Сагнгалиева Айдана МКЯЛ-11 топ

Эссе

«Мен оқыған бір кітап»

(Арман Әлменбеттің «Мимырт» романы негізінде)

Адам баласына ең қымбат нәрсе – еркіндік деген сөз бар. Сол еркіндік адамды адам етіп, жан дүниесін ашып, таланты мен сұлулығын танытады. Арман Әлменбеттің «Мимырт» романын оқығанда осындай ой түйдім. Бұл кітапты оқыған кезде кино көріп отырғандай әсер алдым. Оқиға қалай өрбиді, кейіпкерлердің өмірі қалай өріледі – бәрі көз алдымда қозғалып жатқандай болды. Тіпті, қызығып, бір демде-ақ оқып бітірдім. Соңғы бөлім ерекше әсер қалдырды. Романның соңғы үшінші бөлімі бұрынғы бөлімдерді жалғап, біртұтас күрделі шындыққа ұласып, оқырманды ойға қалдырады. Мен бұл кітапты атауына қызыққандықтан алдым. «Мимырт» деген сөз қазақ тілінде баяулықты, бір нәрсеге толық көңілі толмауды білдіреді екен. Сол ерекше атау мені кітаптың мазмұны қандай болатынын білуге итермеледі. Кітапты оқи бастағанда кино көріп отырғандай әсерге бөлендім, оқиғаның әр сәті көз алдыңда көрініп, кейіпкерлердің ішкі дүниесіне терең ене бастады

Роман ерекше құрылыммен жазылған: әр бөлімде әртүрлі кейіпкерлердің өмірі мен тағдыры баяндалады. Бұл шығарма – бір ғана адамның емес, қоғамдағы көптеген адамның тыныс-тіршілігі мен ішкі жан дүниесінің көрінісі іспетті. Әр бөлім өз алдына жеке өмір болса да, бәрі бірігіп қазіргі қоғамның күрделі бейнесін құрайды.

Әдеби сыншылар да бұл шығарманы әртүрлі қырынан бағалаған. Мысалы, ақын Саят Қамшыгер «Мимыртты» роман емес, хикаят деп қараған дұрыс деген пікірді айтады. Ол Ахмет Байтұрсынұлының «Роман – ұлы әңгіме, тұрмыс сарынын түгел суреттейтін шығарма» деген ұғымына сүйенеді. Бұл пікір арқылы шығарманың жанры мен құрылымына тереңірек көз жүгіртуге мүмкіндік аламыз.

Сонымен қатар, Тоқтарәлі Таңжарық шығарманың негізгі идеясы жасырын болғанымен, оның ішінде қоғамдағы бетперделілік пен адамның шынайы рухы көрініс тапқанын атап көрсетеді. Бұл романның терең әрі күрделі мағыналарын ашып көрсетеді.

Нұрбек Түсіпхан «Үш талшыбық» атты мақаласында «шығарманың жұмбағы – Морждың өлімі ғана емес, күнделікті тіршілік үшін күрес пен көзге көрінбейтін сырлар» екенін айтады. Бұл пікір романдағы әр күнгі өмірдің күрделі жағдайларын, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі тартысты жақсы сипаттайды.

Маған бұл пікірлер шығарманың мәнін толық түсінуге көмектесті. Олар «Мимырттың» қазіргі қазақ қоғамының бейнесі екенін, адамдардың ішкі күресі мен тағдырларын терең көрсететін маңызды туынды екенін тағы бір мәрте дәлелдейді.

Қазақ прозасында оқырманның жүрегіне жол табу үшін тек сюжеттің күрделілігі немесе тілдің шұрайлы болуы жеткіліксіз. Ең маңыздысы – шынайылық. Арман Әлменбеттің «Мимырт» романы дәл осы шынайылықтың бір қыры – ішкі шындыққа құрылған шығарма. Алайда автор ұсынған жаңашыл пішін мен терең философиялық мазмұн кей тұста оқырман күткен өмірлік логика мен эмоциялық сенімділіктен алшақтайды. Бұл эсседе мен «Мимырт» романындағы мазмұн мен пішіндік ерекшеліктерді нақты мысалдармен талдап, жаңашылдығы мен кемшілігін қатар көрсетуді мақсат етемін.

«Мимырт» сөзі – жай ғана баяу, сүреңсіз өмір емес, қоғамдық енжарлық, адамның ішкі рухани тоқырауы сияқты кең мағына береді. Автор дәл осы тұста мазмұн жағынан жаңаша бағытқа бет бұрады. Романда ашық пафос, сыртқы драма емес, ішкі иірім, жеке трагедия, рухани тозу көрсетіледі. Морж, Әділхан, Ерден, Балжан, Гуля – бәрі де өз өмірлерінің тізгінін ұстай алмай, өз таңдауынан жаңылған, бірақ іштей азап шегіп жүрген кейіпкерлер.

Мысалы, Морждың Гуляға деген махаббаты – махаббаттан бұрын өзін тұлға ретінде мойындату жолындағы ішкі күрес. Ол Күресбек бастаған ортаның адамы емес, құлдық саналы тіршілік иесі ретінде көрген қорлығына қарсы өзінше рухани қарсылық көрсетеді. Гуля – оның адамдық айнасы. Бұл тұста жазушы махаббатты әлеуметтік және психологиялық күрес құралы ретінде қолданып отыр. Бұл – мазмұндық тұрғыдағы айқын жаңашылдық.

Сол сияқты, Ерден Әбішев – жоғары қызметтегі, беткеұстар азамат. Бірақ оның шешімдері де дәл осы ішкі рухани тоқыраудың көрінісіндей. Ол Гуляны иемдену арқылы досына деген қарызын өтеу мен өзінің ішкі әлсіздігін жасырудың арасында қалады. Осылайша автор адамның саналы һәм сана астындағы күресін, адами бейнесінің күрделілігін көрсетуге тырысады. Алайда осы күрделі мазмұнның ішкі желісі кей тұста сенімді өрбімейді. Бұл әсіресе Әділхан мен Балжан арасындағы қарым-қатынастан анық байқалады. Әділхан — ақылды, өзін сыйлайтын, сабырлы кейіпкер. Ол өмірдің талай өткелінен өткен. Бірақ неге Балжанға сонша құмар? Балжан бейнесі де сенімсіз. Оқырман оны не сұлулығымен, не парасатымен, не жүректегі өкінішімен қабылдай алмайды. Автор оның сезімін тек Әділханның ой-қиялы арқылы береді. Ал қиял — шындықтың көркемдік баламасы бола алмайды. Балжанның ешқандай ішкі арпалысы жоқ. Ол тек: «Сәлем. Сенің хаттарыңа жауап жазатын мүмкіндік болмады. Қазір немен айналысып жүрсің? Жағдайың қалай?» деп жаза салады. Күйеуден қайтқан, тағдыр соққысын көрген әйелдің трагедиясы қайда? Өкініш ше? Кешірім сұрау ше? Бұл – мазмұндық үзік. Осы тұста оқырман мен шығарма арасындағы сенім жібі үзіліп қалады.

«Мимырт» романында пішін жағынан да жаңалық бар. Бұл роман классикалық құрылымға бағынбайды. Жазушы психологиялық монолог, хат жанры, үзінді диалог, оқиғасыз кеңістік сынды пішіндік элементтер арқылы уақыт пен кеңістікті созып, оқырманды ішкі арнаға бағыттайды.

Бірінші бөлім – күнделіктегі жазба сипатында, екінші бөлім – хаттар арқылы өрбиді. Үшінші бөлімде тіпті кейіпкерлер ауысып, оқырман жаңа кеңістікке тап болады. Бұл – постмодерндік тәсіл. Автор роман композициясын фрагменттер арқылы құра отырып, оқырманның әр бөлімнен өз ой түюіне ерік береді.

Алайда дәл осы пішіндік еркіндік кейіпкерлерді «жоғалтып» жіберген. Мәселен, Данияр, Сағдат, Гуля сынды кейіпкерлердің кейінгі тағдыры беймәлім күйде қала береді. Жазушы оларды сахнадан түсіріп, қайта көрсетпей кетеді. Романда автор жалғыз бір шындықты тықпаламайды. Әр кейіпкердің өз шындығы бар: Морж – өзінің адасқан жастығының соңынан сүрініп жетуге тырысып жүрген бейшара, бірақ күрескер; Әділхан – өмірге деген құлшынысы мен романтикасын жоғалтпаған жас азамат; Ерден – досының өліміне жауап іздеп жүріп, өзінің адами әлсіздігін байқатқан тұлға. Олардың әрқайсысы – дербес әлем. Бұл көп қырлы шындық – мазмұндық тереңдіктің бір көрінісі. Автор оқырманға «мынау – жақсы, мынау – жаман» деп кесіп айтпайды.

«Мимырт» – хронологиялық емес құрылымдағы роман. Бірінші бөлім – Морж туралы, екіншісі – Әділхан, үшінші бөлім – ізкесуші Ерден туралы. Әр бөлім – жеке хикая, бірақ олардың арасындағы нәзік байланыс – тұтас идеялық өзек. Бұл құрылым романға кино тіліне жақын монтаждық сипат береді. Баяндау «үзіліп» отырады, бірақ сол үзіктердің арасында терең байланыс бар. Романда баяндау тілі әртүрлі стильмен берілген. Мысалы, Морждың ішкі монологтары мен айналамен қатынасы – лирикалық-ирониялық стильде, Әділхан мен Балжан арасындағы хаттар – диалогтік-проза тілінде, Ерден туралы бөлімі – детективтік, публицистикалық сипатта. Бұл көп стильділік оқырманды сергек ұстауға ықпал етеді әрі кейіпкердің жан әлемін тереңірек аша түседі.

Шығарманың соңында көп сұрақ жауапсыз қалады: Балжан шынымен жақсы көрді ме, Гуляның тағдыры не болды, Ерден мен Мерей неге осындай шешім қабылдады, Әділханға не болды? Бұл – жазушының оқырманға сенім артуы. Яғни, автор шығарманың соңын оқырманның еншісіне қалдырып отыр. Бұл да – постмодерннің бір сипаты.

Арман Әлменбеттің «Мимырт» романын постмодернистік мәтін ретінде қарастыруға толық негіз бар. Бұл шығармада дәстүрлі прозадан өзгеше, құрылымдық фрагментарлық, интертекстуалдылық, ирония мен екіұштылық, авторлық дистанция, шынайы мен қиялдың араласуы сияқты постмодерн белгілері айқын көрінеді.

Қорыта айтқанда, «Мимырт» романы – адамның еркіндігі мен жан дүниесінің құндылығын түсіндіріп, қазіргі қоғамның кейпін шынайы ашатын шығармалардың бірі. Бұл кітапты оқыған соң адам өмірдің мағынасы туралы ойлайды, адамның ішкі әлеміндегі күрестерге терең бойлайды. «Мимырт» – мазмұндық және пішіндік жаңашылдығы қатар өрілген, қазақ прозасындағы тың ізденіс. Кітап өзіме ұнады және оны оқып көруге кеңес беремін!