Шымкент қаласы

«Гагарин атындағы №34 жалпы орта білім

беретін мектеп» КММ

қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Мусина Багила Асеновна

Мақал – мәтелдерді қазақ тілі сабақтарында пайдалану

Мақал-мәтелдер – ғасырлар шежіресі. Онда халық тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл-өнегесі мол көрініс тапқан. Мақал-мәтелдер ой дәлдігімен, тереңдігімен,ықшамдылығымен ерекшеленеді. Онда өмірдің сан алуан құбылыстарына баға беріліп, үлкен түйін жасалады, халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесі қорытылады. Сондықтан да басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту барысында міндетті түрде мақал-мәтелдерді үйрету қажет деп санаймын, өйткені мақал-мәтелдерсіз халықтың тарихын, мінезін, ақыл-өнегесін түсіну мүмкін емес. Мақал-мәтелдерді сөйлеуде пайдалану сөзді ажарлатып, байытады. Қазақ тілі сабақтарында мақал-мәтелдерді әр түрлі тақырыптарда пайдалануға болады. Өзім сабақтарымда пайдаланып жүрген біраз әдістеріммен бөліскелі отырмын.

І. Оқушылар мақал-мәтелдерді оқып, олардың орысша баламаларын табады. 1. Киіміне қарап қарсы алады, Біліміне қарап шығарып салады. Встречают по одежке, провожают по уму.

ІІ. «Әзіл аралас сұрақтар».

Мақалгүл тәтейдің (мұғалімнің) сұрақтарына мақал-мәтелмен жауап бер.

1. Жердің сәні не? Ердің сәні не? (Жердің сәні – егін,Ердің сәні – білім)

2. Ер өлсе де не өлмейді? (Ер өлсе де, оның аты өлмейді)

3. Дұшпанға қандай бол? Досыңа қандай бол? (Дұшпанға тастай қатты бол, Досыңа балдай тәттібол)

ІІІ. Оқушылар мақал-мәтелдерді оқып, өз тарапынан сөйлеуде пайдаланады.

1. Денсаулық – зор байлық. Егер сенің денің сау болса, сен оқу оқисың, жұмысістейсің, өмірде белсенді боласың. Денің сау болу үшін неістейсің?

2. Жоқ кездегі дос – дос, Бар кездегі дос – бос. Достарыңа көмек керек болғанда, көмектесу керек. Сен және сенің достарың бір-біріңе қалай көмектесесіңдер? 3. Өлгеніңше үйрен. Сықақ: Егер де біз көп оқысақ, көп білеміз, Егер де біз көп білсек, көп ұмытамыз, Егер де біз көп ұмытсақ, аз білеміз. Сонда біз неге оқимыз? Мәтел мен сықақты оқып, осы туралы не ойлайсыңдар,айтып беріңдер.

ІV. Мақал-мәтелдерді грамматикалық тақырып тар өткенде пайдалануға болады.

«Септіктер» тақырыбы. Мектеп – кеме, білім – теңіз. Еріншектің ертеңі бітпейді. Тілге – құрмет, елге – құрмет. Отанды сүю отбасынан басталады. Күш – білімде, білім – кітапта. Отан оттан да ыстық.

Ойлаумен ой толады, ойнаумен бой толады. «Антонимдер» тақырыбы. Жақсыдан – үйрен, жаманнан – жирен. Үлкен – бастар, кіші – қостар. «Болымсыз етістік» тақырыбы. Досы көпті жау алмайды. Отанын сүйген отқа жанбайды, суға батпайды. «Сан есім» тақырыбы. Жеті рет өлшеп, бір рет кес. Ел құлағы - елу. «Көмекші есімдер» тақырыбы. Ел іші – алтын бесік. Ырыс алды – ынтымақ. «Шартты рай» тақырыбы. Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле. Батыр туса – ел ырысы, жаңбыр жауса – жер ырысы, «Бұйрық рай» тақырыбы. Оқы да біл, ойна да күл. Күшіңе сенбе, өнеріңе сен. «Тәуелдік жалғау» тақырыбы. Жері байдың елі бай. Күннің көзі – ыстық, ананың алақаны – ыстық. Келтірілген мақалдармен түрлі тапсырмалар орындауға болады:

1. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауды жаз.

2. Көп нүктенің орнына керекті сөзді жаз.

3. Көп нүктенің орнына тиісті әріпті жаз.

4. Мақалды аяқта.