«Алматы облысы білім басқармасының Қарасай ауданы бойынша білім бөлімі» ММ-нің

«Шамалған бекетіндегі жаңа қазақ орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Мақала

«Жамбыл Жабаевтың айтыс өнеріндегі шеберлігі»

Кіріспе

Қазақ халқының ауыз әдебиетінде айтыс — халық рухының, сөз мәдениетінің, тапқыр ой мен шешендіктің ең биік көрінісі болып саналады. Бұл дәстүр халықтың өмірі мен тұрмысынан, дүниетанымы мен эстетикалық талғамынан тамыр алады. Сол айтыс өнерінің асқар биігіне көтерілген тұлғалардың бірі — Жамбыл Жабаев.

Жамбылдың есімі тек жыршылық, эпикалық мұрамен ғана емес, айтыс өнеріндегі суырыпсалмалық шеберлігімен де ерекшеленеді. Ол XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының рухани өмірінде айрықша із қалдырған ақын.

Негізгі бөлім

1. Айтыс – Жамбыл шығармашылығының өзегі

Жамбылдың ақындық жолы айтыс өнерінен бастау алады. Оның табиғи дарыны, өткір тілі, бай қиялы мен өмірге сергек көзқарасы айтыс арқылы қалыптасқан. Айтыс ақын үшін өнер жарысы ғана емес, халық намысын қорғаудың, әділеттілікті айтудың құралы болды.

Жамбыл өзінің суырыпсалма қабілетімен қарсыласын сөзбен жеңіп, тыңдаушының көңілінен шығуды басты мақсат тұтқан. Ол айтыста тек жеке беделін емес, елдің, халықтың ар-намысын қорғап сөйледі.

2. Құлмамбетпен айтысы – шеберліктің шыңы

Жамбылдың ең әйгілі айтыстарының бірі — Құлмамбетпен айтысы. Бұл айтыс қазақ әдебиетіндегі ең көркем әрі мағыналы туындылардың бірі саналады. Құлмамбет өз заманының белгілі ақыны, дәулетті топтың өкілі болса, Жамбыл — халық мүддесін жырлаған, қарапайым елдің сөзін сөйлеген тұлға.

Құлмамбет айтыстың басында байлықты, ру абыройын дәріптеп, қарсыласын менсінбей сөйлейді. Ал Жамбыл оған уәж ретінде:

«Менің байлығым – халқымның сүйіспеншілігі,

Сөзім – найза, тілім – қылыш», —

деп жауап береді.

Осы тұста ақынның айтыстағы идеялық ұстанымы айқын көрінеді: ол жеке мүддені емес, халық намысын, әділет пен адалдықты ту етеді. Бұл – Жамбылдың айтыс өнеріндегі ең басты ерекшелігі.

3. Сөз құдіреті мен тіл өрнегі

Жамбыл айтыстарында қазақ тілінің байлығы мен бейнелілігі ерекше байқалады. Ол сөзді терең мағынада, суреткерлікпен қолданады. Айтыс кезінде бір сәттік әсермен туған шумақтардың өзінен-ақ поэтикалық мәдениет пен тіл шеберлігі көрінеді.

Мысалы, оның бір айтысында мынадай жолдар бар:

«Өлеңім – өмірімнің өзегі,

Халқым – жүрегімнің тірегі».

Бұл жолдарда ақын өз өнерін халық тағдырымен теңестіріп, айтыстың әлеуметтік маңызын аша түседі.

4. Айтыстағы тапқырлық пен шешендік дәстүр

Жамбылдың айтыстарында қазақ шешендік өнерінің дәстүрі жалғасқан. Ол қарсыласының сөзін тыңдап алып, соған лайық дәлелді, қисынды жауап береді. Айтыстың басты шарты – логикалық тұтастық пен тапқырлық.

Жамбылдың ойды жүйелі жеткізуі, метафора мен салыстыруды орынды қолдануы оның табиғи шешендігін көрсетеді.

Мысалы, ол өз өнерін:

«Өлең – менің найзам,

Сөзім – менің қорғаным», —

деп бейнелейді. Бұл айтыстағы сөздің қару ретіндегі қызметін көрсететін көркем теңеу.

5. Айтыс – халық өмірінің айнасы

Жамбыл айтыстары — сол дәуірдің әлеуметтік шындығын бейнелейтін құнды дерек. Ол кедей мен бай арасындағы қайшылықтарды, әділетсіздік пен теңсіздікті айтыс арқылы әшкерелеген.

Сондықтан Жамбылдың айтыстары тек поэтикалық шеберлік емес, қоғамдық ойдың көрінісі, ұлттық сана қалыптастырудың құралы болды.

6. Жамбыл айтысының дәстүрлік жалғасы

Жамбыл салған айтыс дәстүрі кейінгі ақындарға зор ықпал етті. Оның поэтикалық мектебінен Кенен Әзірбаев, Үмбетәлі, Саяділ, Әбдіғали секілді көптеген шәкірттер шыққан.

Олар Жамбылдың суырыпсалмалық дәстүрін жалғастырып, айтысты халықтың рухани байлығын дәріптейтін өнерге айналдырды.

Қорытынды

Жамбыл Жабаев — айтыс өнерінің мәңгілік мектебін қалыптастырған ұлы тұлға. Оның айтыстарында халықтың арман-тілегі, өмір шындығы, әділет пен адалдық идеясы айқын көрінеді. Жамбылдың тапқырлығы, тіл байлығы, ой тереңдігі мен шешендігі қазақ айтысының биік деңгейін танытады.

Айтыс — Жамбыл үшін жай жарыс емес, рух пен әділеттің күресі болды. Сондықтан оның шығармашылығы қазақ сөз өнерінің ұлы дәстүрін бүгінге жеткізген алтын көпір іспетті.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Айтыс. 2 томдық жинақ. – Алматы: Ғылым, 1988.

2. Нұрғали Р. «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры». – Алматы: Санат, 1999.

3. Жұмаділов Қ. «Жамбыл және халық поэзиясы». – Алматы: Жазушы, 1986.

4. Қазақ әдебиеті энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005.