МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АУЫЗША СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АУЫЗША СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ

Оқытушы Зиябек Жібек Бағланқызы

Адамның жеке басын дамытуда ана тілі ерекше рөл атқарады. Тіл мен сөйлеу дәстүрлі түрде психологияда, философияда және педагогикада ойлау, қиял, есте сақтау, эмоциялар секілді психикалық дамудың түрлі бағыттары тоғысатын түйін ретінде қарастырылды. Адамдармен қарым-қатынас жасаудың, шындықты танудың ең маңызды құралы бола отырып, тіл адамды рухани мәдениеттің құндылықтарымен таныстырудың негізгі арнасы, сонымен қатар білім беру мен оқытудың қажетті шарты болып табылады. Мектепке дейінгі балалық шақтағы ауызша монологтық сөйлеуді дамыту мектепте ойдағыдай білім алуға негіз қалайды.

Мектепке дейінгі жас - бұл баланың ауызекі сөйлеу тілін белсенді игеру, сөйлеудің барлық жақтарының қалыптасуы мен тілдің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық кезең. Мектепке дейінгі балалық шақта ана тілін толық меңгеру - дамудың ең сезімтал кезеңінде балаларды ақыл-ой, эстетикалық және адамгершілікке тәрбиелеу мәселелерін шешудің қажетті шарты. Ана тілін оқыту неғұрлым ерте басталса, бала болашақта оны соншалықты еркін қолдана алады.

Сөйлеу - бұл мектеп жасына дейінгі баланың психикасының жоғары бөлімдерін дамыту құралы. Баланың сөйлеу қабілетін дамыта отырып, ересектер сонымен бірге оның интеллектісін дамытуға үлес қосады.

Баланың тілін дамыту мүдделері оның әлеуметтік байланыстарын біртіндеп кеңейтуді талап етеді. Олар сөйлеу мазмұнына да, құрылымына да әсер етеді. Өзінің әлеуметтік дамуында бала дүниеге келген сәтте мүше болатын алғашқы әлеуметтік жасушадан (ана мен бала) бастап, адамдармен үнемі қарым-қатынас жасайды, және бұл, әрине, баланың сапалы өсуіне және оның сөйлеуінің көрінісіне әсер етеді.

Мектеп жасына дейінгі балаларды балабақшада тәрбиелеу мен оқытудың көптеген маңызды міндеттерінің арасында ана тілін үйрету, сөйлеуді, сөздік қарым-қатынасты дамыту – бастылардың бірі. Бұл жалпы міндет бірқатар арнайы, ерекше міндеттерден тұрады: сөйлеудің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу, сөздік қорын байыту, бекіту және жандандыру, сөйлеудің грамматикалық дұрыстығын жетілдіру, ауызекі (диалогтық) сөйлеуді қалыптастыру, жүйелі сөйлеуді дамыту, көркем сөзге қызығушылыққа тәрбиелеу, сауаттылыққа үйретуге дайындау.

Балабақшада мектеп жасына дейінгі балалар ана тілін меңгере отырып, ауызша сөйлеудің маңызды түрін - ауызша сөйлеуді меңгередісөздік қатынас оның толық түрінде - сөйлеуді түсіну және белсенді сөйлеу - біртіндеп дамиды.

Мектеп жасына дейінгі балаларда ауызша сөйлеу дағдыларын дамытудың басты ерекшелігі - баланың сөйлеуді саналы түрде меңгеруіне көшуі.

Сөйлеуді дамыту сөйлеу жаттығуларының көмегімен жүзеге асырылады. Осы жаттығуларды дамыта отырып, мұғалім баланың ақыл-ой жұмысының белгілі бір формаларына: талдау мен синтезге, индукция мен дедукцияға, маңызды белгілерді бөлуге, жалпылау мен нақтылауға, құбылыстар арасындағы себеп-салдарлық байланысты анықтауға, салыстыруға, қатар қоюға назар аударады.

Сөйлеу туа біткен қабілет емес, онтогенез процесінде баланың физикалық және ақыл-ой дамуымен қатар дамып, оның жалпы жетілуінің көрсеткіші ретінде қызмет етеді.

Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамытуға арналған ойындар балалардың ауызша сөйлеу дағдысын дамытуға және баланың жалпы дамуына, оның ішінде қабілеттерін арттыруға ықпал етеді. Ойын әрекеті балаға заттарды, құбылыстарды салыстыруды үйренуге, бақылауға және айналасындағы көптеген жаңа және қызықты деректерді тануға көмектеседі.

Балабақшадағы сөйлеу жұмысының жалпы жүйесінде сөздік қорын байыту, оны бекіту және: белсендендіру өте үлкен орын алады. Бұл табиғи жағдай. Сөз - тілдің негізгі бірлігі, сөздік қарым-қатынасты жетілдіру баланың сөздік қорын кеңейтусіз мүмкін емес. Сонымен қатар, танымдық дамыту, тұжырымдамалық ойлауды дамыту бала алған білімдер мен түсініктерді білдіретін, олар алатын жаңа білім мен түсініктерді бекітетін жаңа сөздерді меңгерусіз мүмкін емес. Сондықтан балабақшада сөздік жұмысы танымдық дамумен тығыз байланысты.

Мектеп жасына дейінгі балалар сөйлеу шығармашылығының тәжірибесін жинақтау үшін ойындарға балаларға таныс бола тұра, олардың белсенді сөздік қорына енбеген материал кіруі керек.

Ертегілер мен әдеби шығармаларға негізделген ойындар сөйлеудің синтаксистік жағын жақсартуға ықпал етеді. Ересек мектеп жасына дейінгі балалар «Түлкі, қоян және әтеш», «Мысық, әтеш және түлкі», «Шыбын-цокотуха», «Қаз-аққулар» ертегілерін ықыласпен ойнайды. Олар сондай-ақ балалар ертегілерін ұнатады: «Қасқыр және жеті лақ», «Шалқан», «Колобок». Балалар бейнелі сөз тіркестерін, орынды сөздер, сөйлеу бұрылыстарын ертегіден алады. Жұмбақтар жасыру және шешу, мақал-мәтелдерді түсіндіру, «Қаз-аққулар», «Шалғам», «Бояулар», «Біз қай жерде болдық, біз айтпаймыз» халық ойындары және басқалары осы құралдар циклына жақын.

Балалардың ауызша сөйлеу дағдыларын дамытуға әсер ететін тілді дамыту мәселесіне көңіл бөлу және оны ұлттың мәдени мұрасы ретінде сақтау бүгінде өте өзекті және маңызды мәнге ие, сондай-ақ, балалардың ауызша сөйлеу дағдыларын дамытудың инновациялық процестері білім беру мазмұны мен педагогикалық технологияларға қатысты болуы шарт, өйткені:

- ауызша сөйлеу дағдыларын дамытуда және оны қарым-қатынас құралы ретінде пайдалануда қиындықтары бар балалар саны артып келеді;

- қазіргі балалардың сөйлеу және коммуникативтік қызметін жандандырудың дәстүрлі құралдары ескірген;

- балалардың сөйлеу мәдениеті мен дамуына әсер ететін әлеуметтік-мәдени орта тез өзгеруде және оңтайлы шараларды күшейтуді, ауызша сөйлеуді дамыту технологияларын жетілдіруді талап етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Ермакова, И.И. Коррекция речи и голоса у детей и подростков : кн. Для логопеда / - 2-ші басылым. – Мәскеу: учеб. Лит.,1996

2. Леонтьев А. А. Язык, речь, речевая деятельность. – М., 1969 135 б.

3. Кольцова М. М. Двигательная активность и развитие функций мозга. – М., 1973; Кольцова М. М. Ребенок учится говорить. – М., 1973

4. Леонтьев А. Н. Деятельность, сознание, личность. // Избранные психологические произведения: В 2-х т./В. В. Давыдованың ретакторлығымен– М, 1983. Т.2. 69-70 бб.

5. Методика преподавания русского языка как иностранного. / А. А. Леонтьева. - М., 1988. 15 б.

6. Метод научной педагогики Марии Монтессори – Киев, 1993 –107-108 бб.

7. Рыбников Н. А. Словарь русского ребенка. - М.; Л, 1926.