Маңғыстаудың ерекше қорғалатын табиғи аумақтары

Автор: Жәдігер Жансая Бахтығалиқызы

Ш.Есенов атындағы Каспий инжиниринг университетінің 4 курс студенті.

Аннотация

Бұл мақала Маңғыстау облысының ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын сипаттайды. Мақалада Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы, Қызылсай мемлекеттік өңірлік табиғи паркі, Қарақия-Қалқан мемлекеттік табиғи қорығы, Бозжыра шатқалы және Шерқала тауы сияқты негізгі қорғалатын аумақтар туралы ақпарат берілген. Әрбір аумақтың табиғи ерекшеліктері, флора мен фаунасы, туристік және ғылыми мәні көрсетілген. Сонымен қатар, мақалада Маңғыстаудың табиғатын зерттеуде қолданылатын негізгі зерттеу әдістері – далалық бақылау, фототүсірілім, биологиялық есептеулер, географиялық картографиялық зерттеу, экологиялық мониторинг және сауалнама әдістері сипатталған. Мақала қорытындысында табиғатты қорғаудың, экотуризмді дамыту мен ғылыми зерттеулер жүргізудің маңызы атап өтілген.

Кілт сөздер:

Маңғыстау, ерекше қорғалатын табиғи аумақ, мемлекеттік табиғи қорық, табиғи ескерткіш, шөлейт, геологиялық ескерткіш, Бозжыра, Үстірт, Қызылсай, Қарақия-Қалқан.

Маңғыстау облысы – Қазақстанның батысында орналасқан ерекше табиғи аймақ. Ол өзінің шөлейттік, жартасты таулары, тұзды көлдері, Каспий теңізі жағалаулары арқылы ерекшеленеді. Бұл әртүрлі ландшафттар флора мен фаунаға ерекше жағдай жасап, өңірді экологиялық тұрғыдан маңызды етеді.

Маңғыстаудағы табиғатты сақтау мақсатында бірнеше ерекше қорғалатын табиғи аумақтар құрылды. Олар биологиялық әртүрлілікті қорғауға, ғылыми зерттеулер жүргізуге және экологиялық туризмді дамытуға бағытталған.[3]

Маңғыстаудың негізгі ерекше қорғалатын табиғи аумақтары

1. Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы

• Орналасқан жері: Маңғыстау үстірті

• Аумағы: 159,7 мың гектар

• Ерекшелігі: Қорық шөлейттік экожүйелерді сақтайды. Мұнда қарақұйрық, құлан, қарабас қоян, әртүрлі шөлейт құстары мекендейді. Сонымен қатар эндемикалық өсімдіктер – үстірт сарғышы, шөлейт жусан және бірнеше сирек кездесетін шөптесін түрлер бар.

• Мақсаты: Биологиялық әртүрлілікті сақтау, экологиялық туризмді дамыту, ғылыми зерттеулер жүргізу.[2]

• Ғылыми және туристік мәні: Қорық табиғатты зерттеу үшін қолайлы, ғылыми экспедициялар жиі ұйымдастырылады. Туристерге арналған жолдар мен экскурсиялық бағыттар бар.

2. Қызылсай мемлекеттік өңірлік табиғи паркі

• Орналасқан жері: Маңғыстаудың батыс бөлігі

• Ерекшелігі: Қызылсай шатқалы, тұзды көлдер, жартасты жоталар және шөлейт өсімдіктері. Мұнда тасбақалар, әртүрлі құстар, шөлейт аңдары мекендейді.

• Мақсаты: Табиғи ландшафтарды қорғау, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу, экологиялық білім беру.

• Туризм: Паркте экотуризм дамытылған, туристерге арналған маршруттар мен бақылау нүктелері бар.[4]

3. Қарақия-Қалқан мемлекеттік табиғи қорығы (жобалық)

• Орналасқан жері: Маңғыстаудың солтүстік-батысы

• Ерекшелігі: Шөлейттік экожүйелердің сақталуы, сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктердің мекені.

• Мақсаты: Қорық мәртебесін алу арқылы табиғатты қорғауды күшейту, ғылыми зерттеулер жүргізу.

• Флора мен фауна: Қорықта құлан, қарақұйрық, шөлейт құстары, сондай-ақ эндемикалық өсімдіктер кездеседі.[7]

4. Бозжыра шатқалы (табиғи ескерткіш)

• Ерекшелігі: Әктасты жартастар мен мұнаралар түріндегі табиғи ландшафт.Шатқалдың биіктігі кей жерлерде 200 метрге жетеді.

• Туризм: Экскурсиялар, фототуризм және табиғатты зерттеу үшін тартымды орын.

5. Шерқала тауы (табиғи ескерткіш)

• Ерекшелігі: Жартасты таулар, қалың қыраттар, тарихи жәдігерлер.

• Мақсаты: Геологиялық және табиғи мұраларды сақтау, туристер үшін қызықты маршруттар жасау.[6]

6. Торыш (Шарлар алқабы)

• Орналасқан жері: Солтүстік Маңғыстау

• Ерекшелігі: Бұл аумақ кең шөлейттік алқап болып, эндемикалық өсімдіктер мен шөлейтке бейім жануарларға мекен.

• Маңызы: Экологиялық туризм мен ғылыми зерттеулер үшін тартымды, әсіресе дала экожүйелерін бақылауға арналған.

7. Каспий теңізі жағалауы (экологиялық аймақ)

• Орналасқан жері: Батыс Маңғыстау, Каспий теңізінің бойы

• Ерекшелігі: Теңіз жағалауы ерекше экожүйелерге бай, мұнда тұзды көлдер, құмды жағалаулар, теңіз құстары мен балық түрлері кездеседі.

• Маңызы: Жағалаудағы экологиялық баланс пен биоәртүрлілікті сақтау, туризм мен балық шаруашылығы үшін маңызды.[5]

8. Саура және Сеңгір шатқалдары

• Орналасқан жері: Орталық және солтүстік Маңғыстау

• Ерекшелігі: Жартасты шатқалдар, геологиялық және тарихи ескерткіштер, эндемикалық өсімдіктер мен жануарлардың мекені.

• Маңызы: Экологиялық туризмді дамытуға және ғылыми зерттеулер жүргізуге арналған.

Маңғыстау обылысының ерекше қорғалатын аумақтарының маңызы

Маңғыстаудың ерекше қорғалатын табиғи аумақтары – тек табиғаттың сұлулығы ғана емес, Қазақстанның биологиялық әртүрлілігінің маңызды бөлігі. Қорықтар мен табиғи ескерткіштер сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктерді қорғап қана қоймай, тарихи және геологиялық ескерткіштерді сақтауға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, бұл аумақтар экологиялық туризмді дамытуға үлес қосады. Туристік маршруттар арқылы өңірге келетін адамдар жергілікті кәсіпкерлерге жұмыс тауып, мәдени және табиғи құндылықтарды сақтауға көмектеседі.

Маңғыстаудың қорғалатын аумақтары экологиялық білім берудің, ғылыми зерттеулердің және табиғатты қорғаудың маңызды бөлігі болып табылады.[6]

Маңғыстау облысындағы қорғалатын аумақтардың картасы

1-сурет.Маңғыстау облысындағы қорғалатын аумақтардың картасы

Зерттеу әдістері

Маңғыстаудың ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын зерттеу барысында келесі әдістер қолданылады:

1. Әдебиеттер мен интернет деректерін жинау
   Ресми құжаттар, ғылыми мақалалар және онлайн деректер қарастырылып, шынайылығы тексерілді.

2. Картографиялық талдау.

• Географиялық карталар мен спутниктік түсірілімдер арқылы ЕҚТА-лардың орналасуы, рельефі және ландшафт ерекшеліктері анықталды.

• GPS және картографиялық құралдар арқылы қорғалатын аумақтардың нақты орнын анықтау.

3. Дала зерттеулері (бақылау, фотофиксация).
   Табиғи нысандар тікелей бақылау әдісімен зерттелді. Экожүйелердің қазіргі жағдайы бағаланды.

4. Салыстырмалы талдау.
   ЕҚТА-лардың табиғи ерекшеліктері, биоалуантүрлілігі және экологиялық маңызы өзара салыстырылды.

5. Геоэкологиялық талдау.
   Ландшафт элементтері мен адам әсерінің байланысы зерттелді. Экологиялық қауіптер мен тұрақтылық деңгейі бағаланды.

Қорытынды

Маңғыстаудың ерекше қорғалатын табиғи аумақтары – Қазақстанның биологиялық әртүрлілігін, бірегей геологиялық құрылымдарын және ғасырлар бойы қалыптасқан тарихи-мəдени мұрасын сақтаудың негізгі тірегі болып табылады. Өңірдің табиғаты айрықша: шөлейт және жартылай шөлейт ландшафттар, биік жартастар, әктасты үстірттер, үңгірлер, қашқын тас мүсіндер, тұзды ойпаңдар, сондай-ақ тек осы аймақта өсетін эндемикалық өсімдіктер мен жойылып бара жатқан жануарлар кездеседі. Маңғыстауда қарақұйрық, құлан, үкі, қара дегелек, жорға дуадақ секілді сирек және Қызыл кітапқа енген түрлердің мекені бар.

Өңірдегі ерекше қорғалатын аумақтарға Маңғыстау мемлекеттік табиғи қорығы, Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы, Қарақия-Қаракөл мемлекеттік табиғи қаумалы, сондай-ақ табиғи ескерткіштер — Шерқала, Айрақты, Бозжыра, Торыш (Шарлар аңғары), Қаратау сілемдері сияқты геологиялық нысандар кіреді. Бұл аумақтар табиғи экожүйелердің тұтастығын сақтап, ауа-райының қатаң жағдайына бейімделген өсімдік пен жануар дүниесінің тұрақты дамуына жағдай жасайды.

Зерттеу әдістері ретінде далалық бақылау, өсімдіктер мен жануарлар популяциясын есептеу, геоботаникалық зерттеу, топырақ сынамаларын алу, картографиялық және ГИС талдауы, сондай-ақ ұзақ мерзімді экологиялық мониторинг кеңінен қолданылады. Бұл әдістер экожүйедегі өзгерістерді анықтауға, климаттық факторлардың әсерін бағалауға, сирек түрлердің санын бақылауға және табиғатты қорғау шараларын жоспарлауға мүмкіндік береді.

Осы аумақтарды қорғау – Қазақстанның табиғи мұрасын сақтаудың стратегиялық міндеті. Тиімді басқару, ғылыми негізделген қорғау режимі, туризмді реттеу және жергілікті қауымдастықтардың қатысуы экожүйелердің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Маңғыстаудың ерекше қорғалатын табиғи аумақтары – табиғи, тарихи және мәдени құндылықтарды өз бойына біріктірген, келешек ұрпаққа аман жетуі тиіс баға жетпес экологиялық жүйе.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрлігі.

2. «Үстірт мемлекеттік табиғи қорығы» туралы ресми ақпарат.

3. «Қазақстанның ерекше қорғалатын табиғи аумақтары туралы» ҚР Заңы.

4. «Қызылсай» мемлекеттік өңірлік табиғи паркі туралы Маңғыстау облысының ресми ақпараты.

5. Каспий теңізінің экологиясы және қорғалатын аймақтары. Экологиялық мемлекеттік қордың материалдары.

6. Шерқала тауы және Маңғыстаудың геологиялық ескерткіштері.

7. Қарақия-Қалқан мемлекеттің табиғи қорығы (жобалық) туралы зерттеулер.