Жылқы – тақтұяқтылар отрядының бір
тұқымдасы.Жылқы адамзат өркениетіндегі, әсіресе, дала
өркениетіндегі дамудың жарқын да елеулі көрсеткіштерінің бірі
болады. Жылқыны қолға үйрете бастау көшпелі шаруашылық пен өркениет
дамуының негізін қалады. Қолға үйретілген жылқының шаруашылықта
маңызы зор. Ол – ет және қымыз өндіру, салт міну, арбаға не шанаға
жегу, әскери және спорттық бағыттарда өсіріледі.
Қазақстандағы тарихында
ежелгі дәуірлерде-ақ қазіргі Қазақстан аумағы
жылқының қолға үйретілген мекені болғандығын археологиялық қазбалар
дәлелдейді. Солтүстік Қазақстандағы Ботай мәдениеті энеолит
дәуірінде (б.з.б. 4-3-мыңжылдық), Арқайым ескерткіштері орта қола
дәуірінде (б.з.б. 2-мыңжылдық), Қазақстанның барлық аймақтарынан
кездесетін арий, сақ, ғұн кезеңдерінің ескерткіштері (б.з.б.
1-мыңжылдық – б.з. 2 ғ.) ежелгі Қазақстанда жылқының қолға
үйретіліп қана қоймай, бұл малдың ерекше қастерленіп, әдет-ғұрыптық
рәсімдердің ажырамас бір бөлігіне айналғанын
көрсетеді.
Арийлер кезеңі:Арийлер жылқыны ерекше құрметтеген. Ғалымдар
арийлерде жылқының үш түрлі тұқымы болғанын анықтады: тауда жүруге
ыңғайлы аласа жылқы, ұзақ жүруге ыңғайлы шыдамды қазанат және
қазіргі Түрікменстанның ақалтеке жылқысының арғы тегі саналатын
ұшқыр тұлпар. Әсіресе, арийлер арасында ұшқыр тұлпарлар қатты
қадірленген. Әлемде алғаш рет екі доңғалақты арбаны ойлап тапқан
арийлер оған ұшқыр тұлпарларын қос-қостан жегіп алып, сары далада
сағымша жүйткіген. Қазақстан аумағында арийлер қалдырған құнды
мәдениет ескерткіштері өте көп. Олардың көпшілігі – жартастарға
салынған суреттер. Суреттерден арийлердің дүниені қалай түсінгені,
қандай рәсімдік билерді билегені, қалай аң аулағаны, қандай мал
баққаны, екі доңғалақты арбалары, абыздар мен батырлар туралы
түсініктері, т.б. туралы толық мағлұмат алуға
болады.
Сақтар кезеңі.Ал
сақтар Алтайдан Дунай өзеніне дейінгі кең байтақ аймақта үйір-үйір
жылқы өсіріп, ат құлағында ойнауды өнер дәрежесіне көтерген.
Сақтардың балалары мен әйелдеріне дейін ат үстінде соғысу
тәсілдерін жас кезінен жетік меңгеріп, көрген жұрттың зәресін
ұшырған. Олардың қанқұйлы жорықтарынан соң, Еуропада, Кіші Азияда,
Жерорта теңізінің бойында, Мысырда атпен бірге жаратылған
кентаврлар туралы аңыз тараған. Ежелгі грек мифологиясындағы
жауынгер әйелдер – амазонкалар туралы аңыздар да осы сақ
әйелдерінің бейнесінен алынған деген пікір бар. Қалай болған да,
жылқыға салт мінуді қас өнерге айналдырып, оны әскери
әдіс-тәсілдермен шебер ұштастыра білген сақтар өз заманының ең
қуатты еліне айналған. Олар өздерінің жаңа жерлерді жаулап алуына,
тіршілікке қажетті байлықтарға кенелуіне жағдай жасаған жылқы
баласын аса қатты құрметтеп, жан серігі санаған. “Олар аттарына да
мыстан кеудені жауып тұратын сауыт кигізеді, – деп жазады ежелгі
грек тарихшысы Геродот, – ал жүгендерін, шылбырын алтынмен
әшекейлейді” Сақтардың патшалары, қолбасшылары мен батырларының тек
өздерінің бас киімдеріне ғана емес, мінген аттарының төбесіне де
лауазымдық белгі – жыға таққаны туралы деректер бар. Олардың қайтыс
болған хандарды, ханзадаларды, батырларды т.б. жерлегенде, оның жан
серігі болған атын жанына бірге қою ғұрпы да “иесіне аты о дүние де
серік болады” деген сенімнен пайда болған.
