса ода да сол бір
қорқыныш сезімі бар еді.Қыстың күні,жаңа жылға таяу бәрі демалысқа шығып жатқан
сәт.Меңтай Ерболдан қайда баратыны,қалай тойлайтыны жайлы сұрайды,ол ешкайда
барп,тойламайтынн айткандыктан,Меңтай оны жатақханаға шақырады,сонда
қыздармен жаңа жылды қарсы алатынын айтады.Ербол біраз ойланып,барады,оны көп
ойлар мазалайды:бұл қыз неге мені шақырды?мені ұнатама?Шіркін ол жан жаным
болса деп те армандайтын.Шынында Меңтай мендік болса,арманым болмас еді деп
күрсінетін.Ербол үшін байлық ол денсаулық пен білім еді,негізі мен де сондай
ойдамын,бірақ та байлыққа отбасымды бірінші жатқызар едім.Ерболдың <армансыз
бұл дүниеден өтер едім-күлім көз,оймақ ауыз жарым болса>деген әдемі сөздері
бар,әрине Меңтайға арналған.Жалпы бұл екі кейіпкер махаббаттың қаншылықты
мықты сезім екеніне дәлел деп санаймын.Оқиға аяғына таман оны өз позициямда
дәлелдейтін боламын.Оқиғаға көшсек ол келіп,бөлмені табады,кіре бергенде ұйқыдағы
Меңтайды көреді,ондағы оның бейнесіне көзі тоймайды,сондай нәзік бейнеге ие
ол,әсем атына затына сай екеніне таңырқайды.Меңтайдың жанында ‘Жас Вертердің
азабы’атты кітап тұрған,ол Ерболдың көзіне оттай басылады,сол бір сәттерді қайта
есіне түсірмейін деп,Меңтайдың жастығының жанына қояды.Оятқысы келмей,оған
біраз тәмсанып,ақырын қадам басып,шығып кетеді.Шыққанында айнала
жадырап,жайнап кеткендей көрінеді.Ол өз жұмыстарымен бір көшеге бет
бұрады,жолай Алматы көшелеріндегі енді салынып жатқан 3-этажды үйлерге
қызығады.Ендігі ойының бәрі Меңтай болуда,оның бейнесі есінен шықпайды.Оған
арнап өлең шумақтарын да арнайтын.Сол бір сәт біразға дейін жадынан шықпай
жүрді.Меңтайдың бойында шынымен де адамды баурайтын бүкіл қасиет бар
секілді.Екеуі бірге бас қосатын,отырып әңгімелесетін.Бір әңгімесінде осы Ерболдың

алғаш келген кезін еске алып,Меңтай айтуға оқталған бірақ айта алмаған ойын
айтты.Ерболды көрген сәтте,онымен қатарлас ағасы есіне түскені жайлы,ағаммен бірге
болмадыма екен соғыста деген сұрақтары болғаны жайлы айтты.Ерболды біраз
ойландырып тастады бұл сөздер,ол мені қамқоршы көреді,мен болсам оған іштей
ғашық болып жүрмін деген ойлар келеді.Меңтай әрі қарай әңгімені,сол соғысқа
бұрады,ондағы сұрағаны қай гвардияда болдыныз?еді,бірақ жалғастырмауды
шешеді,себебі оған ол оқиғаның қандай әсер еткенін біліп,сезгендей болады.Күндер
өтуде,оқу жалғасуда;Әйелдер жайлы,диплом жайлы әңгімелер өтуде.Байқап қарасақ
шынында,қызық сәттер болған.Әскердегі замандастары хабарын алып
тұрады.Ерболдың бала кездегі бір жақсы көрген қызы болады,ол Сәлима еді.Әскерге
кетер уақытында шығарып салмақ еді,бірақ ауыл әкімінің ол қызда ойы
болғандықтан,анасына және өзіне қысым көрсететін.Анасы барынша қорған
болатын.Бірақ кейіннен екеуі тіпті бір бірімен хат алмаспай,тілдеспей кетеді.Оның
соңғы хатын 1944 жылы алып,оны ұзақ сақтайды.Меңтайдың сұрауымен хатты оқып
береді.Ол хаттан оның шынымен жақсы көргенін байқауға болады.Анасының айтуымен
әкесіндей кісіге тұрмысқа шығуға мәжбүр болады,бастысы жағдайы бар болғаны
емеспе диді,бірақ Сәлима үшін олай емес еді.Сол үшін де анасымен сөзге келетін.Ол
кісінің артынан жүгірген қыздар да болған,жақсы көргендіктен емес,өкінішке
орай.Сәлиманың анасы ертеңін ойласа керек,сол кісіге Сәлиманы беруге
асығады.Саған осының бұйырғанына шүкір ет дейді,яғни ана кісіге ұнағанына.Ертең
орныңды басар қыз табылар дегендей қылады.Шынында өте өкінішті жағдай,өз жақсы
көрген адамыңмен бірге болмау.Анасы біраз ақыл айтады,біршама уақыт өткеннен
кейін ауылда ас тапшылығы мәселесі пайда болады,олар жайлы Сәлима Ерболға
хатында жазады.Одан таңдауына көмек сұрайды.Махаббатқа өте адал екенін,ісімен
дәлелдегеніне мен тіпті тәнті болып отырмын.Түнгі уақытта бәрі жатқан уақытта,шам
жағып Ерболға бүкіл ішіндегісін хаттарында жазумен күндері өтті.Соңында Сәлима
берілгендей болған секілді,одан кешірім сұрап хат жазады,ол ең соңғы хаты еді.Оқыса
жүрек тебіренетін хат еді.Кейін оқып болған соң,Меңтай оның сізге жазған хаты ғой
дейді,Ербол ия деп жауап қатады,әрі қарай Меңтай әңгімені жалғастырмайды,оның
шегі жоқ екенін білгендей.Ербол сол баяғы ойына батып кете берді.Не істесем екен
деген сұрақ мазалады,шынында қиын таңдау алдында қалды.Сәлиманың анасы да
Ерболға хат жолдайды.Барлық мән жәйтті түгелдей түсіндіргендей болады.Ондағы
хаттағы сөздері шынымен көңілге тиер.Айтар болсам:Егер шын жақсы көргенің рас
болса,рұқсатыңды бер,бағын байлама.Сонда менде саған батамды берермін,сен де
өзіңе лайық қыз табарсын дейді.Бұл сөздер Ерболдың сүйегін өтсе керек,дәл сол сәтте
қолына қалам алып хат жолдайды.Хатында айтатыны белгілі:Мен сені шынында жақсы
көрдім,бірақ сен мені күтпе,бір балаңа менің атымды қой,соғанда риза болармын
дейді.Сәлиманың бұл уақытта неден өткенін,елестете де
алмаймын.Адамгершілік,ізгілік шарттарын бұзу өмірде көп болса да,махаббаттан бас
тарту аз болушеді дейтін,бірақ оны да көрдік.Мүмкін шын жақсы көргендіктен
болар.Меңтай тағы қалып,шай ішуді ұсынады,бірақ Ербол рахметін айтып,бас
тартады.Меңтай кейінде соға кетіңіз дегенде,басын изей береді.Меңтай Ерболға оны
туған ағасындай көретінін айтқан болатын.Ербол көп ойланатын болды,ағам деп
жүрген қызға,ғашықтық өлеңін арнағым қай сасқаным деген ой тіпті маза бермитін
болды.Махаббат пен сана бір-біріне бағынбайды деген сөздің,астарын енді ғана
түсінгендей.Группадағы қыздар оны,Меңтаймен қоса қаралайтындай көрінді,ертең
бармаяқ қойсамба деген де ойлары болды.Алайда 2 сағаттық лекция
болғандықтан,қалуына болмайтын,оқытушының өзі де сабағы да ерекше

еді.Сондықтан да ол қалмайтын.Соғыс жайлы айтпайын десемде,жебір соғыс
жалмағандықтан,бір-бірін жақсы көріп,қосыла алмағандардың оқиғалары тіпті
көп.Олардың сіңірген еңбегіне қанша мадақ айтсақ та,аз деп есептеймін.Мүмкін
маңдайға жазылғаны осы болар,бұйырған кетпес,қуған жетпес деген сөз бар деп те
ойланамын.Уақыт өте Ербол да оқуға үйреніп бастады,жатақханаға көшті.Ондағы
мақсаты Меңтайға жақын болу еді.Ерболдың жазғаны оқытушының көңілінен шыққаны
соншалық,оны газетке шығаруды жөн көрді.Өзін мақтан тұтты бұл сәтте.Ендігң қадамы
редакцияға барып,ұсыну болды.Тырысып көрді,өкінішке орай қабылданбады.Бірақ
оның сөзге шешен екендігі бізге мәлім.Студенттік өмірлері түрлі қызыққа ие
болды.Кейін суық хабар да естіді.Үйінде бауыр басқан күшігі,мерт болғанын.Ерболдың
ауылына келген сәті болса керек,Сәлима жайлы сұрайды,жауабын алады.Ербол
шынында шығармашылыққа жақын болды,түрлі өлеңдер өзі ойлап тауып
жазды.Жазған өлеңі,көзге еріксіз жас келтіретін.Осымен Меңтайға көшсек,сол баяғы
оқу мен оған тәнті Ербол.Кейіннен ағасының жолдасымын деп өзін таныстырған
Тұмажан атты кейіпкер пайда болады.Оның айтуы бойынша Меңтайдың ағасы
оған,оны аманат етіп қалдырған деседі.Бірақ ол аманатқа қиянат жасайды.Меңтайға
деген өзінің арам ойын іске асырып,Ербол екеуінің арасындағы махаббатқа
айтарлықтай сыза түсіреді.Екеуінің тырысқаның арқасы,екеуінің махаббаттарының таза
болғанының нәтижесі деп білемін,екеуінің соңына дейін баруын.Қандай қиындық болса
да,Ерболдың Меңтайды дәл сол кейіпінде қабылдауы,махаббаттың бар екенің
дәлелдегені емеспе?Екеуі енді бақытты ғұмыр кешпек болған уақытта,Меңтай жүкті
болып,айы күні келіп босануға кетеді.Өкінішке орай қуаныштары көпке
созылмайды.Меңтай балаларын дүниеге әкелмек болған,алайда екеуі де мерт
болады.Ерболға бұл ауыр тигені анық,алайда нағыз махаббаттың не екенің біліп,бірге
өткізген уақыттарына еш өкінбейді деп білемін.Қорытындылай келе айтқым келетіні
Ерболдың нағыз азамат екендігі,өкінішке орай ондайлар көп емес қазіргі уақытта,бұл
роман махаббаттың бар екеніне дәлел!Осымен болдым,Назарыңызға рахмет!