«Моделдеу – мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту әдісі»

«Моделдеу – мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту әдісі»

Садыхова Еркежан Жасталапқызы

Құрманғазы ауылы

МКҚК «Балбөбек» бөбекжай – балабақшасы

Тәрбиеші

«Баланың интеллектуалды дамуы ғана емес, сонымен қатар оның мінез-құлқының, эмоцияларының қалыптасуы жалпы сөйлеуге тікелей тәуелді». Л. С. Выготский.

Мектепте оқыту бағдарламасын табысты игеру үшін балабақша түлегінде өз ойларын айту, диалог құру және белгілі бір тақырыпқа шағын әңгіме құру білігі қалыптастырылуы тиіс. Бірақ бұған үйрету үшін сөйлеудің басқа да жақтарын дамыту қажет: сөздік қорын кеңейту, сөйлеудің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу және грамматикалық құрылым қалыптастыру. Мектепке дейінгі оқыту практикасында сөйлеу міндеттері әдетте кешенді сипатқа ие, сөйлеуді дамыту бойынша арнайы ұйымдастырылған оқу қызметтерінде шешіледі. Көптеген педагогикалық ұжымдар бір сюжеттік желіге (немесе тақырыпқа) сөйлеуді дамыту, қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру және бейнелеу оқу қызметі бойынша міндеттерді қамтитын кіріктірілген сабақтарды пайдаланады. Бұл тәсілде қоршаған ортаны тұтас қабылдау және сөйлеудің жалпы дамуы тұрғысынан өсіп келе жатқан адамның дамуы үшін көптеген оң көзқарасты көруге болады.

Шығармашылық әңгімелер жасауға үйрету баланың дамуы үшін өте маңызды, сонымен қатар бұл сөйлеу мен ойлауды жетілдірудің шарты болып табылады, ақпарат алмасу процесін жеңілдетеді.

Мектепке дейінгі жастағы балалар ойындарда шығармашылық өнертапқыштық, әр түрлі көркем қызмет көрсетеді. Тілдік шығармашылыққа келетін болсақ, оның даму деңгейі ана тілін еркін меңгеруді, түсініктерді қолдана білуді, жаңа үлгілерді жасай отырып, оларды біріктіруді, оларға өз көзқарасын білдіруді көздейді. Балаларды ана тілін еркін меңгеруге қалай үйрету керек? Қандай құралдардың көмегімен? Менің ойымша, модельдерді қолдану.

Айта оқытудың ең тиімді тәсілдерінің бірі-модельдеу әдісі. Модельдеу мәселелері бойынша Л. А. Венгердің жұмысы кеңінен танылды. Модель-бұл құбылыстың құрылымдық элементтері мен байланыстарын, объектінің аса маңызды жақтары мен қасиеттерін көрсететін схемасы. Сөз тіркестерінің модельдерінде олардың құрылымы, мазмұны (сипаттаудағы объектілердің қасиеттері, кейіпкерлердің өзара қарым-қатынасы және әңгімедегі оқиғалардың дамуы), және мәтін ішіндегі байланыс болып табылады.

Модельдеу-кейіпкерлер арасындағы белгілі бір қарым-қатынас, іс-әрекеттердің мазмұны мен дәйектілігін анықтауға мүмкіндік беретін өте тиімді әдіс. Психологтар Поддьяков, А. Венгер, О. М. Дьяченко және т.б. мектеп жасына дейінгі балаларға үлгілеу қол жетімді екенін дәлелдеді, өйткені онда алмастыру принципі жатыр. Абай атамыз айтқандай «жас  бала анасынан туғанда екі мінезбен туады, біріншісі- «ішсем, жесем, ұйықтасам, ойнасам» болса, ал екіншісі, «білсем, көрсем, қарасам, ұстасам , ол немене? Ол кім екен?» деген қызығушылығы тұрады. Мұның бәрін білгісі келген балаға тәрбиеші бағыт-бағдар беріп, көмек  көрсетіп, тексеру, нұсқау тәрбиешінің тікелей міндеті.

Балабақшадағы оқыту- тәрбиелеу жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын молайту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, одан әрі күнделікті іс- әрекет кезіндегі тілдік қарым- қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі- тіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді. Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр- түсін және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым- қатынас жасай білуге үйретеміз. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде тәрбиешінің: -балалардың сөздік қорларын дамыту; -жаңа сөздерді меңгерту; -үйреген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру басты міндет саналады. Осы аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа алып отыруы тиіс. Балалардың сөздік қорын молайтуда ойын, тапсырма жаттығулардың орны ерекше. 

Соңғы жылдары балалармен жұмыста модельдерді пайдалану және модельдеу мәселелері үлкен назар аударады.Психологтардың айтуынша, баланың дамуы оның адам мәдениетін біртіндеп меңгеруі, әлемді көру және онымен өзара іс-қимыл жасау қабілетін дамыту болып табылады.

Балалардың психикалық және жас ерекшелігіне сүйене отырып, әр түрлі қызмет түрлерін ұйымдастыру ғана емес, сонымен қатар баланың жеке басының, оның ақыл-ой қабілеттерінің неғұрлым тиімді дамуы мен қалыптасуына ықпал ететін құралдарды пайдалану қажет.

Өзектілігі.

Мектепке дейінгі жастағы балалардың байланыстыра сөйлеуін дамыту бойынша модельдеуді пайдалану мыналардан тұрады:

- мектепке дейінгі бала өте икемді және оңай оқытылады,бірақ мектепке дейінгі жастағы балалардың көпшілігі үшін тез шаршағыштық және оқу қызметіне деген қызығушылықтың жоғалуы тән, көрнекі модельдеуді пайдалану арқылы қызығушылықты арттыру оңайға соғады.

- символдық ұқсастықпен қолдану материалды есте сақтау және меңгеру процесін жеңілдетеді және жеделдетеді, сондай-ақ жадымен жұмыс істеу тәсілдерін практикалық қолдану дағдысын қалыптастырады.

- графикалық ұқсастықты қолдана отырып, бала ең бастысы, алған білімдерін жүйелеу, талдау және синтездеуі мүмкін.

- модельдеу бір мезгілде көптеген танымдық процестерді дамытуға мүмкіндік береді: есте сақтау, ойлау,қабылдау, қиял, сонымен қатар баланың танымдық белсенділігін ынталандырады.

Мектепке дейінгі балалар суретпен көрсетілген белгілерді меңгере бастайды. Бірақ бала үшін ең бастысы-шартты белгілер, сызбалар немесе схемалық суреттер түрінде шығып тұратын сыртқы формаларды, алмастыру және модельдеу емес. Істің мәні, мұндай сыртқы формаларды меңгеру мен "ақылда" моделін пайдалану, "өзі туралы" міндеттерді шешу қабілетіне, яғни ішкі тұрғыдан алып келеді, бұл жоғары психикалық функциялардың белгілі бір даму деңгейін көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, балаларға көрнекі схемалар, модельдер, мнемосхемалар және т.б. ұсына отырып, педагог балаға баланың қарапайым зерттеуге үйренуі үшін үлгі береді.

Жұмысымның мақсаты:

-балалардың әдеби шығармаларға қызығушылығын тәрбиелеу, оларды мұқият тыңдау.

- балалардың графикалық ұқсастығын дамыту жіне таныс ертегілерді түсіну және айту қабілеттерін дамыту.

- балалардың жеке тәжірибесін біліммен, эмоциялармен және әсерлерімен байыту.

- балаларда психологиялық процестерді дамыту: ойлау, назар, есте сақтау, қиял.

Теориялық дәлелдемесі.

Модельдеу - нақты заттар мен құбылыстардың (органикалық және бейорганикалық жүйелер, инженерлік құрылғылар, әртүрлі процестер - физикалық, химиялық, биологиялық, әлеуметтік) және конструкцияланатын жобалардың үлгілерін құру және зерттеу. Модельдеу нысаны қолданылатын модельдерге және оларды қолдану аясына байланысты.

*Модельдерді құру жолымен қандай да бір құбылыстарды , процестерді зерттеу.Өз нысанымен модельдеу модельдері бар.

Ал модель-бұл кез келген процестің немесе құбылыстың (осы модельдің түпнұсқасы) орынбасары ретінде орындалатын кез келген бейнесі (ойлы және шартты; суреттер, сипаттамалар, схемалар, сызба, кесте, жоспар).

*Бұл бір объектіні (түпнұсқаны) басқасына (модельге) ауыстыру және үлгінің қасиеттерін белгілеу және зерттеу. Ауыстыру түпнұсқа қасиеттерін зерттеуді жеңілдету, жеделдету мақсатында жүргізіледі. Түпнұсқа мен модельдер бір параметрлерге ұқсас және басқаша. Яғни модель ретінде кейбір объектілер үшін маңызды және ортақ қасиеттер мен қарым-қатынастарды көрсететін түпнұсқаны алмастырушы түсініледі.

*Мектепке дейінгі ересек жастағы балаларға оқытудың көрнекі-практикалық әдісі қол жетімді көп дәрежеде қолданылады .

Міндеттері:

* құбылыстар арасындағы жасырын байланыстарды анықтау, оларды баланың түсінуіне қол жетімді ету.

* баланың объект немесе құбылыстың құрамдас бөліктерінің құрылымы мен өзара байланысын түсінуін жақсарту.

* баланың байқаусыздығын арттыру, оған қоршаған ортаның ерекшеліктерін байқауға мүмкіндік беру.

* логикалық ойлау, есте сақтау, зейінді, қиялды дамыту.

* өзін-өзі тану, өзін-өзі бақылау, ерік-жігерді көрсету қабілетін дамыту.

* балалардың дербестік, бастамашылдық, тапқырлығын дамыту.

* қол саусақтарының ұсақ моторикасын дамыту.

Модель түрлері

1. заттың немесе заттардың физикалық конструкциясы түріндегі заттық модель (фигураның жазықтықты моделі, оның басты бөліктерін жаңғыртатын, конструктивтік ерекшеліктері, пропорциялар, кеңістіктегі бөліктердің арақатынасы).

2. пәндік-схемалық модель. Мұнда таным объектісінде бөлінген елеулі компоненттер мен олардың арасындағы байланыстар басшылығы - заттардың және графикалық белгілердің көмегімен белгіленеді.

3.графикалық модельдер (графиктер, формулалар, схемалар).

Көптеген психологтардың зерттеулерінде (Л. А. Венгер, Д. Б. Эльконин және т.б.) мектепке дейінгі жастағы балаларға модельдеу әдісінің қол жетімділігі байқалады. Ол модельдеу негізінде алмастыру қағидаты жататынымен анықталады-нақты пән балалардың іс-әрекетінде басқа белгімен алмастырылуы мүмкін.

Мектепке дейінгі жастағы балалардың модельдеуді игеруі нәтижесінде олардың экологиялық тәрбиесінің деңгейі айтарлықтай артады, ол ең алдымен табиғатқа сапалы жаңа қатынаста көрінеді.Моделдеу мектепке дейінгі балалардың табиғатта өзін - өзі ұстай білуін, экологиялық, мақсатқа сай ұстай білуін меңгеруге мүмкіндік береді, бала әлемге адамгершілік-құндылық қарым-қатынасты жинақтайды, бұл оның қызметіне адамгершілік сипат береді.

Модельмен жұмыс істеу кезеңдері: 1. Дайын таңбаны немесе модельді пайдалану. 2. Балалармен бірге педагог моделін құру. 3. Модельдерді өздігінен құрастыру.

Көрнекі моделдеу-бұл зерттелетін объектінің маңызды қасиеттерін құру және онымен жұмыс істеу.

Оны әзірлеушілер: Даниил Борисович Эльконин, Леонид Абрамович Венгер ,Наталья Алексеевна Ветлугина, Николай Николаевич Поддъяков.

Тәрбие-білім беру үдерісінде көрнекі модельдеуді қолдану.Бағыттары: танымдық - сөйлеу, көркем - эстетикалық, әлеуметтік - тұлғалық, физикалық.

Модельдеу әдісінің артықшылықтары.

1. психикалық процестер: назар, есте сақтау, ойлау, сөйлеу.

2. жеке қасиеттері: дербестік, шығармашылық қиял, бастамашылық.

3. зияткерлік қасиеттер, талдау, синтез, салыстыру және салыстыру, ақыл-ойдың жіктелуі.

4. танымдық іскерліктер: бақылау,көру, тыңдау, ойлау, символдарды меңгеру.

Балалар оқу қызметінің әр түрлі түрлерінде "модельдеу" әдісін қолдану

1.Балалардың математикалық дамуындағы модельдеу.

а) Дьенештің логикалық блоктары – пішіні, түсі, өлшемі, қалыңдығы бойынша ерекшеленетін көлемді геометриялық фигуралардың жиынтығы.

б) Кюизинер таяқшалары – түрлі түсті және ұзындығы әртүрлі есептеуіш таяқшалардың жиынтығы. Ұзындығы бірдей таяқшалар бір түске боялған және бір санды білдіреді. Таяқшаның ұзындығы неғұрлым көп болса, соғұрлым ол көрсететін санның мәні көп.

в) математикада модельдеу әдісі "символдар тізбегі"түрінде жиі кездеседі. Мысалы, қағаз парағына бағдарланғанда таңбалар тіркесімі қолданылады.

г) сол болады, тірек схемалар пайдаланған кезде аббревиатуралардың белгілеу үшін жыл ай.

2. "Көркем әдебиетпен танысу" және "балалардың тілін дамытамыз" бөлімінде модельдеу.

А) Мнемотаблица – бұл белгілі бір ақпарат салынған схема

Мнемодожки оқыту ақпаратын алып жүреді, бірақ аз көлемде.

б) балаларда модельдеуді, алмастыруды дамытуға жұмбақтарды "суреттеу" ықпал етеді

в) тірек сызбаларды пайдалана отырып сюжеттік сурет бойынша шығармашылық әңгімелер, әңгімелер жасауға оқытудан өтуі мүмкін (3-қосымша).)

г) сондай-ақ схемаларды пайдалану кезінде түрлі сөйлемдерді құрастыруды үйренуге болады.

д) таза сөз айтылса, әр түрлі таңбаларды қолдануға болады.

3. Балаларды экологиялық тәрбиелеуде моделдеу.

а) жануарлар мен өсімдіктерді бақылай отырып, тәрбиеші балалармен объектіні тексереді және осы негізде тірі организмдердің белгілері мен қасиеттерін ажыратады. Табиғат заттарын зерттеу жоспарын құру үшін карта-таңбаларды пайдалануға болады.

б) тұтас үшін ортақ белгілерді бейнелейтін карта-модельдерді пайдалануға болады

в) тірі ағзалардың функциясын бөліп көрсетуге болады: тыныс алады, қозғалады және оларды схемалық модельдермен белгілеуге болады

г) сурет-модельдердің көмегімен бөлінген белгілерді (түс, пішін, бөліктердің саны және т. б.) белгілеуге болады.)

д) схема-модельдер тірі тіршілік етудің әртүрлі ортасын (жер үсті, әуе және т.б.) көрсете алады.

е) сурет-модельдердің көмегімен өмір сүру жағдайын, тірі ағзалардың қажеттілігін белгілеуге болады.

4. Сурет салу оқу қызметіндегі модельдеу.

Бұл қызмет түріндегі модельдеу технологиялық карталарды пайдалануда ең көп көрінеді. Мұндай карталар ұжымдық заттарды мүсіндеу, ұжымдық затты немесе сюжетті сурет салу кезінде жұмыстың жүйелілігі мен тәсілдерін көрсетеді. Оларда жұмыс реті шартты белгілер арқылы көрсетілген.

5. "Қоршаған ортамен танысу"бөлімінде модельдеу.

Бұл бөлімде модельдеудің жарқын мысалы-"еңбек процесінің құрылымы"атты 5 сатыдан тұратын лесенка түрінде модель құру. Бұл модельді меңгеру нәтижесінде балаларда еңбек процесі туралы, оның "шартты" 5 компоненттен тұратындығы туралы нақты түсінік қалыптасады. Схемалар мен карточкаларды пайдалану-символдар тұрмыстық қызметте, ойында орынды.

модель элементтері: геометриялық фигуралар; силуэтті бейнелер; заттардың символдық бейнелері; жоспарлар мен шартты бейнелер;пәндік суреттер, контрасты рамка.

Қорытынды.

• балаларда қоршаған адамдармен қарым-қатынас жасау үшін қажетті байланыстыра сөйлеу, әлеуметтік дағдылар мен әдеттер қалыптасқан;

• бейнелеудің қарапайым формаларын қолдану, сипаттау әңгімелерін, белгілі бір құбылыс туралы жұмбақтарды құрастыру тапсырмаларын орындау кезінде объектілерді шартты белгілеу дағдылары бар;

• балалар орынбасарларының көмегімен ең басты оқиғаларды, баяндаудың бірізділігін көрсете білуі дамыған.

• модельге сүйене отырып, әңгімелерді, ертегілерді дәл, дәйекті, грамматикалық дұрыс қайта жазу қабілеті дамыған.

"Баланы өзіне белгісіз бір 5 сөзге үйретіңіз-ол ұзақ және асықпай қиналатын болады, бірақ мұндай 20 сөзді суреттермен байланыстырыңыз және ол тез қағып алады» , - деп К.Д.Ушинский айтқандай, біз балаларды модельдеу әдісін пайдалана отырып, әңгімелеуге немесе қайта талдауға үйрететін болсақ, соғұрлым жақсы, оларды мектепке дайындаудамыз, себебі байланысты сөйлеу баланың ақыл-ой қабілеттерінің және оның мектептегі оқуына дайындығының маңызды көрсеткіші болып табылады. Диагностикалық сараптама бойынша балалардың білім деңгейінің нәтижесі 3 кезеңге бөлініп, өткен оқу жылының нәтижесі бойынша өте жақсы – 60%, жақсы – 25%, қиналады - 15% көрсетті. Бұл балалардың өткен тақырыптағы көрсеткен нәтижесі.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Кондратьева Н., Сомкова О. Как использовать модель для развития речевого творчества // Дошкольное воспитаниею.-1991.- №10

2.Развитие речи детей дошкольного возраста: Пособие для воспитателя дет. Сада. / Под ред. Ф. А. Сохина. М.: 1976

3.Венгер Л.А., Дьяченко О.М. Планы занятий по программе «Развитие» в подготовительной к школе группе детского сада М.;  2004. -272 с.

4.Загурская, Е.Л. Использование активных форм и методов обучения в работе с младшими школьниками -Мозырь, 2006. – 58 с.

5.Дьяченко О.М. Планы занятий по программе «Развитие» в подготовительной к школе группе детского сада М.;№9/2003

6.«Бала мен балабақша» журнал №5 «САБАҚТА ҚОЛДАНЫЛАТЫН

ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІС - ТӘСІЛДІҢ ТҮРЛЕРІ» http://uskz.org/ 2015

7.«Бала мен балабақша» журналы, қыркүйек №3, 2002 жыл. 

8.«Отбасы және балабақша» журналы, мамыр – маусым, №3 2003жыл.