Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу бұзылыстарын жеңу.

Білімділік пен тәрбиенің нәрі мектепке дейінгі ұйымнан басталады.Үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы-мектепке дейінгі білім беру мәселесіне бүгінгі таңда жан-жақты көңіл бөлінуде.Қазіргі кезде халық назарын аударып отырған басты мәселе-мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбие-білім беру жұмыстарының мазмұның, міндетін жаңарту, ұлттық негізде құру.Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу дағдысы мектепке дейінгі ұйымнан басталатыны бәрімізге мәлім және ол қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі.Қазіргі кезде қоғамда жүріп жатқан өзгерістер, жаңару, мектеп жасына дейінгі балалардың білім сапасын жақсартуды талап етуде.

Олай болса, мектепке дейінгі ұйымда бала өз ана тілін меңгеру барысында тілдік қатынастың аса маңызды түрі-ауызша сөйлеп үйреніп жатады, ол сөздерді байланыстырып айту арқасыңда жүзеге асады.Сөздің байланысты айтылуы баланың тілдік және ақыл-ой дамуымен біртұтас жүреді.Педагогика ғылымының тарихына үңілсек, баланың сөздерді дұрыс байланыстыра сөйлеуін дамытуда зор үлес қосқан Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, С.Л.Рубинштейн, А.М.Леушина, Т.Тихеева және т.б. зерттеушілердің еңбектерінен аңғаруға болады.Елдігімізді жарялаған сәттен бастап, жаңа заман талабына сай келетін қазақ тілінде жазылған бала тілін дамытуда зерттеулер жүргізген ғалымдар Б.Баймұратова,А.Меңжанова,М.Мұқанов,А.Бакраденова және т.б. еңбектерін де назар аудартуға тұрарлық.

Кез келген бала-бақшаларда тұлғаны қалыптастыру мектепке дейінгі балалардың өз ой-пікірін ана тілінде еркін,дұрыс,түсінікті жеткізе білуден басталады.Мектепке дейінгі бала айтайын деген ойын,біріншіден,жасқанбай жеткізе білуі; екіншіден,сөйлемдерді дұрыс та нақты құрастыра алуы; үшіншіден, сөйлеу мәдениетінің алғашқы қарапайым бастамасын меңгеруі; төртіншіден,қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай білуі тиіс.Сайып келгенде,осының бәрі,түжырымдамада көрсетілгендей,тілдік қатынастың басты қағидалары мен ұстанымдарын меңгеруді қажет етеді.Сондықтан бала бақшаларда балалардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру қазіргі кезде өзекті мәселеге айналып отыр.

Баланың сөзді байланыстыра айта білуі дегеніміз-сөз бен сөйлемдердің үлесімділігі ғана емес,бұл бір-бірімен байланыста келген,дұрыс сөйлемдерден құралған бала ойының сыртқы жаңғырығы.Бала сөйлеу барысында,ойлай білуге де үйренеді.Одан баланың ойлау логикасын,өзін қоршаған әлемді қаншалықты қабылдап,сыртқа жаңғырта білуін байқаймыз.Осындай басты-басты мәселелердің дұрыс шешілуін,жүзеге асу жолдарын тексеру мақсатында,балалар психологиясы мен мектепке дейінгі педагогикаға арналған оқулықтарда айтылғандай,баланың байланысты сөзін дамыту жолдарын негізгі ала отырып,оның қаншалықты менгерілгенін қадағалап,тәжірибелер жасау әрбір тәрбиешінің атқарар ісі.

Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде түрлі ойындардың әсері әлдеқайда басым.Халық даналығында «Ойнай білмеген,ойлай да білмейді», «Ойында озған,өмірде де озады» деген аталы сөздер сырына жүгінсек, мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға деген құлқы,қарым-қатынасы,мінез-құлық көріністері олар өсіп есейгенде де жалғаса береді.

Ойындардың негізгі мақсаты балаларың ықылас зейінін, сөздік қорын, байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуға, икемділікті арттыруға, өзінің жеке құрбыларының іс-әрекетін бағалай, құрметтей, өз ісінің дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру.

Сөйлеу басында балаларға қиын болса, олар миға (ұйыққа) түскен мал сықылды, малтығып жылжи алмай қиналады, үйретуші сүйреп шығара алмай қиналады.Екі жағының да жігері кеміп,шабыты болмайды.Шабытталып істелмеген іс оңды да болмайды» деп нақтылап кеткен зерттеушілердің пікірі балалардың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың алғашқы шарттары тәрбиешінің басты міндеті екенін айқындайды.Тілшінің пікірінше, мектепке дейінгі балалардың сөйлеу дағдысын қалыптастыруда жақсы тәрбиеші деген атқа түрлі әдістерді меңгеріп соларды балаға жеткізе білсе ғана ие болады.

Мектепке дейінге ұйымдағы бала ауызша сөйлеу кезінде тәрбиеші оның сөйлеу темпіне басты назар аударып отыру қажет. Жұрт алдында тым тез сөйлеуге де,тым баяу айтуға да болмайтынын үнемі есте сақтау керек.Сөйлеушінің айтпақ ойының мақсатына, мазмұнына қарай сөз бірде баяу, бірде жылдам, бірде көтеріңкі айтылуы тиіс.

Егер де мектеп жасына дейінгі балаларға сөйлеу дағдысы қалыптастыру әдістемелерін жоспарлы, белгілі бір мақсатқа негіздеп ұйымдастырса соғұрлым балалардың дұрыс сөйлеу дағдылары қалыптасып, нәтижелілігі жоғары болмақ. Ендеше, тәрбиешінің қызметі оның білімінің, шеберлігінің керек орны өздігінен алатын тәжірибелі білімнің ұзақ жолын қысқарту үшін,ол жолдан балалар қиналмай оңай үйрену үшін, баланың тілін сөйлеу барысында дұрыс айтылымын қайталап, түзеп отыру керек.

Әңгіменің тақырыбын тәрбиеші өзінің күнделігіне бірді-екілі сөзбен күндік жұмыс жоспарына жазып қояды.Мысалы, «Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында» сәбилер тобында:

1. Балабақша бөлмелері туралы;

2. Ббалабақша қызметкерлері туралы;

3. Бөлмелердегі жұмыс түрлері туралы;

4. Балабақшадағы өздерінің күнтәртібі туралы;

5. Мезгілге қатысты киімдер туралы;

6. Табиғат бұрышындағы кезекшілік туралы;

7. Ойындардың шарттары туралы;

8. Жылдың төрт мезгіліндегі өзгерістер туралы;

9. Отбасы туралы;

10. Жақын достары туралы;

Тәрбиеші міндеті-осы бағыттағы тақырыпқа тақырыпшаны жоспарга енгізуі.Балаларға «Киім» деген жалпы тақырыпта әңгіме өткізу керек болса,тәрбиеші күнделігіне ол «Пальто» немесе «Бас киім» деп көрсетілсе болғаны;

«Программада...» бес жастағы балалармен «Аспаздардың жұмысы» туралы әңгіме өткізуі керек делінсе,ол тәрбиеші күнделігінде «Көже» немесе «Сорпа» деп жазылуы мүмкін; «Бағдарламада...» 7 жастағы балалармен «Табиғат аясында еңбек ету» тақырыбы ұсынылса, ол күнделікте «Жапырақ жинаймыз», «Құстарды жемдейміз», «Қызанақ отырғызамыз» болып жазылады.Демек, әзірлендеген әңгіме- сұхбаттардың тақырыптары: «Малақай» , «Көже», «Қызанақ отырғызу» деп лексикалық тиянақты бір сөзбен жоспарға алуына болады.Бірақ, тәрбиеші осы тақырыптар төңірегінде балалармен қай кезде қалай сөйлесу керек екенін күні бұрын білсе, қалған айтылар сөздер әңгіме үстінде өзінен-өзі өрбіп жатады.Үш жастағы балалармен тәрбиеші серуенге жиналу үстіндегі әзірленбеген әңгіме былай өтуі мүмкін.

Тәрбиеші: «Қазір күз кезі. Бас киімдеріңді жақсылап киіңдер.Айша, сенің бас киіміңнің әшекейі қандай әдемі! Мұндай тамаша бас киімді саған кім тоқып берді?» деген сұрағы баланың жауабы: «Она маған әпкем тоқып берді...»

Мектеп жасына жейінгі балалардың сөйлеу дағдысын дамыту әдістемесі де, өзге де ғылымдар саласы сияқты жыл сайын талдаумен, жетіле түсумен келе жатқан ғылым.Қазір балалар бақшасының қай- қайсында да сөйлеуге үйренудің әдістері, принциптері жаңарумен, бүгінгі өмір өзгерістерімен байланысты жаңа түр, мазмұнға бейімделуімен ерекшелене бастады. Осыған орай дұрыс сөйлеу, яғни тілді нақты меңгеру мәселесі бұрынғыдай алдынғы қатарлы тәрбиешілердің тиімді тәжірибелерін кең пайдаланумен бірге, шығармашылық ізденістерге айрықша көңіл аударуды талап етіп отыр.

Бүгінгі өмірдің бізді- «Жас буынның рухани дүниесінің сәулеткері, қоғам өзінің ең қымбаттысын,ең құндысын,өзінің өмірі мен болашағын тапсырған сенімді өкілі» деп аса жоғары бағалап отырғаны мәлім.Сапалы білім берудің күн сайын тиімді жолдарын ойластырып отыруды ерекше талап етіп отырған жаңа кезенде, әрине, бала бақшадан бастап жас жеткіншектің дұрыс сөйлеу дағдысын жетілдіру, дамыту үшін келешек тәрбиешілік жұмысымызда өз шеберлігімізді шыңдай түсуге міндетті екенімізді түсінеміз.

Баланың сөйлеу тілінің даму деңгейін анықтау үшін ерте жаста логопедиялық тексеру қажет. Логопедтің кешенді диагностикасы сөйлеу орталығына әсер ететін патологияларды уақытында байқауға көмектеседі. Мұндай шара бұзушылықтардың себебін анықтау үшін де, мәселені шешудің ең жақсы әдістерін таңдау үшін де қажет.

Логопедке бірінші рет бару 3-4 жаста, бала балабақшаға баратын кезде ұсынылады. Кейбір жағдайларда дәрігерге бару ата-аналар тұрақты сөйлеу бұзылыстарын байқаған кезде ертерек жасалады. Сондай-ақ, мектептегі логопедке проблема оқу процесінде енді ғана анықтала бастаған кезде диагноз қою қажет болуы мүмкін.

Алғашқы кездесуде дәрігер баланың дамуындағы маңызды сәттерді көрсететін сауалнаманы толтыруды ұсынады. Алынған ақпарат логопедке жұмысты дұрыс жоспарлауға және жеке бағдарламаны таңдауға көмектеседі.

Жалпы тексеру кезінде дәрігер келесі тармақтарды анықтайды:

• геометриялық фигураларды, түстерді, заттардың параметрлерін білу деңгейі;

• кеңістікте және уақытта бағдарлау мүмкіндігі;

• қарапайым математикалық ұғымдарды білу;

• ұсақ моториканың жағдайы;

• жіктеу қабілеті.

Сөйлеудің дамуын тексеру баланың сөз сөйлеу кезінде түсінгенін бағалауды, оның қандай сөйлеу құралдарын қолданатынын, үлкендерге еліктейтінін, сұрақтарға қалай жауап беретінін анықтауды қамтиды. Дәрігер затты, дене мүшесін, жануарды атауды және көрсетуді, бір сөзбен бір нәрсені сипаттауды сұрайды.

Жүйелі сөйлеуді тексергенде дәрігер баланың аты-жөнін, ата-анасының, апа-сіңлілерінің, ағаларының аты-жөнін, кіммен тұратынын, оның сүйікті ойыншығы қандай екенін сұрайды. Содан кейін оған әңгіме айтып, суреттер мен тірек сөздерді пайдаланып сөйлемдер құрау керек болады.

БАЛАНЫ МІНДЕТТІ ТҮРДЕ ЛОГОПЕДКЕ КӨРСЕТУ КЕРЕК КЕЗДЕ

Логопедке барудың ең ерте себебі нәрестелерде бір жылға дейін ызылдаудың болмауы болады. Бала «сөйлеп тұрғанда» күту стратегиясы дұрыс емес болады, өйткені ол есейген сайын бар мәселені шешу қиынырақ болады.

Келесі бұзушылықтар да маманға хабарласуға негіз болады:

• үш жасқа дейін бала сөз тіркестерін дұрыс құра алмайды;

• бес жасқа дейін грамматикалық құрылымды меңгермейді;

• бала сөйлей бастады, бірақ содан кейін толығымен үнсіз қалды;

• жеке дыбыстарды нашар айтады.

Сонымен қатар, логопедтің мектепке дайындығын диагностикалау ата-аналарға нәрестенің дұрыс дамуымен айналысуға көмектеседі. Маман не нәрсеге көңіл бөлу керектігін, сабақты қалай өткізу керектігін, баланың сөйлеуін жақсартуға қалай қызықтыру керектігін айтады.

ЛОГОПЕДТІҢ ТЕКСЕРУ КЕЗЕҢДЕРІ

Балаларды логопедтің тексеруі бірнеше кезеңнен тұрады:

1. Баланы ойнау кезінде бақылау, ата-анамен сөйлесу.

2. Айналадағы адамдарға және заттарға қызығушылықтың көрінісін бағалау.

3. Зейін, зейінді шоғырландыру қабілеті, баланың қатты дыбыстар мен сыбырларды қалай қабылдайтыны.

4. Бақылауды бағалау – суреттерді, заттарды сәйкестендіру, түстерді тану.

5. Интеллектуалдық даму деңгейін зерттеу – санау, заттарды негізгі белгілеріне қарай ажырату, кеңістікте бағдарлау.

6. Сөйлеу жағдайы және жалпы моторика.

7. Сөйлеуді түсіну және айту - сөйлемдерді қайталау, оқиғаны түсіну, жеңіл тапсырмаларды орындау, сөйлемдер құру.

Кейбір жағдайларда маманға бұзушылықтардың бар-жоғын тексеру немесе олардың жоқтығын растау үшін бірнеше рет бару қажет.

Олар бастапқы тексеруден және болжамнан кейін жасалған схема бойынша жүзеге асырылады.

БАЛАҢЫЗДЫ ДӘРІГЕРГЕ БАРУҒА ДАЙЫНДАУ

Маманға бару баланы алаңдатуы мүмкін, содан кейін ол жабылады және байланыс жасамайды, бұл диагноз үшін өте маңызды. Кейбір балалар логопедке баруға теріс әсер етуі мүмкін, тіпті оның мақсатын дұрыс түсіндірсе де, оларда проблемалар жоқ және олар «әдемі» сөйлеуді біледі, содан кейін сендіру өте қиын. олар.

• балаға ересек адам ретінде түсіндіріп, логопедтің кім екенін айту;

• логопед баламен жұмыс істейтін бейнероликті көрсету;

• танысып ойнайсың деп кішкентайларға.

Логопед алғашқы қабылдауды ойын түрінде бастайды, сондықтан бала өзін жайлы сезінеді. Егер сіз одан маманға бару мақсатын жасырсаңыз, ол қобалжыйды, содан кейін онымен байланысу қиынырақ болады.

ЛОГОПЕДТІҢ ДИАГНОСТИКАСЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ

Интеллект және есту қабілеті бұзылмаған 2 жасқа дейінгі балаларды диагностикалау әдістері:

1. Заттардың атауларын түсіну. Баланың алдына бірнеше ойыншықтар қойылады, логопед олардың әрқайсысын кезекпен көрсетуді сұрайды.

2. Іс-әрекеттерді түсіну. Логопед белгілі бір тапсырманы орындауды сұрайды - қуыршақты тамақтандыру, аюды ұйықтату.

3. Топтағы бағдарлау. Балаға бөлмедегі затты көрсетуді, бірдеңені табуды немесе бір нәрсеге келуді сұрайды.

4. Белсенді сөйлеу. Бала еркін ойнайды, оның барысында логопед оның эмоцияларын, айтылған дыбыстарды, сөздерді бақылайды.

Логопедтің 3 жасқа дейінгі баланы диагностикалау әдістері:

1. Сөйлеу, көсемше туралы түсінік. Тапсырма беріледі – ойыншықты «астына», «туралы» қою, «арқылы» басып өту, бір нәрсенің «алдында» тұру.

2. Префикс қатынасын түсіну. «Жабу», «ашу», «ашу», «алып кету» нұсқауы беріледі.

3. Есту зейіні. Дыбыс жағынан ұқсас сөздерді – «мұрт-құлақ», «тышқан-аю» деген сөздерді ажырата білуі анықталады.

4. Белсенді сөйлеу. Логопед баламен еркін сөйлеседі, күрделі бағыныңқы сөйлемді естуді күтеді.

НӘТИЖЕЛЕРІ ҚАНДАЙ БОЛУЫ МҮМКІН

Н әтижелер логопедиялық емтихандауыстың қарқыны, ырғағы, интонациясы, тыныс алу ерекшеліктері туралы мәліметтерді қамтиды. Логопед сөз тіркестерінің және жеке сөздердің дыбыстық-дауыс құрылымының күйі, әсерлі және мәнерлі сөйлеу, сөздік қор, дауыс моторикасының жағдайы туралы жазбалар жасайды.

Логопед сөйлеу бұзылыстарын анықтай алады, мысалы:

• тіл байланған немесе дисалгия - дыбыстарды бұрмалау, ауыстыру, олардың араласуы немесе болмауы;

• ринолалия - дауыс аппаратының, баланың мұрын қуысының ақауларына байланысты дыбыстық айтылу мен дауыс тембрінің бұзылуы, дыбыстарды бұрмалайды, монотонды сөйлейді;

• дизартрия - орталық жүйке жүйесінің зақымдануының салдары бар, сөйлеу мүшелерінің қозғалысы мен күші бұзылған кезде баланың тілін басқару қиынға соғады;

• алалия - қалыпты есту кезінде сөйлеудің жартылай немесе толық болмауы, бала ата-анасымен және айналасындағы адамдармен байланысуға тырысады, мұны мимика және ым-ишара арқылы жасайды;

• сөйлеуді дамытудың кешігуі - физикалық және психикалық жағдайдың бұзылуымен кездеседі, көбінесе қолайсыз отбасылардан шыққан балаларда байқалады;

• логоневроз – кекештену, бала дыбыстарды созып, дауыссыз дыбыстарды қайталап, сөйлемнің ортасында тоқтағанда, нақты себептері әлі анықталмаған, бірақ психоэмоционалды күй маңызды рөл атқарады;

• дислексия және дисфагия – қалыпты жағдайда оқу мен жазуды меңгере алмау интеллектуалды даму, бала басқа әріптерді көреді, жазуда көп қателіктер жібереді.

Егер ақау табылса, логопедпен жұмыс оны жоюға бағытталған болуы үшін оның түпкі себебін анықтау қажет. Зақымдануға күдіктенгенде жүйке жүйесі, дәрігер басқа мамандарға тексеруге жібереді - невропатолог, психолог, дефектолог. Соңғы қорытындыны логопед барлық қойылған сұрақтарға жауап алғаннан кейін жасайды.