Мәтінді әдемі жазу

1
Шахта
Шахтаны менің көргім келді. Оның қайда екенін білуші едім.
Әкем сыйлаған фонарымды алдым. Өйткені шахта жер астында.
Ақыры шыдамым жетпеді. Шахтаға қарай бет алдым. Тау
етегінде үлкен үй тұр. Сол үйге кірдім. Іші толған шахтер екен.
Бір ағайдың соңынан ере бердім. Бір кезде үлкен залға кірдім.
Залдың ортасында темір тор тұр. Сол сәтте тор ішінен қоңырау
сылдырлады. Ағай тордың есігін жапты. Тор шахтерлерді төмен
алып кетті. (65 сөз)
•

Бастырып жаз

Шахта
Шахтаны менің көргім келді. Оның қайда екенін білуші едім. Әкем сыйлаған фонарымды алдым.Өйткені
шахта жер астында. Ақыры шыдамым жетпеді.
Шахтаға қарай бет алдым. Тау етегінде үлкен үй
тұр. Сол үйге кірдім. Іші толған шахтёр екен. Бір
ағайдың соңынан ере бердім.Бір кезде үлкен залға кірдім. Залдың ортасында темір тор тұр. Сол сәтте
тор ішінен қоңырау сылдырлады. Ағай тордың есігін
жапты. Тор шахтёрлерді төмен алып кетті.

2
Шахта
Шахтаны менің көргім келді. Оның қайда екенін білуші едім.
Әкем сыйлаған фонарымды алдым. Өйткені шахта жер астында.
Ақыры шыдамым жетпеді. Шахтаға қарай бет алдым. Тау
етегінде үлкен үй тұр. Сол үйге кірдім. Іші толған шахтер екен.
Бір ағайдың соңынан ере бердім. Бір кезде үлкен залға кірдім.
Залдың ортасында темір тор тұр. Сол сәтте тор ішінен қоңырау
сылдырлады. Ағай тордың есігін жапты. Тор шахтерлерді төмен
алып кетті. (65 сөз)
•

Көшіріп жаз

3

Жолаушылар.
Біз Қараойдан кешкісін шықтық. Аяққұдық деген құдыққа
жеттік. Осы құдықтың басында дем алмақ болдық. Аттарды
қаңтарып арбаға байладық. Мен жерге жата кеттім. Жер сыздау
екен. Болатбай жерге қалың сабан төседі. Біз сабан үстіне
жаттық. Самал жел сабанды анда-санда сыбдырлатады. Мен
елегізіп біраз ояу жаттым.
Дала түні қызық қой! Жер ана маужырап ұйқыға кетіпті.
•

Бастырып жаз

Жолаушылар
Біз Қараойдан кешкісін шықтық. Аяққұдық деген
құдыққа жеттік. Осы құдықтың басында дем алмақ
болдық. Аттарды қаңтарып арбаға байладық. Мен
жерге жата кеттім. Жер сыздау екен. Болатбай
жерге қалың сабан төседі. Біз сабан үстіне жаттық.
Самал жел сабанды анда-санда сыбдырлатады. Мен
елегізіп біраз ояу жаттым.
Дала түні қызық қой! Жер ана маужырап ұйқыға кетіпті

4
Жолаушылар.
Біз Қараойдан кешкісін шықтық. Аяққұдық деген құдыққа
жеттік. Осы құдықтың басында дем алмақ болдық. Аттарды
қаңтарып арбаға байладық. Мен жерге жата кеттім. Жер сыздау
екен. Болатбай жерге қалың сабан төседі. Біз сабан үстіне
жаттық. Самал жел сабанды анда-санда сыбдырлатады. Мен
елегізіп біраз ояу жаттым.
Дала түні қызық қой! Жер ана маужырап ұйқыға кетіпті.
•

Көшіріп жаз

5

Циркулюс.
Цирк неге цирк аталғанын сіздер білесіздер ме? Цирктегі ең
басты орын – алаң. Оның алаңы қандай? Дөңгелек цирк үйінің
өзі сияқты. Үйретілген аттар алаңды айнала шабады. Сондықтан
цирк ғимараттары шеңбер түрінде салынады. Ал неге циркуль
деп аталады? Циркуль дөңгелек сызады. Сонда осы екі сөздің
екеуі де «циркулюс» - дөңгелек, шеңбер деген латын сөзінен
шыққан екен.
(55 сөз)
•

Бастырып жаз

Циркулюс
Цирк неге цирк аталғанын сіздер білесіздер ме?
Цирктегі ең басты орын алаң. Оның алаңы қандай?
Дөңгелек цирк үйінің өзі сияқты. Үйретілер аттар
алаңды айнала шабады. Сондықтан цирк ғимараттары шеңбер түрінде салынады. Ал неге циркуль деп
аталады? Циркуль дөңгелек сызады. Сонда оны екі сөздің екеуі де «циркулюс» - дөңгелек, шеңбер деген латын сөзінен шыққан екен.

6
Циркулюс.
Цирк неге цирк аталғанын сіздер білесіздер ме? Цирктегі ең
басты орын – алаң. Оның алаңы қандай? Дөңгелек цирк үйінің
өзі сияқты. Үйретілген аттар алаңды айнала шабады. Сондықтан
цирк ғимараттары шеңбер түрінде салынады. Ал неге циркуль
деп аталады? Циркуль дөңгелек сызады. Сонда осы екі сөздің
екеуі де «циркулюс» - дөңгелек, шеңбер деген латын сөзінен
шыққан екен.
(55 сөз)
•

Көшіріп жаз

7

Шофёр
Нағыз шофёр мейлінше сабырлы болуы тиіс. Ол бар зейінін
жолдан аудармайды. Шаршадым деп босаңсымайды. Ұйқыға
берілмейді. Жылдамдық қызығына желікпейді. Жол бойындағы
белгілер мен көше ережелерін жатқа біледі. Сол ережелерді
бұлжытпай орындайды. Ол өзі жүргізетін автомобильді жақсы
көреді. Өз мәшинесінің сырына қанық болады.
Шофёрлер жаздың ыстығы мен қыстың аязды күндерінде де
тыным таппайды.
•

Бастырып жаз

Шофёр
Нағыз шофёр мейлінше сабырлы болуы тиіс. Ол бар
зейінін жолдан аудармайды. Шаршадым деп босаңсымайды.Ұйқыға берілмейді.Жылдамдық қызығына желікпейді. Жол бойындағы белгілер мен көше ережелерін
жатқа біледі. Сол ережелерді бұлжытпай орындайды.
Ол өзі жүргізетін автомобильді жақсы көреді. Өз мәшинесінің сырына қанық болады.
Шофёрлер жаздың ыстығы мен қыстың аязды күндерінде де тыным таппайды.

8

шофёр
Нағыз шофёр мейлінше сабырлы болуы тиіс. Ол бар зейінін
жолдан аудармайды. Шаршадым деп босаңсымайды. Ұйқыға
берілмейді. Жылдамдық қызығына желікпейді. Жол бойындағы
белгілер мен көше ережелерін жатқа біледі. Сол ережелерді
бұлжытпай орындайды. Ол өзі жүргізетін автомобильді жақсы
көреді. Өз мәшинесінің сырына қанық болады.
шофёрлер жаздың ыстығы мен қыстың аязды күндерінде де
тыным таппайды.
•

Көшіріп жаз

9
Күзгі өсімдік.
Өсімдік жаз бойы өсіп жетіледі. Жеміс береді. Тұқым
шығарады. Қиярдың жемісін маусымда жегенбіз. Енді күз түсті.
Жемістер пісті. Қызыл алмалар бұтаққа симайды. Төгіліп тұр.
Биыл өнген тұқымнан келесі жылы жаңа өсімдік өседі.
Шөптердің көбі тұқым шашқаннан кейін қурайды. Ағаш пен
бұта қысқа дайындалады. Бойларындағы азықтық заттарын
тамырларына жинайды. Енді оларға суық қорқынышты емес.
•

Бастырып жаз

Күзгі өсімдік
Өсімдік жаз бойы өсіп жетіледі. Жеміс береді. Тұқым шығарады. Қиярдың жемісін маусымда жегенбіз.
Енді күз түсті. Жемістер пісті. Қызыл алмалар бұтаққа симайды. Төгіліп тұр. Биыл өнген тұқымнан
келесі жылы жаңа өсімдік өседі. Шөптердің көбі тұқым шашқаннан кейін қурайды. Ағаш пен бұта қысқа дайындалады. Бойларындағы азықтық заттарын
тамырларына жинайды.Енді оларға суық қорқынышты емес.

10

Күзгі өсімдік.
Өсімдік жаз бойы өсіп жетіледі. Жеміс береді. Тұқым
шығарады. Қиярдың жемісін маусымда жегенбіз. Енді күз түсті.
Жемістер пісті. Қызыл алмалар бұтаққа симайды. Төгіліп тұр.
Биыл өнген тұқымнан келесі жылы жаңа өсімдік өседі.
Шөптердің көбі тұқым шашқаннан кейін қурайды. Ағаш пен
бұта қысқа дайындалады. Бойларындағы азықтық заттарын
тамырларына жинайды. Енді оларға суық қорқынышты емес
•

Көшіріп жаз

11

Тары
Тары – астық тұқымдастарына жататын бір жылдық өсімдік.
Сабағының биіктігі жүз сантиметрге дейін барады. Өзі күнді көп
қажет етеді. Қуаңшылыққа төзімді. Сондықтан жылы аймақтарда
өсіріледі.
Тары – арпа мен бидай секілді ертеден келе жатқан дәнді дақыл.
Қауызынан тазартылып және ақталған тарыны сөк деп атайды.
Одан түрлі тағам жасалады. Тарыдан жасалған тамақ аса жұғымды
және қуатты келеді.
•

Бастырып жаз

Тары
Тары-астық тұқымдастарына жататын бір жылдық өсімдік. Сабағының биіктігі жүз сантиметрге дейін барады. Өзі күнді көп қажет етеді. Қуаңшылыққа
төзімді. Сондықтан жылы аймақтарда өсіріледі.
Тары-арпа мен бидай сияқты ертеден келе жатқан
дәнді дақыл. Қауызынан тазартылып және ақталған
тарыны сөк деп атайды. Одан түрлі тағам жасалады.
Тарыдан жасалған тамақ аса жұғымды және қуатты келеді.

12

Тары
Тары – астық тұқымдастарына жататын бір жылдық өсімдік.
Сабағының биіктігі жүз сантиметрге дейін барады. Өзі күнді көп
қажет етеді. Қуаңшылыққа төзімді. Сондықтан жылы аймақтарда
өсіріледі.
Тары – арпа мен бидай секілді ертеден келе жатқан дәнді
дақыл. Қауызынан тазартылып және ақталған тарыны сөк деп
атайды. Одан түрлі тағам жасалады. Тарыдан жасалған тамақ аса
жұғымды және қуатты келеді.
•

Көшіріп жаз

13

Бекіре
Бекіреде тұрақты мекен жоқ. Ол көшпелі балық. Бекіренің
шабақ шағы өзенде өтеді. Олар өсіп жетілген соң теңізге бет
алады. Мұнда оларға азықтар өте мол. Бұл балықтар ерекше
дәмді және жұмсақ етімен атақты. Олардың әйгілі қара
уылдырығы дүние жүзінде бағаланады. Көптеген бекірелердің
дене тұрқы үш метрге жетеді. Салмағы екі жүз килограмға дейін
барады.
•

Бастырып жаз

Бекіре
Бекіреде тұрақты мекен жоқ. Ол көшпелі балық. Бекіренің шабақ шағы өзенде өтеді. Олар өсіп жетілген
соң теңізге бет алады. Мұнда оларға азықтар өте
мол. Бұл балықтар ерекше дәмді және жұмсақ етімен
атақты. Олардың әйгілі қара уылдырығы дүние жүзінде бағаланады. Көптеген бекірелердің дене тұрқы үш
метрге жетеді. Салмағы екі жүз килограмға дейін бады

14
Бекіре
Бекіреде тұрақты мекен жоқ. Ол көшпелі балық. Бекіренің
шабақ шағы өзенде өтеді. Олар өсіп жетілген соң теңізге бет
алады. Мұнда оларға азықтар өте мол. Бұл балықтар ерекше
дәмді және жұмсақ етімен атақты. Олардың әйгілі қара
уылдырығы дүние жүзінде бағаланады. Көптеген бекірелердің
дене тұрқы үш метрге жетеді. Салмағы екі жүз килограмға дейін
барады.
•

Көшіріп жаз

15

Сауысқанның белгісі
Орман ішімен түлкі келе жатыр. Ашық жерлермен жүгіріп
өтеді. Ағаштардың арасынан сыбдырлатпай ептеп жүреді. Ол
кенет жер бауырлап жата кетті. Әлденені аңди қалды. Бөдене
балапандарының иісін сезді. Түлкінің дәл төбесінде сауысқан
шықылдады. Ол сауысқанға тісін ақсита қарады. Түлкінің арам
ниеті белгілі болды. Бөдене балапандары ұша жөнелді.
Сауысқанның белгісін ормандағылар түгел түсінді.
•

Бастырып жаз

Сауысқанның белгісі
Орман ішімен түлкі келе жатыр. Ашық жерлермен
жүгіріп өтеді. Ағаштардың арасынан сыбдырлатпай
ептеп жүреді. Ол кенет жер бауырлап жата кетті.
Әлденені аңди қалды.Бөдене балапандарының иісін сезді. Түлкінің дәл төбесінде сауысқан шықылдады. Ол сауысқанға тісін ақсита қарады. Түлкінің арам ниеті
белгілі болды. Бөдене балапандары ұша жөнелді. Сауысқанның белгісін ормандағылар түгел түсінді.

16
Сауысқанның белгісі
Орман ішімен түлкі келе жатыр. Ашық жерлермен жүгіріп
өтеді. Ағаштардың арасынан сыбдырлатпай ептеп жүреді. Ол
кенет жер бауырлап жата кетті. Әлденені аңди қалды. Бөдене
балапандарының иісін сезді. Түлкінің дәл төбесінде сауысқан
шықылдады. Ол сауысқанға тісін ақсита қарады. Түлкінің арам
ниеті белгілі болды. Бөдене балапандары ұша жөнелді.
Сауысқанның белгісін ормандағылар түгел түсінді.
•

Көшіріп жаз

17
Әміре - әншіліктің ақыны.
Табиғатынан Әміре әнші еді. Ол өзінің осы қасиетін ерте сезінді.
Оның балалық шағы Дегелең тауының етегіндегі Тоқырауын өзенінің
жағасында өтті. Бұл ән мен күйге бай өңір еді. Әміренің үлкен атасы
Жанай әнші болған. Ел қариялары Әміреге ән салдырады. Оны сүйсіне
тыңдап, жас әншіге баталарын береді.
Әміренің үздік әншілік өнері қазақ халқының бай өнерін дүние жүзіне
паш етті. Халқымыздың әндері Әміредей асыл жүректі әншілер арқылы
бізге жетіп отыр.
•

Бастырып жаз

Әміре-әншіліктің ақыны.
Табиғатынан Әміре әнші еді. Ол өзінің осы қасиетін
ерте сезінді.Оның балалық шағы Дегелең тауының етегіндегі Тоқырауын өзенінің жағасында өтті. Бұл ән
мен күйге бай өңір еді. Әміренің үлкен атасы Жанай
әнші болған. Ел қариялары Әміреге ән салдырды. Оны
сүйсіне тыңдап, жас әншіге баталарын береді.
Әміренің үздік әншілік өнері қазақ халқының бай өнерін дүние жүзіне паш етті. Халқымыздың әндері
Әміредей асыл жүректі әншілер арқылы бізге жетіп
отыр.

18

Әміре - әншіліктің ақыны.
Табиғатынан Әміре әнші еді. Ол өзінің осы қасиетін ерте сезінді.
Оның балалық шағы Дегелең тауының етегіндегі Тоқырауын өзенінің
жағасында өтті. Бұл ән мен күйге бай өңір еді. Әміренің үлкен атасы
Жанай әнші болған. Ел қариялары Әміреге ән салдырады. Оны сүйсіне
тыңдап, жас әншіге баталарын береді.
Әміренің үздік әншілік өнері қазақ халқының бай өнерін дүние жүзіне
паш етті. Халқымыздың әндері Әміредей асыл жүректі әншілер арқылы
бізге жетіп отыр.
•

Көшіріп жаз

19

Аққу.
Аққу өте ірі және күшті құстардың бірі. Оны көп халықтар
киелі құс санайды. Ерекше құрметтейді. Аққулар көктемде
оңтүстіктен қайта оралады. Олар шалғайдағы адам аяғы жетпес
көлдердің қалың қамысына ұялайды. Ерекше сезгіш және сақ құс.
Балапандарын ата-енесі бірлікте тәрбиелеп өсіреді. Аққулар қолға тез
үйренеді. Олар хайуанаттар бағында Австралиядан келген қарақумен
тату тұрады. Аққулар табиғаттың аса ғажап және сирек кездесетін
туындысы. Біздің елімізде оларды аулауға тыйым салынған.
•

Бастырып жаз

Аққу
Аққу өте ірі және күшті құстардың бірі. Оны көп
халықтар киелі құс санайды. Ерекше құрметтейді.
Аққулар көктемде оңтүстіктен қайта оралады. Олар
шалғайдағы адам аяғы жетпес көлдердің қалың қамысына ұялайды.Ерекше сезгіш және сақ құс. Балапандарын ата-енесі бірлікте тәрбиелеп өсіреді. Аққулар
қолға тез үйренеді. Олар хайуанаттар бағында Австралиядан келген қарақумен тату тұрады. Аққулар
табиғаттың аса ғажап және сирек кездесетін туындысы. Біздің елімізде оларды аулауға тыйым салынған.

20

Аққу.
Аққу өте ірі және күшті құстардың бірі. Оны көп халықтар киелі
құс санайды. Ерекше құрметтейді. Аққулар көктемде оңтүстіктен қайта
оралады. Олар шалғайдағы адам аяғы жетпес көлдердің қалың
қамысына ұялайды. Ерекше сезгіш және сақ құс. Балапандарын атаенесі бірлікте тәрбиелеп өсіреді. Аққулар қолға тез үйренеді. Олар
хайуанаттар бағында Австралиядан келген қарақумен тату тұрады.
Аққулар табиғаттың аса ғажап және сирек кездесетін туындысы. Біздің
елімізде оларды аулауға тыйым салынған.
•

Көшіріп жаз

21

Әсет Найманбайұлы
Әсет Найманбайұлы – қазақ халқының талантты ақыны және
әншісі. Ақынның өнердегі ең үлкен ұстазы қазақтың бай ауыз
әдебиеті болды. Есейген шағында Әсет Абайдың ақындық
мектебінен тәлім алды. Өнер мен білімді нағыз байлық деп түсінеді.
Әсет ешкімге қара сөзден дес бермейді. Әйгілі ақын қыз
Ырысжанмен айтысады. Әсет он сегіз жаста ғана еді. Қыздың
айтқан қиын жұмбақтарын қиналмай шешіп береді. Сол айтыста
Әсеттің білімді және зерделі екендігі айқын аңғарылады.
•

Бастырып жаз

Әсет Найманбайұлы
Әсет Найманбайұлы-қазақ халқының талантты
ақыны және әншісі. Ақынның өнердегі ең үлкен ұстазы
қазақтың бай ауыз әдебиеті болды. Есейген шағында
Әсет Абайдың ақындық мектебінен білім алды. Өнер
мен білімді нағыз байлық деп түсінеді. Әсет ешкімге
қара сөзден дес бермейді. Әйгілі ақын қыз Ырысжанмен
айтысады. Әсет он сегіз жаста ғана еді. Қыздың айтқан қиын жұмбақтарын қиналмай шешіп береді. Сол
айтыста Әсеттің білімді және зерделі екендігі айқын
аңғарылады.

22

Әсет Найманбайұлы
Әсет Найманбайұлы – қазақ халқының талантты ақыны және
әншісі. Ақынның өнердегі ең үлкен ұстазы қазақтың бай ауыз
әдебиеті болды. Есейген шағында Әсет Абайдың ақындық
мектебінен тәлім алды. Өнер мен білімді нағыз байлық деп түсінеді.
Әсет ешкімге қара сөзден дес бермейді. Әйгілі ақын қыз
Ырысжанмен айтысады. Әсет он сегіз жаста ғана еді. Қыздың
айтқан қиын жұмбақтарын қиналмай шешіп береді. Сол айтыста
Әсеттің білімді және зерделі екендігі айқын аңғарылады.
•

Көшіріп жаз

23

Ауа райын болжайды
Қазақстанның солтүстігіндегі орманда құрлар мекендейді. Қыс
бойы олар қайыңның бүршігін қорек етеді.
Бір күні қызық жағдай болды. Таңертең күн ашық еді. Құрлар
қайыңның арасында жем теріп жүрген болатын. Кенет тобымен ұша
жөнелді. Олар күннің бұзылатынын сезген екен. Түстен кейін боран
соқты. Қырғауыл мен кекілік те боран боларын алдын ала сезеді.
Сондықтан олар күні бойы жем тереді.
Боран басталғанда
ықтасынға тығылады.
•

Бастырып жаз

Ауа райын болжайды
Қазақстанның солтүстігіндегі орманда құрлар мекендейді.Қыс бойы олар қайыңның бүршігін қорек етеді.
Бір күні қызық жағдай болды. Таңертең күн ашық
еді. Құрлар қайыңның арасында жем теріп жүрген болатын. Кенет тобымен ұша жөнелді. Олар күннің бұзылатынын екен. Түстен кейін боран соқты. Қырғауыл
мен кекілік те боран боларын алдын ала сезеді. Сондықтан олар күні бойы жем тереді. Боран басталғанда
ықтасынға тығылады.

24

Ауа райын болжайды
Қазақстанның солтүстігіндегі орманда құрлар мекендейді. Қыс
бойы олар қайыңның бүршігін қорек етеді.
Бір күні қызық жағдай болды. Таңертең күн ашық еді. Құрлар
қайыңның арасында жем теріп жүрген болатын. Кенет тобымен ұша
жөнелді. Олар күннің бұзылатынын сезген екен. Түстен кейін боран
соқты. Қырғауыл мен кекілік те боран боларын алдын ала сезеді.
Сондықтан олар күні бойы жем тереді.
Боран басталғанда
ықтасынға тығылады.
•

Көшіріп жаз

25

Ақтөстің көмегі
Қыстың ашық күні еді. Самат ойнауға шықты. Ол төмпешікке
қарай бет алды. Соңынан иті Ақтөс ілесті. Төбешік ауыл
сыртында еді. Олар төбешікке жетті. Ызғырып жел тұрды. Күн
суыта бастады. Самат үйіне тезірек жетпекші болды. Сол кезде
ешнәрсе көрінбейтін боран болып кетті. Саматтың жүгіруге
шамасы келмей қалды. Қолы бір нәрсеге тигендей болды. Самат
Ақтөстің қарғыбауынан мықтап ұстап алды. Ақтөс оны үйіне
алып келді.
•

Бастырып жаз

Ақтөстің көмегі
Қыстың ашық күні еді. Самат ойнауға шықты. Ол
төмпешікке қарай бет алды. Соңынан иті Ақтөс ілесті. Төбешік ауыл сыртында еді. Олар төбешікке жетті. Ызғырып жел тұрды. Күн суыта бастады. Самат
үйіне тезірек жетпекші болды. Сол кезде ешнәрсе көрінбейтін боран болып кетті. Саматтың жүгіруге шамасы келмей қалды. Қолы бір нәрсеге тигендей болды.
Самат Ақтөстің қарғыбауынан мықтап ұстап алды.
Ақтөс оны үйіне алып барды.

26

Ақтөстің көмегі
Қыстың ашық күні еді. Самат ойнауға шықты. Ол төмпешікке
қарай бет алды. Соңынан иті Ақтөс ілесті. Төбешік ауыл сыртында
еді. Олар төбешікке жетті. Ызғырып жел тұрды. Күн суыта бастады.
Самат үйіне тезірек жетпекші болды. Сол кезде ешнәрсе көрінбейтін
боран болып кетті. Саматтың жүгіруге шамасы келмей қалды. Қолы
бір нәрсеге тигендей болды. Самат Ақтөстің қарғыбауынан мықтап
ұстап алды. Ақтөс оны үйіне алып келді.
•

Көшіріп жаз

27
Жол ашық – жүре беріңіз!
Өзіңе таныс үш көзді бағдаршам алдыңда тұр. Бағдаршам көше
қиылысына ілінеді. Түрлі-түсті көздері кезектесіп жыпылықтайды.
Бағдаршамның қызыл түсі нені аңғартатынын түсіну қиын емес.
Бұл әрдайым қауіптілік белгісі. Өйткені ол көзге бірден ілінетін
қызыл түс. Қызыл шамнан кейін бағдаршамның сары түсі жанады.
Ол дайындық белгісі.Еш уақытта асықпа. Көше қиылысында жасыл
түстің жануын күт. Бағдаршамды тыңдамағанның арты қайғылы
болатынын ұмытпа
•

Бастырып жаз

Жол ашық – жүре беріңіз!
Өзіңе таныс үш көзді бағдаршам алдыңда тұр. Бағдаршам көше қиылысына ілінеді. Түрлі-түсті көздері
кезектесіп жыпылықтайды.
Бағдаршамның қызыл түсі нені аңғартатынын түсіну қиын емес. Бұл әрдайым қауіптілік белгісі. Өйткені ол көзге бірден ілінетін қызыл түс. Қызыл шамнан
кейін бағдаршамның сары түсі жанады. Ол дайындық
белгісі. Еш уақытты асықпа! Көше қиылысында жасыл
түстің жануын күт. Бағдаршамды тыңдамағанның
арты қайғылы болатынын ұмытпа

28
Жол ашық – жүре беріңіз!
Өзіңе таныс үш көзді бағдаршам алдыңда тұр. Бағдаршам көше
қиылысына ілінеді. Түрлі-түсті көздері кезектесіп жыпылықтайды.
Бағдаршамның қызыл түсі нені аңғартатынын түсіну қиын емес. Бұл
әрдайым қауіптілік белгісі. Өйткені ол көзге бірден ілінетін қызыл түс.
Қызыл шамнан кейін бағдаршамның сары түсі жанады. Ол дайындық
белгісі.Еш уақытта асықпа. Көше қиылысында жасыл түстің жануын
күт. Бағдаршамды тыңдамағанның арты қайғылы болатынын ұмытпа
•

Көшіріп жаз

29
Тамыржемістілер
Қантқызылшасы қоректі затын тамырына жинайды. Күзде оның
тамыры жуандайды. Тамыры жеміске айналады.Қантты осыдан алады.
Қызылша бірінші жылы тұқым бермейді. Өйткені ол – екі жылдық
өсімдік. Алғашқы жылы қызылшаның тамыр жемісі мен жапырағы
ғана өсіп үлгереді. Тамыржемісті келесі жылы тағы отырғызады. Одан
ұзын сабақ шығады. Өсімдік қызғылт жапырақтарға бөленеді. Гүл
шашады. Гүлден тұқым өнеді. Қызылшаның жемісі тамырында
болады. Сондықтан оны тамыржемістілер дейді.
•

Бастырып жаз

Тамыржемістілер
Қантқызылшасы қоректі затын тамырына жинайды. Күзде оның тамыры жуандайды. Тамыры жеміске
айналады. Қантты осыдан алады.
Қызылша бірінші жылы тұқым бермейді. Өйткені олекі жылдық өсімдік. Алғашқы жылы қызылшаның тамыр жемісі мен жапырағы ғана өсіп үлгереді.Тамыржемісті келесі жылы тағы отырғызады. Одан ұзын сабақ шығады. Өсімдік қызғылт жапырақтарға бөленеді.
Гүл шашады. Гүлден тұқым өнеді. Қызылшаның жемісі
тамырында болады. Сондықтан оны тамыржемістілер
дейді.

30
Тамыржемістілер
Қантқызылшасы қоректі затын тамырына жинайды. Күзде оның
тамыры жуандайды. Тамыры жеміске айналады.Қантты осыдан алады.
Қызылша бірінші жылы тұқым бермейді. Өйткені ол – екі жылдық
өсімдік. Алғашқы жылы қызылшаның тамыр жемісі мен жапырағы ғана
өсіп үлгереді. Тамыржемісті келесі жылы тағы отырғызады. Одан ұзын
сабақ шығады. Өсімдік қызғылт жапырақтарға бөленеді. Гүл шашады.
Гүлден тұқым өнеді. Қызылшаның жемісі тамырында болады.
Сондықтан оны тамыржемістілер дейді.
(61 сөз)
•

Көшіріп жаз

31
Атамекен.
Түн. Мен далада сәкі үстінде жатырмын. Аспанда жұлдыздар
жымыңдайды. Жұлдыздар арасында ай. Дала сүттей жарық. Тау
жақтан салқын леп соғады. Жым-жырт тыныштық. Мен ояу
жатырмын. Ұйқым келер емес. Қандай сүйкімді көрініс. Табиғат бір
мезгіл тыныс алғандай. Тілмен айтып жеткізудің өзі қиын. Тіпті
суретшілер де дәл осындай көріністі көз алдына келтіре алмас. Тек
табиғаттың ғана қолынан келетіндей.
Ауылыңнан алыс жаққа шықсаң, қайтып келуге асығасың. Келсең,
таныс көшелер, үйлер, адамдар – бәрі көзіңе оттай басылады.
•

Бастырып жаз

Атамекен
Түн. Мен далада сәкі үстінде жатырмын. Аспанда
жұлдыздар жымыңдайды. Жұлдыздар арасында ай.
Дала сүттей жарық.Тау жақтан салқын леп соғады.
Жым-жырт тыныштық. Мен ояу жатырмын. Ұйқым
келер емес. Қандай сүйкімді көрініс! Табиғат бір мезгіл тыныс алғандай. Тілмен айтып жеткізудің өзі
қиын. Тіпті суретшілер де дәл осындай көріністі көз
алдына келтіре алмас. Тек табиғаттың ғана қолынан келгендей.
Ауылыңнан алыс жаққа шықсаң,қайтып келуге асығасың. Келсең, таныс көшелер, үйлер, адамдар - бәрі
көзіңе оттай басылады.

32

Атамекен.
Түн. Мен далада сәкі үстінде жатырмын. Аспанда жұлдыздар
жымыңдайды. Жұлдыздар арасында ай. Дала сүттей жарық. Тау жақтан
салқын леп соғады. Жым-жырт тыныштық. Мен ояу жатырмын. Ұйқым
келер емес. Қандай сүйкімді көрініс. Табиғат бір мезгіл тыныс алғандай.
Тілмен айтып жеткізудің өзі қиын. Тіпті суретшілер де дәл осындай
көріністі көз алдына келтіре алмас. Тек табиғаттың ғана қолынан
келетіндей.
Ауылыңнан алыс жаққа шықсаң, қайтып келуге асығасың. Келсең,
таныс көшелер, үйлер, адамдар – бәрі көзіңе оттай басылады.
•

Көшіріп жаз

33
Жолда жатқан әмиан.
Ойымда дәнеңе жоқ тротуармен тық-тық басып келе жатыр едім. Оң
қапталымда жатқан әмианға көзім бірден түсті. Өтіп барып, қалт
тоқтадым да “Ескі ме, әлде біреудің қалтасынан сусып түсіп қалған ба?”
деп ойладым. Екі ұдай күпті көңілмен қолымды әлгі әмианға создым.
Міне, қызық! Әмианға қолым тиер–тиместен “шоршып” түскені. Өн
бойым дір-дір етіп секем алып, енді қолымды тартып алғанша болған
жоқ, талдың арасынан таныс бір күлкі естілді. Әмианын “арқандап”
қойып, ары өткен, бері өткен адамдардың “пиғылын” байқап, мазақтап
отырған Әділ інім екен. Қап! Сондағы ұялғаным-ай!
Менің інімнің де істемейтіні жоқ-ау!
•

Бастырып жаз

Жолда жатқан әмиан
Ойымда дәнеңе жоқ тротаурмен тық-тық етіп келе
жатыр едім. Оң қапталымда жатқан әмианға көзім
бірден түсті. Өтіп барып, қалт тоқтадым да «Ескі
ме, әлде біреудің қалтасынан сусып түсіп қалған ба?»
деп ойладым. Екі ұдай күпті көңілмен қолымды әлгі
әмианға создым. Міне қызық! Әмианға қолым тиертиместен «шоршып» түскені. Өн бойым дір-дір етіп
секем алып, енді қолымды тартып алғанша болған
жоқ, талдың арасынан таныс күлкі естілді. Әмианын
«арқандап» қойып, ары өткен, бері өткен адамдардың «пиғылын» байқап, мазақтап отырған Әділ інім
екен. Қап! Сондағы ұялғаным-ай!
Менің інімнің де істемейтіні жоқ-ау!

34
Жолда жатқан әмиан.
Ойымда дәнеңе жоқ тротуармен тық-тық басып келе жатыр едім. Оң
қапталымда жатқан әмианға көзім бірден түсті. Өтіп барып, қалт тоқтадым
да “Ескі ме, әлде біреудің қалтасынан сусып түсіп қалған ба?” деп
ойладым. Екі ұдай күпті көңілмен қолымды әлгі әмианға создым. Міне,
қызық! Әмианға қолым тиер–тиместен “шоршып” түскені. Өн бойым дірдір етіп секем алып, енді қолымды тартып алғанша болған жоқ, талдың
арасынан таныс бір күлкі естілді. Әмианын “арқандап” қойып, ары өткен,
бері өткен адамдардың “пиғылын” байқап, мазақтап отырған Әділ інім
екен. Қап! Сондағы ұялғаным-ай!
Менің інімнің де істемейтіні жоқ-ау!
•

Көшіріп жаз

35

Балапандар.
Майтан ағам бізге шұбар тауық, оның артынан ерген үш қара, бір
қызыл сары, екі шұбар кішкентай балапандарды берді. Олар бізге бір
күннен кейін үйреніп кетті. Шешесі оларды жақсы бақты. Біз балапандарға
үлкен нан беріп қойсақ, шешесі оны балапандарына майдалап бөліп береді.
Өзі арасында жеп жүреді. Көп күннен кейін шешесі балапандарын тастап
кетті. Өйткені балапандары үлкейіп қалған еді. Алтауы бір-бірінен
айрылмайды. Егер біреуі адасып қалса, бәрі шырылдай бастайды. Сонда
олар бір балапанды қалдырып кеткендерін біліп, әлгі барған жақтарына
қарай қанаттарын жайып жүгіре жөнелді.
•

Бастырып жаз

Балапандар
Майтан ағам бізге шұбар тауық, оның артынан ерген үш қара, бір қызыл сары, екі шұбар кішкентай балапандарды берді. Олар бізге бір күннен кейін үйреніп
кетті. Шешесі оларды жақсы бақты. Біз балапандарға
үлкен нан беріп қойсақ, шешесі оны балапандарына
майдалап бөліп береді. Өзі арасында жеп жүреді. Көп
күннен кейін шешесі балапандарын тастап кетті.Өйткені балапандары үлкейіп қалған еді. Алтауы бір-бірінен айрылмайды. Егер біреуі адасып қалса, бәрі шырылдай бастайды. Сонда олар бір балапанды қалдырып
кеткендерін біліп, әлгі барған жақтарына қарай қанаттарын жайып жүгіре жөнеледі.

36
Балапандар.
Майтан ағам бізге шұбар тауық, оның артынан ерген үш қара, бір қызыл
сары, екі шұбар кішкентай балапандарды берді. Олар бізге бір күннен кейін
үйреніп кетті. Шешесі оларды жақсы бақты. Біз балапандарға үлкен нан
беріп қойсақ, шешесі оны балапандарына майдалап бөліп береді. Өзі
арасында жеп жүреді. Көп күннен кейін шешесі балапандарын тастап кетті.
Өйткені балапандары үлкейіп қалған еді. Алтауы бір-бірінен айрылмайды.
Егер біреуі адасып қалса, бәрі шырылдай бастайды. Сонда олар бір
балапанды қалдырып кеткендерін біліп, әлгі барған жақтарына қарай
қанаттарын жайып жүгіре жөнелді.
•

Көшіріп жаз

37
Үйректі қорыған тауық.
Жадыра жаңадан сатып алған төрт үйректі тауық қораға қамап қойған
болатын. Үйректер тауықтармен бірге ұядан сыртқа шығып, үйірден
ұзамай, жайылып жүрді. Осы төрт үйректі аяқ астынан қайырып, қоритын
қорғаушы табыла кетті. Ол шұбар тауық еді. Қанатын қомдап қойып,
үйректердің қасынан бір шықпайды. Ұзап кетсе, үйректерді шоқып –
шоқып алдына салып қуып келеді. Ұясына кіргізіп алып, алдында қанатын
қомдап кәдімгідей қоқиланып тұрады. Осы көріністі бірнеше рет
тамашалаған Жадыра үйректерді қорыған шұбар тауыққа іштей риза
болып жүрді.
•

Бастырып жаз

Үйректі қорыған тауық
Жадыра жаңадан сатып алған төрт үйректі тауық
қораға қамап қойған болатын. Үйректер тауықтармен бірге ұядан сыртқа шығып, үйірден ұзамай, жайылып жүрді. Осы төрт үйректі аяқ астынан қайырып,
қоритын қорғаушы табыла кетті. Ол шұбар тауық
еді. Қанатын қомдап қойып, үйректердің қасынан бір
шықпайды. Ұзап кетсе, үйректерді шоқып-шоқып алдына салып қуып келеді. Ұясына кіргізіп алып, алдында
қанатын қомдап кәдімгідей қоқиланып тұрады. Осы
көріністі бірнеше рет тамашалаған Жадыра үйректерді қорыған шұбар тауыққа іштей риза болып жүрді.

38
Үйректі қорыған тауық.
Жадыра жаңадан сатып алған төрт үйректі тауық қораға қамап қойған
болатын. Үйректер тауықтармен бірге ұядан сыртқа шығып, үйірден
ұзамай, жайылып жүрді. Осы төрт үйректі аяқ астынан қайырып, қоритын
қорғаушы табыла кетті. Ол шұбар тауық еді. Қанатын қомдап қойып,
үйректердің қасынан бір шықпайды. Ұзап кетсе, үйректерді шоқып –
шоқып алдына салып қуып келеді. Ұясына кіргізіп алып, алдында қанатын
қомдап кәдімгідей қоқиланып тұрады. Осы көріністі бірнеше рет
тамашалаған Жадыра үйректерді қорыған шұбар тауыққа іштей риза болып
жүрді.
•

Көшіріп жаз

39

Улы гүлдер.
Жайлауға келіп, рақаттандық. Маусымның гүл жарған сарғыш,
ақшыл, көк шөптері самал желмен тербеледі. Біз гүл теріп жүрміз.
Самат қолындағы гүлдерін қайта-қайта иіскеп қояды. Бір мезгілде
тұра қалды да, тәлтіректеп барып құлап түсті. Жабылып басын
көтердік. Жүрегі соғып тұр.
Айжан бірден біле қойды.
-Ой, балалар, Самат уланып қалды, - деді шошынып.
Біздер қорқып кеттік. Самат жарты сағаттай жатты да, тұрып кетті.
Жаңағы жерде гүлі улы шөптер де бар екен.
(66 сөз)

•

Бастырып жаз

Улы гүлдер
Жайлауға келіп, рақаттандық. Маусымның гүл
жарған сарғыш, ақшыл, көк шөптері самал желмен
тербеледі. Біз гүл теріп жүрміз,Самат қолындағы гүлдерін қайта-қайта иіскеп қояды. Бір мезгілде тұра
қалды да, тәлтіректеп барып құлап түсті. Жабылып
басын көтердік. Жүрегі соғып тұр.
Айжан бірден біліп қойды.
-Ой, балалар, Самат уланып қалды,-деді шошынып.
Біздер қорқып кеттік.Самат жарты сағаттай жатты да, тұрып кетті. Жаңағы жерде гүлі улы шөптер
де бар екен.
.

40

Улы гүлдер.
Жайлауға келіп, рақаттандық. Маусымның гүл жарған сарғыш,
ақшыл, көк шөптері самал желмен тербеледі. Біз гүл теріп жүрміз.
Самат қолындағы гүлдерін қайта-қайта иіскеп қояды. Бір мезгілде
тұра қалды да, тәлтіректеп барып құлап түсті. Жабылып басын
көтердік. Жүрегі соғып тұр.
Айжан бірден біле қойды.
-Ой, балалар, Самат уланып қалды, - деді шошынып.
Біздер қорқып кеттік. Самат жарты сағаттай жатты да, тұрып кетті.
Жаңағы жерде гүлі улы шөптер де бар екен.
•

Көшіріп жаз

41

Тәтті тағамдар.
Тоқсан соңындағы демалыс кезінде ауылдан Исатайдың атасы келді.
Әжең беріп жіберді деген қоржыннан шыққан неше түрлі тағамдар
дастарханға толып кетті. Оның ішінде Исатай жақсы көретін талқан,
сөк, қауындық, ірімшік, құрт сияқты жеңіл тағамдар баршылық екен.
Исатайдың көкесі мен апасы жұмыста. Таңертең кетіп, кешке бір-ақ
келеді. Қонақпен бірге қаланы аралау Исатайдың үлесіне тиді. Бұған ол
кәдімгідей қуанып қалды. Өйткені, атасымен бірге жүрсе, балмұздақ
жейді, тәтті сусындар ішеді. Исатай үшін талқан, сөк, ірімшік, құрт,
балмұздақ - тәтті тағамдар.
•

Бастырып жаз

Тәтті тағамдар
Тоқсан соңында демалыс кезінде ауылдан Исатайдың атасы келді. Әжең беріп жіберді деген қоржыннан
шыққан неше түрлі тағмдар дастарқанға толып
кетті. Оның ішінде Исатай жақсы көретін талқан,
сөк, қауындық, ірімшік, құрт сияқты жеңіл тағамдар баршылық екен. Исатайдың көкесі мен апасы жұмыста. Таңертең кетіп, кешке бір-ақ келеді. Қонақпен бірге қаланы аралау Исатайдың үлесіне тиді. Бұған ол кәдімгідей қуанып қалды. Өйткені, атасымен
бірге жүрсе, балмұздақ жейді, тәтті сусындар ішеді.
Исатай үшін талқан, сөк, ірімшік, құрт, балмұздақт
. әтті тағамдар.

42

Тәтті тағамдар.
Тоқсан соңындағы демалыс кезінде ауылдан Исатайдың атасы
келді. Әжең беріп жіберді деген қоржыннан шыққан неше түрлі
тағамдар дастарханға толып кетті. Оның ішінде Исатай жақсы көретін
талқан, сөк, қауындық, ірімшік, құрт сияқты жеңіл тағамдар
баршылық екен. Исатайдың көкесі мен апасы жұмыста. Таңертең
кетіп, кешке бір-ақ келеді. Қонақпен бірге қаланы аралау Исатайдың
үлесіне тиді. Бұған ол кәдімгідей қуанып қалды. Өйткені, атасымен
бірге жүрсе, балмұздақ жейді, тәтті сусындар ішеді. Исатай үшін
талқан, сөк, ірімшік, құрт, балмұздақ - тәтті тағамдар.
•

Көшіріп жаз

1
Жақсы сөз – жарым ырыс
Бір ғана сөздің өзін бірнеше түрлі етіп айтуға болады. Бір
сөзді орынсыз айтып қалу адамның жанын жаралауы мүмкін.
«Сөз сүйектен өтеді» деп бекер айтпаған. Ал кейде орнымен
айтылған сөз адамның жанын жадыратады. «Жақсы сөз –
жарым ырыс» деген мақал содан шыққан.
•

Бастырып жаз

Жақсы сөз-жарым ырыс
Бір ғана сөздің өзін бірнеше түрлі етіп айтуға болады. Бір сөзді орынсыз айтып қалу
адамның жанын жаралауы мүмкін. «Сөз
сүйектен өтеді» деп бекер айтпаған.Ал кейде орнымен айтылған сөз адамның жанын
жадыратады.«Жақсы сөз-жарым ырыс деген мақал содан шыққан.
жарым жарым жарым жарым жарым
орынсыз орынсыз орынсыз орынсыз орынсыз
жаралауы жаралауы жаралауы жаралауы
сүйектен сүйектен сүйектен сүйектен
ырыс ырыс ырыс ырыс ырыс ырыс ырыс ырыс

2
Жақсы сөз – жарым ырыс

Бір ғана сөздің өзін бірнеше түрлі етіп айтуға болады. Бір
сөзді орынсыз айтып қалу адамның жанын жаралауы мүмкін.
«Сөз сүйектен өтеді» деп бекер айтпаған. Ал кейде орнымен
айтылған сөз адамның жанын жадыратады. «Жақсы сөз –
жарым ырыс» деген мақал содан шыққан.
•

Көшіріп жаз

3
Цифр
Цифр – сандарды белгілеуде қолданылатын шартты таңба.
Арабтар әуелде цифр деп нөлді ғана атаған. Қазір одан басқа
сандардың таңбаларын да цифр дейді. Әр халықтың сандарды
белгілейтін
таңбалары түрліше болған. Ескі цифрдың
ішіндегі қазірге дейін қолданылып келе жатқаны – рим
цифрлары.
•

Бастырып жаз

Цифр
Цифр-сандарды белгілеуде қолданылатын
шартты таңба. Арабтар әуелде цифр деп
нөлді ғана атаған. Қазір одан басқа сандардың таңбаларын да цифр дейді. Әр халықтың сандарды белгілейтін таңбалары
түрліше болған. Ескі цифрдың ішіндегі қазірге дейін қолданылып келе жатқаны-рим
цифры.
цифр цифр цифр цифр цифр цифр цифр
арабтар арабтар арабтар арабтар
таңбаларын таңбаларын таңбаларын
әуелде әуелде әуелде әуелде әуелде әуелде

4
Цифр
Цифр – сандарды белгілеуде қолданылатын шартты таңба.
Арабтар әуелде цифр деп нөлді ғана атаған. Қазір одан басқа
сандардың таңбаларын да цифр дейді. Әр халықтың сандарды
белгілейтін
таңбалары түрліше болған. Ескі цифрдың
ішіндегі қазірге дейін қолданылып келе жатқаны – рим
цифрлары.
•

Көшіріп жаз

5
Бүркіт
Бүркітті қазақ халқы ертеден қадірлейді. Бүркіт екіден
артық жұмыртқаламайды. Ол ұясын ең биік ағаштың басына,
тау шыңдарының ең биігіне, жел мен аяздың өтіне салады.
Сондықтан
бүркіттің балапандары ыстық пен суыққа
шынығып, сомдалып өседі. Тау бүркіті қырағы, өжет болады.
Тау бүркітін қазақ ерекше бағалаған.
•

Бастырып жаз

Бүркіт
Бүркітті қазақ халқы ертеден қадірлейді.
Бүркіт екіден артық жұмыртқаламайды.
Ол ұясын ең биік ағаштың басына тау шыңдарының ең биігіне, жел мен аяздың өтіне
салады. Сондықтан бүркіттің балапандары
ыстық пен суыққа шынығып, сомдалып өсед