Мақала

ЗӘКИ АХМЕТОВ – АБАЙТАНУ ІЛІМІНІҢ ТЕМІРҚАЗЫҒЫ

Кандебаева Асель Еркембеккызы

№24 орта мектеп, Өскемен қ., Қазақстан

Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихында ұлы тұлғалар аз емес. Солардың бірі де, бірегейі – академик Зәки Ахметов. Ол Абайтану ғылымының негізін қалыптастырушы, терең зерттеулер арқылы ұлы ақын Абай Құнанбайұлының көркемдік әлемін ғылыми деңгейде зерделеп, әдеби мұрасын жаңа белеске көтерген бірден-бір ғалым. Оның ғылыми еңбектері бүгінгі күнге дейін өзектілігін жойған жоқ, қайта жаңа буын оқырман мен ұстаздар үшін бағалы бағыт-бағдар болып келеді.

Зәки Ахметовтің Абай шығармашылығына арналған еңбектері – Абайтану ғылымының темірқазығы. Ғалымның «Абайдың ақындық әлемі», «Өлең сөздің теориясы», «Казахское стихосложение», «Қазақ поэзиясының тілі» сынды еңбектері қазақ әдебиеттануының теориялық негіздерін қалыптастырды.

Ол Абайдың поэтикасына терең үңіліп, ақынның көркемдік әдістері мен тілдік шеберлігін ғылыми негізде талдап көрсетті. Әсіресе, Абайдың көркемдік әлемін әлемдік поэзиямен салыстыра отырып зерттеуі оның ғылымдағы ерекше жаңалығы болды.

Орыс тілінде оқытатын мектепте қазақ әдебиеті пәнін жүргізуде кейбір қиындықтар кездесетіні рас. Дегенмен, З. Ахметовтің зерттеулері арқылы бұл үдерісті тиімді етуге болады. Мәселен, 9-сыныптағы «Абайтану» курсы барысында Зәки Ахметовтің Абай шығармашылығына байланысты тұжырымдарын пайдалана отырып, оқушылардың поэзияны түсінуі мен талдау дағдыларын дамытуға мүмкіндік туады.

Сабақ барысында келесі әдістер қолданылады:

- Теорияны практикамен ұштастыру: Ахметовтің «Абайдың ақындық әлемі» атты еңбегіндегі талдаулар арқылы оқушылар Абайдың «Қыс», «Ғылым таппай мақтанба», «Сегіз аяқ» секілді өлеңдерін құрылымдық және мазмұндық тұрғыда талдайды;

- Салыстырмалы талдау: Абай мен Лермонтов шығармаларын қатар қойып, З. Ахметовтің аударма поэзияға байланысты пікірлерін қолдана отырып, әдеби стиль мен мазмұндағы ерекшеліктер салыстырылады;

- Пікірталас пен эссе: Ахметовтің Абайдағы адамгершілік идеялары жөніндегі пікірлері оқушылардың сыни ойлауын дамытуға негіз болады.

Бүгінгі жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеуде Абай мұрасын таныту аса маңызды. Ал Абайды терең тану үшін Зәки Ахметовтей ғалымдардың еңбегін оқыту – үлкен міндет. Оның зерттеулері мұғалім үшін әдістемелік құрал, оқушы үшін терең таным көзі болып қала береді.

Академик Зәки Ахметовтің еңбектерін Абай шығармашылығын оқытуда жүйелі түрде пайдалану – ұлы ақын мұрасын шын мәнінде тануға мүмкіндік береді. Әсіресе, орыс тілінде оқитын сыныптарда бұл – қазақ әдебиетін түсіндірудің тиімді құралы. Абайды ұғындыру – болашаққа бағытталған, жас ұрпақтың рухани деңгейін өсіретін ұлы жұмыс. Бұл бағытта Ахметов еңбегі – таптырмас ғылыми мұра.

Ғалымның ғылыми зерттеулері қазақ әдебиетінің тарихы мен теориясы, поэзия, музыкатану, әдебиеттегі дәстүр мен жаңашылдық, көркемдік шеберлік, поэтика, әдеби байланыстар мәселелеріне арналған. Абай шығармашылығын зерттеу З. Ахметовтің дипломдық жұмысы «Абайдың эстетикалық көзқарастары» атты еңбегінен басталып, кандидаттық және докторлық диссертацияларында жалғасын тапты. 1995 жылы ғалым «Бірлік» газетіне берген сұхбатында былай деген: «1951 жылы мен Ленинградқа барып, «Абай және Лермонтов» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғадым. Осы уақыт аралығында менің ғылыми мақалаларым «Түркологиялық жинақ», «Ленинград университетінің хабаршысы», «ҚазКСР ҒА хабаршысы» сияқты ғылыми басылымдарда жарық көрді. Онда Абай аудармалары, Абай мен Пушкин, Абай мен Лермонтов тақырыптары қозғалды».

1995 жылы жарық көрген «Абайдың поэтикалық әлемі» атты еңбегінде Абай шығармаларындағы поэтика, эстетика, философиялық көзқарастар мен қазақ өмірінің тұтас концепциясы жан-жақты талданды. Осылайша, З. Ахметов өмірінің соңына дейін Абайды зерттеуді жалғастырды. ХХ ғасырда Абай шығармаларынан елінің өткеніне үңілген ғалым болашақтың мұң-зарын Лермонтов поэзиясымен салыстырып, Абай есімін алғаш рет Ресейге және басқа он бес одақтас мемлекетке танытты. Сонымен қатар, Абайдың Пушкинмен салыстырылған еңбектерін зерттей отырып, ғалым кеңестік әдебиетке қазақ әдебиетінде бұрын-соңды кездеспеген, сюжеті көпқырлы, ерекше оқиғаларға құрылған жаңа шығармалар бар екенін көрсетті.

З. Ахметовтің қазақ әдебиетіндегі тағы бір ірі еңбегі – М. Әуезов шығармашылығына, әсіресе «Абай жолы» роман-эпопеясына жасаған терең талдауы. Академик бұл әлемге әйгілі жазушының шығармашылығына бірнеше еңбегін арнаған. Бұл еңбектер сол кездегі ғылыми ортада үлкен назарға ие болды. Академик С. Қирабаев: «Зәкидің Мұхтарды зерттеуге қосқан үлесін «Абай жолы эпопеясының поэтикасы және оның жазылу тарихы» мен «Мұхтар Әуезовтің роман-эпопеясы» атты еңбектерінен көруге болады», – деп бағалаған. З. Ахметов бұл еңбектерінде Әуезов романының жазылу тарихын кең мағынада зерттеп, шығарманың көркем-эстетикалық жетістігін Абай өмір сүрген дәуірдің ерекшеліктері мен тарихи мәліметтермен байланыстырды. Бұл монографиялар Мұхтар Әуезовтің шығармашылығын, әсіресе эпикалық романын зерттеудегі маңызды кезең болып табылады.

Ғалым эпопеяның жазушы қиялында тууы, тақырып таңдауы, роман тарихы мен оқиғалардың суреттелуіне ерекше мән беріп, Мұхтар Әуезовтің қолжазба мұрағатын арнайы зерттеген. «Абай жолы қалай туды?» атты мақаласында ол: «Мұхтар Әуезов Абай жайлы романын үш кітап етіп жазып, оны «Телғара» деп атауды көздеді. Бала күнінде оны анасы мен кіші шешесі тәрбиелегендіктен, олар Абайды солай атаған. Жазушы «Телғара» сөзіне терең мән беріп, Абайдың қазақ пен орыс халықтарының мәдениетін қатар меңгергенін көрсетпек болды. Алайда 1942 жылы жарық көрген бірінші және 1947 жылы шыққан екінші кітап «Абай» деп аталды. Ал 1950 жылы шыққан үшінші кітап «Ақын аға» деп аталып, кейін жазушы қоғамдық пікірді ескеріп, оны өңдеп, 1952 жылы қайта шығарады. Бұл жолы роман «Абай жолы» деп аталады, төртінші кітап та осылай аталған соң бүкіл эпопея «Абай жолы» деген атауға ие болды», – дейді. Бұл жерден ғалымның роман-эпопеяның бастапқы атаулары мен шығу себептерін жан-жақты қарастырғанын көреміз. Ғалым эпопеяны әрі қазақ, әрі орыс тілдерінде қатар зерттеген.

Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясынан тыс З. Ахметов жазушының әлем әдебиетімен байланысы, оның қоғам қайраткері және саяси күрескер ретіндегі орнын да анықтады. «Мұхтар Әуезов және әлем әдебиеті» атты мақаласында: «Мұхтарға тағдырдың берген ұлы сыйы – оның ерекше таланты болса, тарихи жағдайдың ауыр салмағы – оның күресі, халқы үшін алаңдаушылығы, ел болашағы үшін тоқтаусыз еңбегі болды», – деп көрсетеді.

М. Әуезовтің алғашқы әңгімелерінің көркемдік ерекшелігі туралы: «Мұхтар Әуезовтің алғашқы әңгімесі – «Қорғансыздың күні», одан кейінгі «Оқыған азамат», «Қыр суреттері», «Сөнбеген жалын», «Кім кінәлі», «Қаралы сұлу» секілді әңгімелерінен жазушының орыс және әлем әдебиетінен жинақтаған бағалы көркемдік тәжірибені, негізінен реалистік әдіспен меңгергенін, символизм мен полемикалық поэзиядан да алшақ болмағанын көреміз», – деп талдайды.

Зәки Ахметов әдеби байланыстарды да зерттеген ғалым еді. Академик өз еңбектерінде Шығыс, орыс және түркі халықтары әдебиетін арнайы зерттеді. Л. Толстой, А. Пушкин, М. Лермонтов, Т. Шевченко, М.Ф. Ахундов, С. Каралаев, Ш. Айтматов, С. Айни, З. Кедрин, үнді ақыны Калидаса, сондай-ақ карело-фин эпосы «Калевала» туралы зерттеулері энциклопедиялар мен ғылыми жинақтарда жарияланған. Ғалымның барлық зерттеу еңбектері ғылыми кітаптарына енбеген. Бұрын баспасөз беттерінде, түрлі жинақтарда ғана жарияланған және мүлдем жарияланбаған еңбектері «Асыл сөз арнасы» (2008, «Арда») атты кітапта жарық көрді.

Зәки Ахметовтің әлемдік энциклопедиялардағы еңбегін атап өтпей кетуге болмайды. Ғалым Махамбет, Абай, Жамбыл, М. Әуезовтің әдеби мұрасы мен әдебиет тарихы туралы мақалаларын «Әлем әдебиетінің тарихы», «Көпұлтты кеңестік әдебиет тарихы», «Лермонтов энциклопедиясы», «Түркологиялық жинақ», «Тургенев жинағы», «Советтік түркология» сияқты Қазақстандық және халықаралық басылымдарда жариялап, қазақ әдебиетінің кеңестік әдебиеттегі танылуына үлкен үлес қосты. «КСРО халықтарының эпостары» атты академиялық басылымның бас редакторы, М. Горький атындағы Әлем әдебиеті институты директорының орынбасары А. Петросян З. Ахметовке: «Қазақ томын дайындауға белсенді қатысуыңыз – біз үшін шынайы ғылыми сапаның кепілі», – деп жазған. Ол басқа бір хатында: «Халық поэзиясының көне мұраларының көркемдік ерекшеліктерін зерттеу – өте қиын жұмыс. Бұл салада сіздің терең біліміңіз бен ерекше дарыныңыз бізге үлкен көмек болары сөзсіз», – деп М. Горький атындағы Әлем әдебиеті институтының зерттеулеріне қатысуын сұраған.

З. Ахметовтің еңбектері «Қазақ кеңес энциклопедиясында», «Қазақ КСР қысқаша энциклопедиясында», «Қазақ ұлттық энциклопедиясында», «Абай энциклопедиясында» және тіл мен әдебиетке байланысты халықаралық жинақтар мен басылымдарда үнемі жарияланып, ғалымдар мен зиялы қауымның назарын аударған. Әдебиеттанудағы жаңа күрделі мәселелерге байланысты түрлі жылдары жекелеген ақын-жазушылардың шығармашылығы туралы терең ой тудырған мақалалар мен еңбектер жазған. Әсіресе Дулат, Махамбет, Ағыбай батыр, Абай, Ш. Бөкеев, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, М. Әуезов, І. Байзақов, Ш. Құдайбердіұлы, І. Жансүгіров, Ж. Жабаев, К. Әзірбаев, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов сынды тұлғалардың шығармашылығына арналған зерттеулері белгілі. Алашордашылар мұрасын жаңа қырынан қарастырып, талдаған мақалалары да кең танымал.

Әдебиеттер тізімі

1. Ахметов З. «Абайдың ақындық әлемі». – Алматы: Ғылым, 1995.

2. Ахметов З. «Өлең сөздің теориясы». – Алматы: Мектеп, 1973.

3. Ахметов З. «Казахское стихосложение». – Алматы: Наука, 1984.

4. Ахметов З. «Қазақ поэзиясының тілі». – Алматы: Рауан, 1996.

5. Қирабаев С. «Абайтану». – Алматы: Білім, 1998.

6. Мұхаев С. «Абай мұрасы және ұлттық тәрбие». – Астана: Елорда, 2002.

7. Мырзахметов М. «Абай және Шығыс». – Алматы: Жазушы, 1970.

8. Ысқақов Б. «Абайдың философиялық көзқарасы». – Алматы: Ана тілі, 2001.

9. Сыздық Р. «Абайдың сөз өрнегі». – Алматы: Санат, 1995.

10. Абай. «Қара сөздер». – Алматы: Атамұра, 2004.

11. Жұмалиев Қ. «Абайға дейінгі қазақ поэзиясы». – Алматы: Ғылым, 1980.

12. Хамзин С. «Абайдың аудармашылық шеберлігі». – Алматы: Қазақ университеті, 2007.

13. Тұрсынжан Шапай. «Абай – ақылдың ақыны». – Алматы: Жалын, 2012.

14. Бейсенбай Кенжебаев. «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері». – Алматы, 1973.

15. Нұрғали Р. «Әдебиет әлемі». – Алматы: Мектеп, 2000.

16. Ахмет Байтұрсынұлы. «Әдебиет танытқыш». – Алматы: Ана тілі, 1991.

17. М. Әуезов. «Абай жолы» роман-эпопеясы. – Алматы: Жазушы, 2005.

18. Сейтқазинов Ә. «Абай және қазіргі жастар». – Астана: Фолиант, 2018.

19. Садуақасов Т. «З. Ахметов және әдебиет теориясы». – Қазақ тілі мен әдебиеті, №4, 2010.

20. Жанділда Қ. «Ахметов мұрасы – әдебиет сабағында». – Қазақ әдебиеті әдістемелік журналы, №2, 2022.

21. Қызырбекқызы Б. Начное насление Заки Ахметова. Сайт adebiportal.kz.