«Мұғалім және әлеуметтік желі: этика мен танымалдық арасы»

Киздарбекова У.А., әлеуметтік ғылымдар магистрі, әлеуметтік пәндер оқытушысы

№ 2 «Алматы мемлекеттік гуманитарлық – педагогикалық колледжі»

Алматы қаласы. Қазақстан

Кіріспе:Мұғалімнің қоғамдық бейнесі мен танымалдылығы: тарихи дамуына шолу

Білім беру тарихында мұғалім тұлғасына қоғам әрқашан ерекше мән берген. Мұғалім – тек білім беруші ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-мәдени құндылықтарды таратушы және ұрпақты тәрбиелеуші. Бұл рөл әр тарихи кезеңде әртүрлі көрініс тапқан.

Антикалық дәуірде, мысалы, Сократ, Платон, Аристотель секілді ұстаздар қоғамның рухани жетекшісі ретінде танылды. Олардың танымалдылығы тек философиялық еңбектерімен ғана емес, қоғамдық пікір қалыптастырушы ретінде танылуымен де ерекшеленді [1].Орта ғасырларда мұғалімнің рөлі дінмен тығыз байланыста болды. Мектептер шіркеу жанында ұйымдастырылып, мұғалім діни әрі моральдық тәрбие беруші қызметін атқарды. Бұл кезеңде мұғалімдер беделді, бірақ идеологиялық шектеулер аясында әрекет етті.Қайта өрлеу мен Ағартушылық дәуірінде педагог бейнесі жаңаша сипат алды. Ян Амос Коменский, Жан-Жак Руссо, Иоганн Генрих Песталоцци сияқты ойшылдар мұғалімді бала тұлғасын дамытушы, еркін ойлауға жетелеуші ретінде сипаттады. Осы кезеңде мұғалімнің әлеуметтік рөлі кеңейіп, оның педагогикалық танымалдылығы арта түсті [2].Кеңестік кезеңде мұғалім мемлекет саясатын жеткізуші, идеологиялық қызметкер рөлін атқарды. Ол еңбекші халықтың тәрбиешісі, социалистік қоғамның тұлғасын қалыптастырушы ретінде қарастырылды. Мұғалім беделі жоғары болды, бірақ шығармашылық еркіндік шектеулі еді [3].

Тәуелсіз Қазақстанда, білім беру саласындағы реформалар, «Мұғалім мәртебесі туралы» заңның қабылдануы педагог мәртебесін жаңаша ұғынуға негіз болды. Мұғалім тек пәнді үйретуші ғана емес, тұлғаның дамуын бағыттаушы, ел болашағына әсер етуші субъект ретінде танылды. Қазіргі таңда мұғалімнің әлеуметтік желілердегі белсенділігі мен кәсіби имиджі бұрынғыдан да маңызды бола түсуде. Мұғалім енді тек пәнді меңгерткен маман емес, сонымен қатар қоғамда тұлғалық өнеге көрсетуші, құндылық таратушы мәдениет қайраткері ретінде қабылданады. Әсіресе цифрлық ғасырда ұстаздың желідегі танымалдығы оның кәсіби беделі мен тәрбиелік ықпалын арттырудың құралына айналуда.

Бұған педагогикалық тарихтағы ірі тұлғалардың идеяларын арқау етуге болады. Мәселен, Ыбырай Алтынсарин — қазақ даласындағы тұңғыш ағартушы, ұлт ұстазы — білім мен адамгершілікке негізделген тәрбие үлгісін ұсынды. Оның "Кел, балалар, оқылық!" деген ұраны бүгінде де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Алтынсариннің «Бір Аллаға сыйынып, кел, балалар, оқылық!» деген жолдары мұғалім беделінің рухани және моральдық деңгейін көрсетеді. [4]. Ол тек білім берумен шектелмей, халықтың көзін ашуға, тұлғалық қалыптасуға ықпал етуді мұрат тұтты. Мағжан Жұмабаев та мұғалімді “Алтын діңгек” деп атады. Оның «Педагогика» еңбегінде: «Жаман мұғалім – шындықты өзі айтып береді, жақсы мұғалім – шәкіртін шындыққа өзі тап қылады» деген сөзі бүгінгі цифрлық педагогиканың мәнін ашып көрсетеді. [5]. Бұл — оқушының дербес ойлауын, сыни көзқарасын, soft skills дағдыларын дамытуға бағытталған көзқарас.

Бүгінгі таңда әлеуметтік желілер — мұғалім үшін қоғамдық пікірге ықпал етудің, кәсіби тәжірибемен бөлісудің, ата-анамен ашық коммуникация орнатудың алаңы. Алайда, бұл үдерісте кәсіби этиканы сақтау, оқушының жеке кеңістігіне құрметпен қарау және шынайы мазмұн ұсыну – басты қағидат болуы тиіс.

Ұлттық мұрат пен заманауи талапты үйлестіре отырып, мұғалім әлеуметтік желіде де ағартушылық миссиясын жалғастыруы қажет. Алтынсарин мен Жұмабаевтың мұрасын осы жаңа кеңістікте жалғастыра білу – цифрлы қоғам мұғалімінің басты міндеті.

Цифрлық қоғамда мұғалім бейнесі жаңа деңгейге шықты. Қазіргі таңда TikTok, Instagram, YouTube сияқты платформаларда педагогтар білім таратып қана қоймай, өздерін брендке айналдырып жатыр. Бұл – педагогикадағы жаңа медиамәдениеттің қалыптасуының көрінісі. Дегенмен, мұғалімнің желідегі танымалдылығы кәсіби этикамен тең дәрежеде үйлесуі тиіс [6].

Мұғалімнің әлеуметтік желідегі бейнесі – тек имидж мәселесі емес, сонымен қатар оқушыға үлгі, ата-анамен қарым-қатынас құралы, педагогтың өзін-өзі дамыту алаңы. Осылайша, мұғалімнің танымалдылығы тарихи эволюциядан өтіп, бүгінгі таңда кәсіби жауапкершілік пен цифрлық бедел арасындағы нәзік тепе-теңдікке негізделуде.

Негізгі бөлі: Педагогтің этикалық мәдениеті: тарихи салыстыру және заманауи талаптар

Этикалық мәдениет – мұғалім кәсібінің іргетасы. Ол педагогтің адамгершілік қағидаттары мен кәсіби мінез-құлқының үйлесімділігін білдіреді. Қазіргі заманда этикалық мәдениет білім сапасынан кем түспейтін маңызды компонент ретінде қарастырылады. Этикалық мәдениетке келесі қағидалар жатады:

- Адалдық пен әділеттілік – мұғалімнің әрбір әрекеті әділетке, шындыққа негізделуі тиіс. Бұл принцип ежелден бері маңызды саналған. Мысалы, әл-Фараби "Қайырымды қала тұрғындары" трактатында мұғалім әділеттілік пен ізгіліктің үлгісі болуы керек деп көрсеткен. [7].

- Оқушыға құрметпен қарау – оның жеке пікірін, ар-намысын, таңдау еркіндігін сыйлау. Бұрынғы кезеңдерде, мысалы, кеңестік жүйеде оқушы жиі ұжым мүддесіне бағындырылса, қазіргі қоғам тұлғалық ерекшелікті басты орынға қояды.

- Кәсіби бағалаудың әділдігі – бұл оқу процесінде оқушыға берілетін кері байланыстың шынайы әрі дамытушы сипатта болуын талап етеді. Бұрынғы кезеңде бағалау көбінесе стандартты өлшемдермен шектелсе, бүгінгі күні формативті бағалау тәсілдері этикалық мәдениеттің ажырамас бөлігіне айналды.

-Этикалық шешім қабылдау қабілеті – оқушының тәрбиесі мен құқықтарын ескере отырып, күрделі жағдайда дұрыс шешім таба білу. Бұл – заманауи педагог үшін кәсіби құзыреттіліктің бір бөлігі.

- Ұжыммен, ата-анамен, қоғаммен іскерлік және сенімді қарым-қатынас орната білу – педагог тұлғасы тек сынып шеңберінде емес, кең әлеуметтік ортада этикалық қатынасты сақтауымен де бағаланады.

Салыстырмалы түрде, бұрынғы дәуірлерде мұғалім көбінесе моральдық бақылаушы, тәртіп сақтаушы ретінде қабылданса, бүгінгі күні ол – серіктес, бағыттаушы, қолдаушы тұлға. Этикалық мәдениет енді сыртқы талап емес, мұғалімнің ішкі кәсіби ұстанымына айналуда.

Осы тұрғыда цифрлық этика (әсіресе әлеуметтік желілерде), көп мәдениеттілікке құрмет және эмоционалды интеллект те педагогтің этикалық мәдениетінің жаңа қырларын құрайтын төменде кесте.

Қорытынды: Қазіргі цифрлық қоғам жағдайында мұғалімнің әлеуметтік желідегі белсенділігі кәсіби іс-әрекеттің ажырамас бір бөлігіне айналуда. Бұл құбылыс тек ақпарат тарату немесе тұлғалық танымалдықпен шектелмей, педагогтың кәсіби миссиясын жүзеге асыруда стратегиялық құрал ретінде қарастырылады. Әлеуметтік желілер арқылы мұғалімдер өз тәжірибесін жариялайды, кәсіби қауымдастықтармен байланыс орнатады, оқушылардың білімге деген қызығушылығын арттыратын креативті әдістерді насихаттайды. [8].Дегенмен, әлеуметтік желідегі белсенділік педагогикалық этика, кәсіби шекаралар және жеке деректердің құпиялылығы сияқты маңызды факторлармен үйлесімді түрде жүргізілуі тиіс. Мұғалімнің қоғам алдындағы жауапкершілігі, оқушының құқықтарын сақтау міндеті мен кәсіби имиджді қорғау — әлеуметтік желідегі әрекеттердің шектеуін белгілейтін негізгі қағидалар болып табылады [9].

Желідегі танымалдық оқушыларға мотивация беру, ата-аналармен сенімді қатынас орнату, мектептің имиджін көтеру сияқты жағымды нәтижелерге жетелей алады. Алайда, бұл артықшылықтар тек кәсіби этика сақталған жағдайда ғана шынайы пайда әкеледі. Егер педагог желіні өзін жарнамалау не саяси, діни немесе шулы пікірлер айту алаңына айналдырса, мұндай әрекет оның беделін түсіріп, білім беру мекемесінің репутациясына кері ықпал етуі мүмкін [10].

Сондықтан педагог даярлау бағдарламаларына цифрлық этика, медиа мәдениет және әлеуметтік желіде өзін-өзі ұсыну стратегиялары секілді модульдерді қосу — заман талабы. Мұндай қадам мұғалімдердің цифрлық ортадағы кәсіби тұрақтылығы мен этикалық мәдениетін қалыптастырады.

Әдебиеттер тізімі:

1.Ж. Баласағұн. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1986.

2. Комэнский Я.А. Ұлы дидактика. – Алматы: Мектеп, 2005.

3. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004.

4. UNESCO (2021). Teacher’s image in the digital space. Education Policy Review. 1. Kimmons, R. (2020). Teaching in the Digital Age: Smart Pedagogy for Online Learning. Routledge.

5. Kelchtermans, G. (2009). Who I am in how I teach is the message: Self-understanding, vulnerability and reflection. Teachers and Teaching: Theory and Practice, 15(2), 257–272.

6. Tondeur, J., Scherer, R., Siddiq, F., & Baran, E. (2016). A comprehensive analysis of teachers’ digital competence: a latent profile approach. Computers in Human Behavior, 65, 112–123.

7. Шунк, Д. (2019). Оқыту теориясы: білім беру көкжиегі. Астана: Ұлттық аударма бюросы.

8. Бердібаева С.Қ. және т.б. (2021). Психология. Алматы: Қазақ университеті.

9. ЮНЕСКО (2022). Digital Literacy and Digital Skills: A Global Framework.

10. Сейталиева, К.Ш. (2020). Педагогикалық этика және мұғалім бейнесі. Білім беру кеңістігіндегі заманауи үрдістер, 2(8), 44-49.