Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Б. Момышұлы ауылы "№19 Д. Қонаев атындағы мектеп - гимназия"КММ Биология пәні мұғалімі Амирханова Салима Досанкызы

Сабақтың тақырыбы: Мезозой заманында тіршіліктің дамуы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Оқушыларға мезозой заманында тіршіліктің дамуы туралы түсінік беру, олардың маңызына қызметіне тоқталып өту.
Дамытушылық: Оқушыларға мезозой заманында тіршіліктің дамуы туралы білімдерін жетілдіру, шығармашылық қабілеттерін дамыту, білімдерін шыңдау.
Тәрбиелік: Оқушыларға табиғатты қорғауға адамгершілік, эстетикалық, салауатты өмір салтына ойын еркін жеткізуге тәрбиелеу.
Сабақтың барысы:
Сабақтың типі: Дәстүрлі емес ( конференция, кіріктірілген сабақ)
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сабақтың өту әдісі: ауызша - баяндау, сұрақ жауап арқылы
Сабақтың көрнекілігі: слайд, интерактивті тақта, видио көрініс.
Сабақтың пән аралық байланысы: География, тарих
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі.
Сәлемдесу, түгендеу оқушы назарын сабаққа аудару
Ел басы халқына: «Ел экономикасының дамуы білімді жастардың қолында» бүгінгі білімімізді шыңдай отырып, сабаққа атсалысайық!
II. Үй тапсырмасын сұрау:

Мамандармен таныстыру
1. Тарихшылар
2. Палеонтологтар
3. Географтар
4. Зоологтар

5. Ботаниктер

БЕЙНЕБАЯН КӨРСЕТУ.
ІІІ. Мамандарға сөз береміз.
1. Тарихшылар

Жер тарихының шежіресі

Эволюциялық процестің болғандығын ертедегі тіршілік жайлы ғылым — палеонтология көз алдымызға елестетеді. Палеонтолог ғалымдар геологиялық замандарда жер қабатындағы тасқа айналып сақталып калған организмдердің каңқа қалдықтарын зерттейді. Сондықтан геологиялық қабаттар Жер тарихының шежіресі болып саналады. Қазба қалдықтар мен тау жыныстары қабатының жасын айыру үшінгеохронология әдісі колданылады. Әрбір геологиялық заманның өзіне тән өсімдіктері мен жануарларының қалдықтарын анықтау үшін, қабаттардың орналасу тәртібінің нұсқасын жасайды. Жердің ертедегі қабатының жасын айыру үшін радиоактивті изотоптарды пайдаланады. Ғалымдар организмдердің пайда болу реттілігін және жер қыртысы қабаттарының жасын ажыратып, ғаламшар тарихының хронологиясын (тарихи оқиғаның уақытын белгілеу), тіршіліктің тарихи дамуын сипаттап жазады.

           Жер тарихы (ұзақ уақыт аралығы) — заманға, заман — кезеңге, кезең—дәуірге, дәуір—ғасырға бөлінеді.

1. Архей — ежелгі заман
2. Протерозой — алғашқы тіршілік Фанерозой
3. Палеозой — ертедегі тіршілік
4. Мезозой — ортадағы тіршілік
5. Кайнозой — жаңа өмір

МЕЗОЗОЙ — Жер тарихының, палеозой мен кайнозой арасындағы эрасы және соған сәйкес келетін тау жыныстарының қабаты. Мезозой эрасын 1841 жылы ағылшын геологі Джордж Филлипс бөліп көрсеткен. Мезозой эрасы төменнен жоғары қарай триас, юра және бор кезеңдеріне бөлінеді. 1. Триас кезеңі 35 млн жылға созылған 2. Юра кезеңі 60 млн жылға созылған 3. Бор кезеңі 70 млн жылға созылған

Мезозой заманын бауырымен жорғалаушылар мен ашық тұқымды өсімдіктердің заманы деп те атайды. Өсімдіктерден — алып қырықжапырақтар, ағаштектес қырықбуындар мен плаундар біржола жойылып, ашық тұқымды өсімдіктер кең таралды

ТРИАС — ("үш" деген саннан шыққан) Оңтүстік Германиядан табылған пермь кезеңінің үстіңгі жағындағы қабаттардың санына байланысты койылған атау.

ЮРА ЖҮЙЕСІ НЕМЕСЕ ЮРА КЕЗЕҢІ — мезозой заманын құрайтын үш кезеңнің бірі. Триас пен бор арасында орналасқан. Ең кең тараған тау жыныстары саз балшық, ізбесті құмдақ және әктас болып, юра кезеңі 11 ярусқа бөлінеді (геттанг, синемюр, плинсбах, тоар, аален, байос, бат, келловей, оксфорд, киммеридж, титон).

БОР КЕЗЕҢІ – мезозой заманына кіретін үш кезеңнің үшіншісі. Бор кезеңі Англияның Дувр қаласы маңындағы ағылш.

Бор кезеңі (бақалшақтар мен ұсақ теңіз жануарларынан түзілген бор қабаты қалың болғандықтан солай аталған). Бұл кезеңде гүлді өсімдіктер кеңінен таралды.

2. Палеонтологтар

Сүтқоректілердің шығуына себеп болған ароморфоздық белгілер.

1. Жүйке жүйесінің күрделенуі, алдыңғы ми сыңарларының дамуы жануарлардың мінез-қылығының өзгеруіне, қоршаған орта жағдайларына бейімделуіне әсерін тигізді.

2. Омыртқа жотасы айқын бөлімдерге жіктелді әрі аяқтары денесінің бүйір жағынан бауыр жағына орналасты.

3. Ұрық аналық организмнің денесінде дамып, арнайы мүше — жатырда жетілді әрі ұрпағын сүтпен қоректендірді.

4. Денедегі жылуды қалыпты сақтау үшін түкті жамылғы пайда болды.

5. Газ алмасу қарқындылығын күшейтетін көптеген көпіршіктерден тұратын өкпе дамыды.

3. Географтар

ТРИАС КЕЗЕҢІНЕН бері қарай тасбақалар мен гаттериялар тіршілік етіп келеді. Жаңа Зеландияның аралдарында казіргі кезде таралған гаттерия нағыз "тірі қазба" болып саналады. Соңғы 200 млн жылда гаттерия шамалы ғана өзгерген. Оның ата тегінде болған бас сүйегінің қақпағындағы үшінші төбе көзі әлі күнге дейін сақталған.

ЮРА КЕЗЕҢІ – мезозой дәуірінің триастан кейінгі, бордан бұрынғы орта кезеңі және сол кездерде жаралған тау жыныстарының қат - қабаттары. Оны неміс жаратылыстанушы А. Гумбольд Швейцария мен Францияның Юра тауларында анықтап (1822), француз геологы А. Броньяр жеке жүйеге бөліп, қазіргі атымен атаған (1829). Юра жүйесінің жікқабаттық шкаласын алғаш француз палеонтологы А. Д
БОР КЕЗЕҢІ - Соңғы деректер бойынша шамамен 93 млн жыл бұрын жанартау белсенділігі қазіргі деңгейден 300 — 500 есе көбейген. Жанартау қарқындылығы көбінесе қазіргі Кариб теңізінде болған. Атмосфераға көмір қышқылды газ көп мөлшерімен түскен, ал оттегі азайып әкті қабықшасы бар фораменифера деген бір жасушалы жәндіктер жаппай қырылған. Бұлардың сүлделері бор болып жетілді. Франция мен Швейцарияның шекарасында орналасқан.

4. Зоологтар

ТРИАС КЕЗЕҢІ - Бауырымен жорғалаушылар  динозаврлар, ихтиозаврлар,

 тасбақалар, ертедегі қолтырауындар, т.б. түрлері кеңінен таралды. Ұзындығы (дене тұрқы) 10—12 м денесінің сыртында мүйізді қабыршықтары жоқ, тұмсығы дельфинге, тісі қолтырауынға, басы кесірткеге, жүзбеқанаттары китке, құйрығы балыққа ұқсаған ихтиозаврлар теңіздерде мекендеген. Қазіргі тірі қазба гаттерия.

Осы күнгі бауырымен жорғалаушылардың ішінен ешкіемер мен батбат кесірткелерде де үшінші көздің қалдығы бар. Бауырымен жорғалаушылардың құрылым деңгейі күрделенгенімен, бірақ олардың дене температурасының тұрақсыздығы байқалады.

Триаста аңтісті кесірткеден ұқсас қарапайым сүтқоректілердің триконодонттар деп аталатын ең алғашқы жылы қанды тобы шықты.

ЮРА КЕЗЕҢІ - АРХЕОПТЕРИКС  — қаңқа қалдығы қазбадан 1861, 1877 және 1956 жылдары Алманияда табылған алғашқы құстар өкілі. Оның дене мөлшері кептерден сәл ғана үлкендеу, массасы шамамен 150-300 г тең болған. Денесін майда қауырсындар мен қабыршақтар қаптап жатқан. Алдыңғы аяқтары қанатқа айналған, жауырыны қылыш тәрізді, бұғаналары өзара доға тәрізді бірігіп кеткен. Омыртқа бағаны 50 омыртқадан (10-11 мойын, 11-12 көкірек, 2 бел, 6-7 құйымшақ, 20-21 құйрық омыртқалардан құралған) тұрған. Қабыртқаларында бүйір өсінділері болмаған. Бас сүйек пен артқы аяқтың қаңқасы қазіргі құстар қаңқасына ұқсас, бірақ, жақ сүйектерінде майда конус тәрізді тістері болған. Алдыңғы аяғы қанатқа ұқсағанмен, қаңқасының құрылысы бауырымен жорғалаушылар сүйектеріне ұқсас . Ауалы сүйектерболмаған.

Франция мен Швейцарияның шекарасында орналасқан қаланың атымен аталады. Бұл кезеңді — динозаврлар (корқынышты кесірткелер) кезеңі деп атайды. Бұл кезенде ауада да, теңізде де, құрлықта да бауырымен жорғалаушылар кеңінен тарады. Қазіргі кезде ертеде тіршілік еткен динозаврлардың 250 түрі белгілі болып отыр.

БОР КЕЗЕҢІ – Динозаврлар жойылды ірі бауырымен жорғалаушылар (колтырауындар) тек тропиктік белдеулерде ғана сақталып калды. Бор кезеңінде

 құстар мен  сүтқоректілердің қарапайым топтары пайда болды.Ұшу қабілетін

жоғалтқан суда сүнгитін құстар табылған. Бұл кезеңде жылықанды жануарлар құрлықта кеңінен таралып, ұшпайтын алып құстар пайда болды. Ұшпайтын алып құстар дамыды.

5. Ботаниктер

ТРИАС КЕЗЕҢІ- ашық тұқымды өсімдіктердің заманы деп те атайды. Өсімдіктерден — алып қырықжапырақтар, ағаштектес қырықбуындар мен плаундар біржола жойылып, ашық тұқымды өсімдіктер кең таралды

ЮРА КЕЗЕҢІ – жабықтұқымды өсімдіктер дамып, тұқымымен көбейе бастады. Жабықтұқымды өсімдіктердің шығуы – жер бетінде тіршілік тарихындағы ең негізгі кезең.

БОР КЕЗЕҢІ - Бұл кезеңдегі өсімдіктер әлеміндегі өзгерістерге: үйеңкі, терек, емен, 

эвкалипт, тал, қайың, т.б. жалпақ жапыракты ағаштардың пайда болуы жатады. Гүлді өсімдіктердің дамуы оны тозаңдандыратын жәндіктердің және жәндікпен қоректенетін құстардың пайда болуына себепші болды. Бор кезеңінің соңында ауа райының суынуына байланысты су жағалауындағы өсімдіктердің таралу алқаптары азайып, өсімдікқоректі және жыртқыш динозаврлар жойылды.

СЕРГІТУ СӘТІ: СЛАЙД КӨРСЕТУ

БИНГО ОЙЫНЫ:

Сұрақтары

• № 21 сұрақ:

Мезозойдың бор кезеңінде пайда болған тау қандай тау?

• № 2 сұрақ:

Триас кезеңінде пайда болған теңіз жануары?

• № 22 сұрақ:

Триаста үстемдік еткен жануарлар ?

• № 26 сұрақ:

Динозаврлардың жер бетінен қырылып қалуына не себеп болды?

ҰБТ – ҒА АРНАЛҒАН ТАҚЫРЫПТЫҚ ТЕСТ:

1. Қай кезеңде қос мекенділердің басын көшілігі жойылды

А) Юра

Ә) Бор

Б) Триас

2. Мезазой қанша кезеңдерге бөлінеді?

А) 6

Ә) 3

Б) 2

3. Бор кезеңінде қандай жануарлар шықты?

А) Диназавр

Ә) Гаттерия

Б) Сүтқоректілер

4. Қай кезең Франция мен Швейцарияның шегарасында орналасқан қаланың атымен аталды

А) Юра

Ә) Триас

Б) Бор

ЖАУАПТАР

Б) Триас

Ә) 3

Б) Сүтқоректілер

А) Юра

Б) Жәндік

А) Жабық тұқымды

Ә) 6

Б) Бор

Б) Юра

Ә) Крокадил

ЖАҢА ТЕРМИНДЕР МЕН ҰҒЫМДАР.

Мезазой заманы

Триас

Юра

Бор

Триконодонттар

Динозаврлар

Архозаврлар

Плезиозаврлар

Ихтиозаврлар

Археоптерикс

Мезазой араморфозы

У.Қорытынды .

VІ. Бағалау.

 VІІ. Үй тапсырмасын беру. § 26 Мезазой заманындағы тіршіліктің дамуы.