МАҢҒЫСТАУ ТОПОНИМДЕРІНІҢ ҰЛТТЫҚ ДИСКУРСТАҒЫ ҚЫЗМЕТІ

Муханбеткали Салтанат Темирханқызы

Ш.Есенов атындағы КТИУ «Қазақ тілі мен әдебиеті» БББ1-курс магистрант

Аңдатпа: Мақалада Маңғыстау өңірінің топонимдері ұлттық дискурстың маңызды құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Топонимдердің қалыптасуы қазақ халқының тарихи жады, этномәдени коды, дүниетанымы және рухани өмірімен тығыз байланысты. Автор топонимдердің мифологиялық, діни, табиғи және тарихи негіздерге сүйеніп, ұлттық болмысты бейнелеудегі рөлін сипаттайды. Сонымен қатар, қазіргі кезде кейбір тарихи атаулардың өзгеруі ұлттық санаға, тарихи сабақтастыққа теріс әсер етуі мүмкін екендігі айтылып, оларды ғылыми тұрғыда зерттеу мен насихаттаудың маңыздылығы көрсетіледі.

Түйін сөздер: топоним, ұлттық дискурс, тарихи жады, Маңғыстау, этномәдени код

Аннотация: В статье рассматриваются топонимы Мангистауского региона как важные элементы национального дискурса. Подчеркивается, что географические названия формировались на основе исторических событий, этнокультурных представлений, мифологии и религиозных верований казахского народа. Автор раскрывает роль топонимов как носителей исторической памяти и культурного кода. Также поднимается вопрос утраты исторических названий и их влияния на национальное сознание, предлагаются пути сохранения и научного изучения топонимического наследия.

Ключевые слова: топоним, национальный дискурс, историческая память, Мангистауский регион, этнокультурный код

Abstract: This article examines the toponyms of the Mangystau region as integral elements of the national discourse. It emphasizes that the origin of place names is deeply rooted in the historical, cultural, mythological, and religious worldview of the Kazakh people. The author highlights the function of toponyms as bearers of collective memory and ethnocultural identity. The paper also addresses the issue of renaming and the potential negative impact on national consciousness, proposing the need for academic research and preservation efforts.

Keywords: toponym, national discourse, historical memory, Mangystau region, ethnocultural code

Қазақ халқы үшін топонимдер тек жер-су атауы ғана емес, тарихи жадының, мәдени болмыстың, рухани танымның көрінісі болып табылады. Әрбір атау – сол жердің өткені, халықтың өмір сүру салты, наным-сенімі мен дүниетанымына қатысты ақпарат көзі. Қазақстанның батыс аймағында орналасқан Маңғыстау өңірі – сан ғасырлық тарихты, аңыз-әпсаналарды, батырлар мен әулиелер туралы мәліметтерді бойына сіңірген қасиетті аймақ. Бұл өңірдегі жер-су атаулары да сол тарихи-мәдени контекстпен тығыз байланысты. Маңғыстау топонимдерінің қалыптасуы мен мағынасы қазақ халқының көшпелі мәдениетімен, мифологиялық танымымен, әлеуметтік құрылымымен сабақтас. Көптеген атаулар тарихи тұлғалармен, ру-тайпа қозғалыстарымен, діни орындармен және табиғи бедерлермен байланысты. Топонимдер – халықтың ауыз әдебиетінде, жыр-дастандарында, шежірелерінде де жиі кездесетін, тарихи дерек көзі ретінде құнды тілдік бірліктер. Бұл зерттеудің мақсаты – Маңғыстау топонимдерінің ұлттық дискурстағы орнын анықтап, олардың мәдени-тарихи код ретіндегі қызметін саралау. Сонымен қатар қазіргі кезде орын алып жатқан атаулар өзгерісі мәселесі де талданып, ұлттық сана мен тарихи жадқа ықпалы қарастырылады.[1, 78-б.]

Маңғыстау топонимдерінің бір бөлігі табиғи ерекшеліктерді білдірсе («Қарақұдық», «Жығылған», «Шайыр»), енді бірі белгілі тұлғалардың есімдерімен тығыз байланысты («Бекет ата», «Есен ата», «Қосай»). Мұндай атаулар тек географиялық орын емес, сонымен қатар рухани құндылықтың да нышаны. Топонимдер арқылы халықтың дүниетанымы, кеңістікпен қатынасы, тарихи жады көрініс табады. [2, 133-б.]

Маңғыстау өңірі – тарихи-мәдени кеңістік ретінде көптеген жер-су атауларын бойына жинақтаған. Бұл топонимдердің әрқайсысы қазақ халқының өмір салтына, дүниетанымына, тарихи жадысына қатысты құнды ақпарат сақтайды. «Шерқала» – Маңғыстау өлкесіндегі ерекше формалы тау. Атауы түркі тілінде «шер» – «арыстан», «қала» – «қорған» деген мағынаны білдіреді. Аңыз бойынша, бұл жерде бір кездері бекініс болған және оны арыстан жүректі батырлар қорғаған. Бұл атау батырлық пен жұмбақтықты меңзейтін мифологиялық символға айналған. .[3]

«Отпан тау» – Адай тайпасының ұйысқан жері ретінде қасиетті орын саналады. Бұл жерде жыл сайын Наурыз мейрамы кезінде алау жағылып, батырлар рухына арнап құран бағышталады. Ол туралы мәліметтерді Б. Аяғанның «Қазақстан тарихы» еңбегінен кездестіруге болады.

«Саура» – теңіз маңындағы шатқал атауы. Бұл атаудың шығу тегі «сауыр» – «жартасты, құлама беткей» деген мағынамен байланысты. С. Сейітовтың еңбектерінде Саура шатқалы ежелгі адамдардың қонысы ретінде сипатталады.

«Қарақұдық», «Шайыр», «Тұщықұдық» сияқты атаулар табиғи ресурстар мен ландшафтық сипатқа негізделген. Мәселен, Қарақұдық – қара түсті құмды құдық болса, Тұщықұдық – тұщы суы бар бекініс болған жер. Бұл атаулар XIX ғасырдағы саяхатшылар жазбаларында да кездеседі.

«Бекет ата» – қазақ даласындағы ең белгілі әулиелердің бірі. Оның есімімен байланысты жер атауы – тек топоним емес, бүкіл халықтық рухани-діни феноменнің көрінісі. Бекет атаның есімі Маңғыстау жерасты мешіттерімен, діни мектептерімен тікелей байланысты.[4]

Ұлттық дискурс – ұлттың өзін-өзі бейнелеу, тану, түсіндіру үдерісі. Бұл дискурс көбіне тіл арқылы жүзеге асады. Топонимдер – осы үдерістің маңызды құралы. Олар тарихи оқиғаларды, этностық құрамды, табиғи орта ерекшеліктерін тіл арқылы сипаттайды. Әрбір жер атауы – белгілі бір ұлттың тарихымен, руханиятымен, дүниетанымымен тығыз байланыста қалыптасады. Топонимдер ұлттық сананы бекітеді, тарихи жадыны сақтайды және ұлттың мәдени кодын болашақ ұрпаққа жеткізетін маңызды семиотикалық құрал ретінде қызмет етеді. Мысалы, «Отпан тау» – Адай тайпасының рухани символы ғана емес, бүкіл Маңғыстау халқының бірлік пен батырлықтың белгісі ретінде қабылданады. Мұнда жыл сайын от жағу дәстүрі – ұлттың көне наным-сенімдері мен қазіргі рухани бірлігін жалғайтын дискурсивтік әрекет. «Шерқала» – мифологиялық сипаттағы атау. Ол тек табиғи нысан емес, халық жадында батырлық, ерлік пен жұмбақтықтың символы ретінде орныққан. Бұл атау арқылы халықтың аңыз-әпсаналарға, мифтерге деген қатынасы, дүниетанымдық ерекшелігі көрініс табады. «Бекет ата» – ұлттық дискурста ерекше орын алатын сакральды топоним. Бұл атау дін мен дәстүрдің, ғылым мен руханияттың тоғысқан жері ретінде қабылданады. Бекет ата тек жер атауы емес, ұлттық руханияттың өзегі. «Қарақұдық», «Шайыр», «Тұщықұдық» сияқты атаулар да дискурсивтік мәнге ие. Олар халықтың тіршілік көзі – су, құдық, жайылым секілді шаруашылық, геоэкологиялық дүниетанымымен байланысты. Қазақтың кеңістікпен қарым-қатынасы осы топонимдер арқылы анықталады.

Мұндай атаулар ұлттық дискурста үш түрлі қызмет атқарады:

1. Тарихи жадыны сақтау: атау арқылы халық өткенін еске түсіреді (мысалы, соғыс, көшу, ру-тайпа шежіресі).

2. Мәдени код ретінде: атаулар халықтың салт-дәстүрі, діни сенімі мен мифтік дүниетанымын бойына жинайды.

3. Тілдік және танымдық көпір: ескі сөздер мен ұғымдар атауларда сақталып, олар арқылы тілдің құрылымы мен семантикалық қабаттары танылады.

Қазіргі таңда кейбір тарихи атаулардың жойылуы немесе өзгертілуі ұлттың тарихи санасына теріс әсер етуі мүмкін. Бұл – тілдік мұраның үзілуі, мәдени кодтың әлсіреуі деген сөз. Сондықтан топонимдерге тек географиялық атау ретінде емес, рухани мұра ретінде қарау – маңызды міндет. Ұлттық дискурс – белгілі бір ұлттың өзін-өзі таныту, түсіндіру тілі. Бұл тұрғыда топонимдер ұлттың тілінде, тарихында, ауыз әдебиетінде, қоғамдық санада маңызды рөл атқарады. Мысалы, “Отпан тау”, “Шерқала”, “Қаратау”, “Түпқараған” сияқты атаулар тарихи оқиғалар мен мифологиялық бейнелермен сабақтасып, ұлттық болмысты бейнелейді. [5]

Маңғыстау – ерте заманнан бері әртүрлі этностардың мекені. Топонимдер арқылы жергілікті халықтың көші-қон бағыты, діни сенімдері, тіпті шаруашылық түрлері туралы да мәлімет алуға болады. Топонимдер тілдің көнелігін, құрылымын, семантикалық ерекшелігін сақтайды. Олар арқылы: Ескі сөздер тіріледі (мысалы, “құдық”, “шоқы”, “жыра”); Диалектілер мен жергілікті тіл ерекшеліктері танылады; Тарихи сананың сабақтастығы сақталады. [6]

Маңғыстау топонимдері – қазақ ұлтының рухани және тарихи мұрасы. Олар ұлттық дискурсты қалыптастыратын, ұлттың өзін-өзі тануына жол ашатын маңызды семиотикалық және мәдени код. Бұл атауларды сақтау – ұлттың тарихи жады мен тілін сақтау деген сөз. Қазіргі кезеңде кейбір тарихи атаулардың өзгеруі немесе жойылуы ұлттың тарихи жадына кері әсер етуі мүмкін. Сондықтан топонимдерді ғылыми тұрғыда зерттеу, тарихи атауларды қалпына келтіру және оларды білім беру мен ақпараттық кеңістікте кеңінен насихаттау – аса өзекті міндет. Бұл – тек тілге ғана емес, тұтас ұлттық санаға, рухани мұраға деген құрметтің көрінісі.

Осы ретте Маңғыстау топонимдерін зерттеу – қазақ халқының тарихи-мәдени мұрасын тану мен бағалаудың, ұлттық болмысты сақтау мен ұрпаққа аманаттаудың маңызды құралы ретінде қарастырылуы тиіс.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қойшығараұлы, М. Ұлт тарихы және ұлттық таным. – Алматы: Білім, 2006. – 78-б.

2. Қойгелдиев, М. Ұлттық сана және тарих тағылымы. – Алматы: Жалын, 2011. – 133-б.

3. Нұрдәулетова, А. Маңғыстау топонимдерінің семиотикалық сипаты // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2012. – №3. – Б. 54.

4. Баймаханов, М. Қазақ топонимдерінің этномәдени негіздері // Тілтаным, 2020. – №1. – Б. 68.

5. Тұрсынова, Г. Топонимдер – тарихи жадының айнасы // Қоғам және дәуір, 2019. – №2. – Б. 45.

6. Сейітов, С. Маңғыстау аңыздары. – Ақтау: Маңғыстау баспасы, 2005. – 102-б.