«Баяндама»

Мектептегі балалардың дыбыс айтылуының

коррекциялық жұмысы

Тіл – қай ұлтта, қай елде болса да қастерлі, құдретті. Ол – атадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра. Ендеше, оны шұбарламай көздің қарашығындай таза қалпында сақтауға міндеттіміз. Әрбір адамның өз тілінің бүге – шүгесіне, терең иіріміне бойлай алуы, ойын жатық тілмен әдемі жеткізе алу – сол адамның мәдениеттілігінің белгісі. Олай болса, жеткіншектерімізді шебер сөйлеуге үйрету аға ұрпақтын міндеті.

Мектеп жасындағы балалардың сөйлеуіндегі ең көп кездесетін кемшіліктердің бірі – дыбыс айтудағы бұзылыстар. Дыбыстарды дұрыс айта алмау, бұзып айту немесе айтпай кету кемшіліктері, дислалия, дизартерия және ринололия диагнозында болады. Ал негізгі дыбыстың бұзылуы – бұл дислалия. Осы орайда, тіл кемістігінің осы түріне анықтама бере кеткен жөн болар.

Дислалия – есту қабілеті мен сөйлеу мүшелерінің инвервациясы дұрыс сақталғанда кездесетін тіл дыбыстарының бұзылып айтылуы. Синонимдері: тіл мүкістігі, тіл дыбыстарын айту кемістігі, фонетикалық кемістік.

Этиологиялық себептері бойынша дислалия механикалық /органикалық/ және функционалдық болып екі түрге бөлінеді.

 Механикалық /органикалық/ дислалия дегеніміз сөйлеу тілі аппаратының сыртқы органикалық, оның сүйегі мен бұлшық еттері құрылысы ақаулықтарының салдарынан сөйлеу тіліндегі дыбыстарының дұрыс айтылмауы.

Тіл астындағы сіңірдің қысқалығы механикалық дислалияның біршама жиі кездесетін себептеріне жатады. Бұл ақаулықта тілдің қалыпты деңгейден нашар қимылдауы себебінен өте қысқа тіл асты желбезегі оның жоғары көтерілуіне мүмкіндік бермейді. Одан басқа, тілдің ауызға зорға сиып тұратын өте үлкендігінен, жөнді бұрыла алмауынан да, дыбыс шығарудағы сөйлеу тілі мүшелерінің әрекеті бұзылады.

Функционалды дислалия дегеніміз дыбыс шығару аппаратында ешқандай кемістік болмаса да, сөйлеу тілі дыбыстарының дұрыс айтылмауы. Басқа сөзбен айтқанда ешқандай органикалық негіз жоқ. Функционалды дислалияның көп тарауының бір себебі баланың сөйлеу тілін үйде дұрыс тәрбиелемеуден. Кейде ересектер, баланың былдырлаған сөзін қызық көріп, ұзақ уақытқа дейін оған өзі де бейімделіп шолжыңдасып сөйлесетін болады. Қортындысында көп уақытқа дейін баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың дұрыс айтылуының дамуы кешеуілдеп калады.

Дыбыс айту бұзылыстарына сипаттама берер болсақ, әдетте кемшіліктер, ысқырық дыбыстар (с, з, ң), ызың дыбыстар (ш, ж, ч, щ ), сонор дыбыстар ( л, р), тіл асты айтылатын дыбыстар ( к, г, х, һ, қ ), ұяң дыбыстар ( в, ф, з, ж, б, д, ғ), жіңішке дыбыстар ( т, д, н), қазақ тілінің дауысты дыбыстар ( ұ, ү, ө, ә ) байқалады. Кейбір балалар дыбыстардың бір ғана тобын дұрыс айта алмайды, мысалы, тек қана ызың дыбыстар немесе тіл асты арқылы айтылатын дыбыстар. Мұндай дыбыстарды дұрыс айта алмау – қарапайым кемшілік немесе мономорфтық деп саналады. Кейбір балалар екі немесе бірнеше дыбыстарды дұрыс айта алмайды, мысалы, ызың дыбыстар және тіл асты арқылы айтылатын дыбыстар немесе ысқырық дыбыстар, сонор дыбыстар, ұяң дауыссыз дыбыстар. Дыбыстардың дұрыс айта алмаудың мұндай түрі күрделі (диффуздық) немесе полиморфтық деп аталады. Жоғарыда айтылған топтардың ішінен дыбыс айту бұзылыстарының үш түрі былайша ерекшелінеді:

• Дыбысты бұрмалап айту. Мысалы: тамақ арқылы айтылатыны, бұл орайда дыбыс тілдің ұшы арқылы емес жұмысақ таңдайдағы тербеліс арқылы пйда болады;

• Сөйлеуінде бала дыбысты айтпай кетуі: мысалы; «заман» (арман)

• Осы тілдің фонетикалық жүйеіндегі бір дыбысты басқа дыбысқа ауыстырып айтуы «алман» ( арман)

Дыбыстарды дұрыс айта білмеудің себебі әдетте, артикуляциялық моториканың бұзылуынан немесе жеткіліксіз қалыптасуынан болады. Бұл орайда балалар артикуляциялық аппарат мүшелері арқылы қозғалыстарды дұрыс жасай алмайды, әсіресе, тілмен дұрыс қимыл жасай алмайды, соның салдарынан дыбыс бұрмаланып, анық айтылмайды. Дыбыстардың дұрыс айта алмаудың мұндай түрлері фонетикалық ( кейбір авторлар оларға «антропофониялық» немесе «моторлық» ) деп аталады, бұл фонетикалық жүйесіндегі басқа фонемамен бұл фонема ауыстырылмай,бұрмаланып айтылады, бірақ сөздің мағанасына әсер етпейді. Дыбыстарды ауыстырып айтудың себебі, әдеттефонетикалық қабылдау қабілетінің төмендігінен немесе оның бұзылуынан болады, соның салдарынан балалар беріілген дыбыспен ауыстырып отырған дыбыстың айырмашылығын естімейді ( мысалы Р және Л дыбыстарының айырмашылығын естімейді).Мұндай кемшіліктер фонематикалық ( кейбір авторлар оларға фонологиялық немесе сенсорлық деген анықтама береді) ақаулар деп аталады, бұл орайда бір фонеманы екіншісімен ауыстырады, соның салдарынан сөздің мағанасы өзгереді.Мысалы: «қар» сөзі «қал» - деп естіледі, «тар» сөзі «тал» деп есіледі.

Бұл жоғарыда айтылғандар дыбыстардың бұзылыстары, енді осы бұзылған, дұрыс айтылмайтын дыбыстармен; «қалай жұмыс жасаймыз» - деген сұрақ туындайды.

Дыбыс айтудың коррекциялық жұмысы, дыбыстарды айту кемшіліктерін түзету болып табылады. Балаларды зерттеп, анықтап, топтап алғаннан кейін қойылған мақсат бойынша, түзету жұмыстары жүргізіледі. Дыбыстарды түзету жұмысы кезең – кезеңмен өткізіледі. Әдетте төрт негізгі кезеңдерді бөлііп қарауға болады:

дайындық кезеңі, дыыбысты қою кезеңі, дыбысты дұрыс айтуға машықтандыру кезеңі (бекіту) және бір дыбысты ұқсас дыбыстармен алмастырған немесе оларды шатастырған жағдайда – диффернциациялау, немесе ажырату кезеңі. Әрбір кезеңнің өз міндеттері, жұмысының мазмұны бар, бірақ барлық кезеңде логопед балада зейін, төзімділік, мақсатқа бағытталу, өзін – өзі бақылау, яғни оның алдағы уақытта жақсы оқуына жәрдемдесетін қасиеттерді бойына қалыптастырып, тәрбиелейді. Жаңа дағды бірден қалыптаспай, узақ уақыт бойы бекітуді қажет еткендіктен, әрбір келесі кезеңде жаңасын пысықтаумен бір мезгілде өткен кезеңдегі материалды қайталау жүргізіледі.

1. Дайындық кезеңі мақсаты – дыбысты дұрыс қабылдап, қайталауға қажетті сөйлеу – есту және сөйлеу – қимыл анализаторларын дайындау. Бұл кезеңдегі жұмыс бір мезгілде бірнеше бағытта жүргізіледі; артикуляция мүшелерінің дәл қимылдарын, бағытталған ауа ағынын қалыптастыру; қолдың ұсақ моторикасын, фонематикалық естуін дамыту, тірек дыбыстар бойынша жұмыс.

2. Дыбысты қою кезеңі мақсаты - жеке дыбысты дұрыс, анық айтуға үйрету. Жұмыстың мазмұны: дайындық кезеңінде жаттықтырылған артикуляциялық аппарат мүшелерінің қозғалыстары мен қалпын біріктіру, осы дыбыстың артикуляциялық базасын жасау, ауа ағыны мен даусын қосу (сонар, үнді дыбыстар үшін), жеке дыбысты дұрыс айттуға дағдыландыру.

3. Дыбысты машықтандыру кезеңі мақсаты – дыбысты фразалық сөйлеуінде дұрыс айтқызуға қол жеткізу. Жұмыстың мазмұны – қойылған дыбысты біртіндеп, кезектілікпен жеке айтылуын, буындарда, сөздерде, сөйлемдерде (өлеңдер, жаңылтпаштар, әңгімелер) сөз тіркестерінде, байланыстырып сөйлеуінде және баланың өзіндік сөйлеуінде енгізу.

4. Дыбыстарды ажырату кезеңі мақсаты – балалар шатастырып немесе алмастырып айтатын дыбыстарды ажыратуға үйретіп, өзіндік сөйлеу тілінде оларды дұрыс қолдануға дағдыландыру. Жұмыстың мазмұны: шатастыратын немесе алмастыратын дыбыстарды моторлық, акустикалық белгілері бойынша бірте – бірте, ретімен ажырату, ең алдымен жеке дыбыстарды, содан соң буында, сөздерде, сөйлемдерде, өлеңдерде, әңгімелерде, өзіндік сөйлеу тілінде дыбыстарды ажырату.

болып,үміт шағын жағып, білім нәрімен сусындату біз үшін зор еңбек Бүгінгі қоғам алдындағы мақсат - өмірдің барлық саласында белсенді, шығармашылық іс – әрекетке қабілетті, еркін тұлғаны тәрбиелеу. Олай болса, біздің берер көмегіміз, тіл кемістігі бар балаларға және олардың ата – анасына қолдау көрсетіп, рухани көмек беру. Әр баланың жан дүниесіне үңіліп, жүректеріне демеу. Бұл айтылған коррекциялық жұмыстар, дамыту үрдісіндегі бір ғана көрніс, сондықтан сөзімді қорытындылай келе, бүгінгі қоғам алдындағы мақсат - өмірдің барлық саласында белсенді, шығармашылық іс - әрекетке қабілетті, еркін тұлғаны тәрбиелеу. Осы орайда, біздің берер көмегіміз, мүмкіндігі шектеулі балаларға және олардың ата – анасына қолдау көрсетіп, рухани көмек беру. Әр баланың жан дүниесіне үңіліп, жүректеріне демеу болып, үміт шуағын жағып, білім нәрімен сусындату біз үшін зор еңбек.

Логопед: Мухаметжанова Бакытгул Алиевна

Алматы облысы

Еңбекшіқазақ ауданы

Шелек ауылы

«Абай атындағы қазақ орта мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

2017-2018 оқу жылы

«Балдәурен» жазғы демалыс лагеріне келген оқушылар тізімі.

Мектеп директоры: С.Б.Бекқожа.