Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының

«Жангелдин ауданының білім бөлімі Аманкелді атындағы жалпы білім беретін мектеб» КММ- нің

10 – сынып оқушысы Асқарқызы Нурикамал,

Жетекшісі : қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі

Жақсылық Сәнімгүл Сәкенқызы

М.Жұмабаев «От», «Жел» өлеңдерінің көркемдік ерекшелігі

Мақалада Мағжан Жұмабаевтың «От», «Жел» өлеңдерінде кездесетін көркемдегіш құралдарды қарастырдық.

Сыршыл ақын Мағжан Жұмабаевтың “От”, ”Жел” өлеңдері ақын шығармашылығында алар орны ерек шығармалар.Бұл өлеңдер тек табиғат құбылыстарын сипаттаумен шектелмейді, “От”,”Жел” өлеңдеріндегі рухани күш – жігер, еркіндік бүгінгі жастардың арман, мақсаттарымен үндеседі.

Жел, От бейнелері жай ғана табиғат емес, сыршыл образдар. “Мағжан шығармашылығындағы бейнелілік образдарға айналған табиғат – Күн, Ай, Жұлдыз, Жел, От бейнелері. Бұл образдар – ақынның сырлас достары...”[1]

“От” өлеңінде:

Шынында, менің өзім де – от,

Қысылған қара көзім де – от,

Мен – оттанмын, от – менен,

Жалынмын мен,жанамын.

Оттан туған баламын [2],– деп

Ақын жігер, рухани күш – қуат сынды адами қасиеттерді “от” арқылы бейнелейді.

Ақын өлеңдерінде көріктеу құралдарын тиімді пайдалана білген, әсіресе метафора, эпитет, кейіптеу көбірек кездеседі. Шығармаларында рух, күш – жігер, еркіндік бейнесін шынайы ашып көрсете білген. Шығарманың ерекшелігі осында.

Сөздің дұрыс, таза , анық, дәл айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекі болуын да керек қылады. Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат түсініктірек, жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ. Сондықтан адам сөйлегенде сөзі толық түсінікті болу үшін дерексіз заттарды деректі затша, бернесіз заттарды бернелі затша сипаттайды, жансыз затты жанды заттай ғамалдайды. Ақ көңіл, шолақ ақыл, арам ой деу,яки күн бүркіп тұр, найзағай ойнайды, су қайтты деу, я болмаса, қазанның құлағы, ошақтың бұты, үйдің төбесі деу дерексіз заттарды деректі затша, жансыз заттарды жанды затша, бернесіз заттарды бернелі затша қалыптау, ғамалдау, бернелеуден шығып, әдетті сөзге айналып кеткен. Осы сияқты өң берілген сөздер көрнекі тіл делінеді[3,23] - деп Ахмет Байтұрсынұлы «Әдебиеттанытқыш» еңбегінде «көрнекі тіл» терминіне анықтама берген. Ғалым әрі қарай өз еңбегінде «қалыпты түріндегі сөз ондай дәрежеге жету үшін түрлі әдістер істеледі. Ол әдістер негізгі түріне қарай үш топқа бөлінеді: 1.Көріктеу. 2.Меңзеу. 3.Әсерлеу» деп көрсетеді [3,23].

Филология ғылым докторы, профессоры Тұрағұл Қоңыров «Қазақ теңеулері» еңбегінде бейнелеу тәсілдері туралы «белгілі бір халықтың көркем әдебиеті басқа халықтардың әдебиетінен, ең алдымен, өзінің образдар жүйесімен, сөз бейнелеу тәсілдерімен ерекшеленеді. Әдебиеттегі образдар жүйесі және сөз бейнелеу тәсілдері – ұлттық характердің ең басты көрсеткіштері. Бұларсыз ешбір ұлт әдебиеті өмір сүре алмайды. Көркем әдебиет үшін, әсіресе, ұлттық тілдің маңызы орасан зор. Құрылыс материалы жоқ жерде құрылыс объектілері болмайтыны сияқты, тіл жоқ жерде әдебиет те жоқ. Демек, тіл – әдебиеттің құрылыс материалы, ол – әдебиет өніп – өсетін топырақ, ол – әдебиет тыныстайтын ауа.

Түр мен мазмұн бірлесе келіп, көркем әдебиетті туғызады. Түр мен мазмұнның бірлігінен көркем әдебиеттің шынайы табиғаты, бүкіл болмысы жасалады. Ал түрдің өзінің көріну тәсілдері, жүзеге acy жолдары, өмір сүру заңдылықтары болады», - деп жазады [4, 3].

Мақаламаызда Мағжан Жұмабаевтың «От», «Жел» өлеңдеріндегі көркемдегіш құралдарына тоқталамыз.

А.Байтұрсынұлы «Көріктеу» терминіне мынадай анықтама береді : «бір нәрсені көптен айырып, көзге көбірек түсерлік етіп айтқымыз келгенде, ол нәрсенің атына айқын көрсеткендей сөз қосып айтамыз. Мұнан басқа көркейту мақсатпен айқындау бар. Мәселен, «қызыл тіл», «Алтай түлкі», «Ақ сұңқар» деген сияқты. Бұлай айқындау басында айыру мақсатпен айтылса да, соңынан көркейту мақсатпен айтуға айналған. Бұл күнде қызыл тіл, Алтай түлкі, ақ сұңқар дегенде, «қызыл», «Алтай», «ақ» деген сөздерді көбінесе көркейту үшін айтып жұмсаймыз. Сондықтан айқындаудың бұл түрі көркейту деп айтылады.Көркейту я жалпы сипатты жалғыз нәрсеге теліп айтқанда, я нәрседе болмайтын сипатты болатындай етіп айтумен болады. Асылында айқындау нәрсені я көркейту үшін айтылады, я лақаптау үшін айтылады»[3,23 -24]. Ахмет Байтұрсынұлы жазған «көркейту» терминінің анықтамасы бүгінде «эпитет» сөзінің анықтамасымен дәл келеді десекте қателеспейміз. Айқындау, яғни эпитет– заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз. Эпитетсіз тіпті айтарыңды анықтау, суреттеп отырған нәрсеңді нақтылау қиын [5,214].

Өлеңдерде кездесетін эпитет (көркейтуге) тоқталсақ.«Асылында айқындау нәрсені я көркейту үшін айтылады, я лақаптау үшін айтылады. Сарыарқа, сары қымыз, шалқар көл, самал жел, алалы жылқы ақты қой, әділ би деген сияқты лебіздерде сары, шалқар, самал, алалы, ақты, әділ деген айқындау болады. Бұл айқындау – көркейту үшін айтылып отырған айқындаулар» [3,24]делінген «Әдебиеттанытқыш» еңбегінде. Мағжан Жұмабаевтың «От», «Жел» өлеңдерінде эпитеттер көркейту үшін жұмсалған.

«От» өлеңінде:

Шынында, менің өзім де – от,

Қысылған қара көзім де –от.

Сол жауызды жоюға,

Соқыр көзді оюға

Талай заулап ұшқанмын.[2]

«Жел» өлеңінде:

Жүйрік желім тым сотқар.

Мазасы жоқ жел ерке,

Онып ап тым ерте,

Жорғалай басып кетеді.

Кәрі орманды оятып,

Бірдеңе деп жұбатып,

Жымиып күліп өтеді.

«Саған, сұлу сәулеге

Келдім ұшып, ғашықпын.

Бір сүюге асықпын,

Мойның бұр мендей әуреге!»[2].

«Қара көзім», «жүйрік жел», «тым сотқар», «ерке жел», «кәрі орман», «сұлу сәуле» эпитеттері қолданылған.

Әдеби тілдегі ең басты құбылтулардың бірі – ауыстыру, яки метафора (грек.көшіру) – сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай, ажарландыра түсу үшін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау; сөйтіп, суреттеліп отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейту [5, 219].

Мағжан Жұмабаевтың «От», «Жел» өлеңдерінде кездесетін метафоралар:

«От» өлеңінде:

Күннен туған баламын, өзім – күнмін, өзім – от, сөзім,қысқа көзімде – от.Мен де отпын – мен жанам. От – сен, тәңірім,табынам. Шынында, менің өзім де - от, мен – оттанмын, от – менен, жалынмын мен, жанамын, оттан туған баламын, күн отынан туғанмын, жүрегім де, жаным да – от,иманым да, ары да –от, қараңғылық – дұшпаным.

«Жел» өлеңінде:

Жел –тым тентек бір бала,

Жан сүйгені – сар дала [2].

«Жансыз нәрсені жанды нәрсенің күйіне түсіріп тұрпаттау кейіптеу деп аталады. «Қылышын сүйретіп қыс келді» дегенде, қиялыңа қылыш сүйреткен адамның сүгіреті келіп түседі. Қыста қылыш та жоқ, қылыш сүйрететін күйі де жоқ. Жансыз қысты жанды адамның күйіне түсіріп, адамның істейтін ғамалын телігендіктен қыс бізге адам сүгіретінде келіп көрініп отыр» [3,30].

Мағжан Жұмабаевтың «От», «Жел» өлеңдерінде мынадай кейіптеулерді кездестіреміз:

«От» өлеңінде:

Жалынмен жұмсақ сүйеді,

Сүйген нәрсе күйеді.

Жымиып өзі жорғалар.

Құлашын көкке сермейді [2].

«Жел» өлеңінде:

Дамыл алмай жүгіред.

Ерні өтірік қыбырлап,

Сыр айтқан боп сыбырлап,

Кейде аң боп өкіред.

Желге еш нәрсе тең емес,

Тау да жолын бөгемес,

Сақ – сақ күліп секіред.

Мазасыжоқ жел ерке,

Оянып ап тым ерте,

Жорғалай басып кетеді.

Тыныш жатқан түс көріп,

Көлдің бетін кестелеп,

Оны әуре етеді.

Кәрі орманды оятып,

Бірдеңе деп жұбатып,

Жымиып күліп өтеді.

Дем ала алмай асығып,

Күрсініп ауыр, бас ұрып... [2].

Қорытындылай келе, ақын шығармаларында көптеген көркемдегіш құралдарды кірістіре отырып, адамның ішкі дүниесінен сыр шертетін образдар жасады. Автор көркемдегіш тәсілдерді қолдана отырып, өлеңнің көркемдігін, ерекшелігін аша түскен десем қателеспеймін.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Оңайбаева Алмагүл. Мағжан поэзиясында жел,от образдарының ерекше суреттелуі. https://45minut.biz/?p=102333

2. Жұмабаев М. Таңдамалы : өлеңдер, поэмалар, зерттеулер, аудармалар/ҚР ҒА, М.О.Әуезов атын.әдебиет және өнер ин-ты. – Алматы: Ғылым,1992. – 270 б.

3. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. Алматы: Атамұра, 2003. – 208 бет.

4. Т.Қоңыров. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 192 б

5. Қабдолов Зейнолла. Сөз өнері. – Алматы: « Санат», 2002. - 360 бет