Күні:

Тобы:

Оқытушы:

Ф.Исламбаева

Тақырыбы:

Мұнай құрамы, өңдеу әдістері мен өнімдері.

Сабақ негізделген оқу

мақсаты (мақсаттары):

Мұнайдың физикалық және химиялық қасиеттерін, өндіріс орындарында алынатын өнімдердің түрлерін білу.

Сабақ мақсаттары:

Барлық оқушылар: Мұнайдың көмірсутектерден тұратынын, алынады негізіг фракцияларын ретімен бөлшектеп айта біледі.

Оқушылардың басым бөлігі: Көмірсутекттердің бір өкілі мұнай шикі затын біледі, олардан алынатын өнімдердің түрлерін ажыратады.

Кейбір оқушылар: мұнайды үздіксіз церкулациялық проецесте жүретінін біледі.

Тілдік мақсат:

Оқушылар... (істей) алады:

Мұнай өнімінен алынатын заттарды қолданыста пайдалынатын жерлерін біледі.

Негізгі сөздер мен тіркестер: Қоймалжың, ерімейтін, май тәрізді, үздіксіз айдау, сақина, түтікті пеш.

Сыныптағы диалог (жазылым үшін пайдалы тілдік бірліктер): Мұнайдың табиғатта зияды жақтарын да қоршаған ортаға әсрін түсіндір.

Талқылауға арналған тармақтар:

1.Үздіксіз айдау пешінің құрылысы.

2.Фракциялар.

3. Ректификациялық мұнара.

4. Крекинг.

Сіз неліктен ... екенін айта аласыз ба?

Мұнай бұрғысынан шыққан газдарды не істеуге болады? Осы сұраққа жауап іздеп көрелік.

Жазылым бойынша ұсыныстар: Берілген тапсырмалар мен жаттығуларды орындау.

Дескрипторлар

-Мұнайдың құрамын;

-Мұнайдың қасиетін;

- Мұнай құрамы, өнімдері туралы аналіз жасайды;

Алдыңғы тақырып

Көмірсутектердің табиғи көздерінің шығу тегі, пайдалы қазбаларды өндіру. Табиғи газ, құрамы, қолданылуы.

Жоспар

Жоспарлан-ған уақыт

Жоспарланған жаттығулар (төменде жоспарланған жаттығулармен қатар, ескертпелерді жазыңыз).

Жоспарланған уақыт

Басталуы.

Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушыларды түгендеу.

Өткен сабаққа шолу жасау.

Үйге тапсырма.Сұрақ-жауап.

1.Табиғи газдың құрамы қандай?

2. Табиғи газ қандай фракцияларға жіктеледі?

3. Табиғи газдың қолданылуы?

4. Табиғи газдың мұнайға серік газбен айырмашылығы?

5. Неліктен мұнайға серік газдар деп аталады?

6. Мұнайға серік газдар қайда қолданылыды?

Басталуы.

Ортасы.

Жаңа сабақ – Мұнай құрамы, өңдеу әдістері мен өнімдері туралы танысамыз

Мұнай.Мұнай – органикалық заттардың күрделі қоспасы.

Кез келген мұнайдың құрамында үш түрлі : қаныққан , циклопарафин, аромат көмірсутектер кіреді. Олардан басқа органикалық қышқыл, күкіртсутек, күкірт, органикалық қосылыстар бар . Шығарылатын мұнайды шикі мұнай ,судан тазартылған тауарлық мұнай дейді.

Физикалық қасиеті. Өзіне тән иісі бар, қара қоңыр түсті,май тәріздес , қоймалжың сұйық зат.Тез жанғыш.Органикалық еріткіштерде ериді.Суда ерімейді және одан жеңіл.Тығыздығы 0,80-0,95 г/см. Жер қойнауынан өңдеп алынған мұнайды шикі мұнай деп аталады

Шығу тарихі: Мұнай б.э.б алты мың жыл бұрын пайда болған.Ең алғаш Еврата жағалауында, Керчта,Қытай мемлекетінде Сычуань елінде болған.Мұнай туралы қолжазбалар ежелгі тарихшы ,географтар :Герадот, Плутарха еңбектерінде кездеседі.Тек ХХ ғ бастап шикізат ретінде отынға , органикалық қосылыстарға пайдаланыла бастады.

Мұнайдың пайда болуы. Мұнайды ертеректе "тас майы" деп атаған. Оның болашағы зор екенін болжаған орыс ғалымы-М.В.Ломаносов. Мұнай көбінесе теңіз түбінде, соның ішінде жағажайлық шөгінділерде көп кездеседі.Сірә, теңіз өсімдіктері мен жануарлары қалдықтары су түбіне жинақтала беруінен болар деген болжам бар .

Мұнайдың қоры. Мұнайдың дүние жүзі бойынша қоры 2000 ж орташа 140 млрд. т. Оның көп бөлігі - 64% - Орталық және шығыс елдеріне, Америка еліне 15%.

Мұнайды өнеркәсіпте өңдеу. 1859 ж басталады. Э. Дрейком технологиясымен скважиналар қазыла бастады.Әлі күнге шейін пайдалануда.Бірақ мұнайды түгелімен өндіріп алу мүмкін емес тек (65% – ең жоғар мөлшері).

Мұнай өндірудің негізгі үш әдісі бар:

• Фонтан сияқты атқылату

• Газолифтті – скважинаға жоғары қысыммен ауа жібереді .ол сұйықтықты жоғары айдайды.

• Насосты – Скважинадан насоспен тартып шығару

Мұнайды өңдеу

• термиялық крекинг

• катализдік крекинг

• риформинг

• гидрокрекинг

• Басқада процестер

Мұнайды айдау. Фракциялық айдау-мұнайды қыздырып айдау арқылы молекулалық массалары әртүрлі көмірсутектерге жіктейді. Екінші әдіс көмірсутектерді бөлшектеу арқылы. Жеңіл көмірсутектер алу немесе крекинг процесі және көмірсутектерді ароматтан-дыру немесе риформинг. Мұнайды айдауға арналған қондырғы 2 бөліктен тұрады: Мұнайды қыздыруға арналған түтікті пеш және ректификациялық мұнара. Түтікті пеште мұнайды сыртынан мазут не газ жағып, 350 С қа қыздырады.

Термиялық крекинг. Крекинг –мұнай өнімдерін белгілі бір қысымда үлкен молекулалы көмірсутектерді қайта өңдеу арқылы бензинді құрайтын кіші молекулаларға айналдыруды айтады. Ағылшын тілінен аударғанда ажырату, үзілу.Крекинг процесін алғаш орыс ғалымы В.Г.Шухов ұсынды.

Катализдік крекинг. Катализдік крекинг – бұл процесс 450-500С –та және катализатор (алюминсиликаттар) қатысында жүреді. Бұл әдіспен көбінесе авиация бензині өндіріледі.Катализдік крекингте ароматты көмірсутектерді конденсациялағанда кокстеу процесі жүріп, кокс катализатор бетіне қапталады.Катализдік крекинг бензиннің құрамында көп мөлшерде ароматты және изопренді көмірсутектер болған соң, октан саны 78-80‰ жеткізуге болады.

Риформинг. Қазіргі кезде мұнайды және мұнай өнімдерін терең деструкциялау (құрылымын өзгерту) әдісімен өңдеудің крекингтен басқа әдісі-риформинг.Риформинг процесінің шикізаты- октан саны төмен бензин немесе лигроин. Бұлардың октан саны жоғары бензиндер немесе химиялық синтезде қолданылатын шикізаттар.Ол Pt не Mo катализаторы қатысында алканды, аромат көмірсутектерге айналдыру арқылы алады.

Мұнайдың негізгі бөлігі(85%-ы) отын ретінде тек 15% химия өнеркәсібіне қолданады.

 ғасыр химиктердің алдындағы міндет мұнайды отын ретінде ғана емес,химиялық шикізат ретінде пайдаға асыру жолдарын қарастыру.

М

1. Газды фракция (метан және т.б газдар).

2. Бензин (С5-С11)  температура-40-200С (газолин,авиация бензині, автомобилдерге арналған бензин).

3.Лигроин (С8-С14) температура-120-240С (тракторға арналған жанармай).

4. Керосин (С12-С18) температура-150-310С (реактивті самалеттерге , ракеталарға арналған отын).

5. Газойль (С18 –ден жоғары температура-275С (дизель отыны).

6. Мазут – соңғы өнім, қара түсті ,қоймалжың масса.Оны қайта өңдеу арқылы әртүрлі жағар майлар вазелин, парафин.Ең соңғы қалдық гудрон битум асфальт жасауға қолданылады.

Мұнай Қазақстанның негізгі эконмиканың көзі деумізге болады, , оны су мен және басқа қоспасынан тазарған соң тауар мұнай деп айтамыз. Мұнайдың құрамын қарап оларды парапинді, нафтенді, ароматты деп бөлеміз. Бұрғылап алынған мұнайды үздіксіз процес арқылы ректификалық мұнараға жіберіп отырылады, онд атүтікті пеш арқылы 350⁰С-та қыздырылып буға айналдырып барып бөліп алынады.

Қазақстан газ, мұнай және тас көмір қоры жөнінен әлемдегі табиғиресурстары бай елдердің қатарына жатады. Көмірсутекті отын, мұнайтабиги газ бүкіл әлемнің өркендеуінің өзегі болып отыр.Қазақстан әлемдік рынокқа көмірсутекті отынды шығарушы елдердіңбірі.

Мүнай мен газ — көмірге қарағанда жану жылуы жоғары отын әрі химиялық өнеркәсіп үшін бағалы шикізат. Қазақстанда алғаш рет мұнай Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Доссор, Ембі және Мақатта ендірілді. Қазіргі кезде Қазақстанда 160-тай мұнай кен орны жұмыс істейді. Ал 60-қа жуык кен орнында зерттеу жүргізілуде. Негізінен, республикамыздың батыс өңірі — мұнайлы өлке болып табылады.Сөйтіп 1899 жылы Атырауда алғашқы мұнай ұңғымасынан мұнай атқылады. Теңіз, Мақат Атырау облысында; Шұбарқұдық, Кеңқияқ Ақтебе облысында; Қаратөбе, Мартыши, Камышин Орал облысында; Оңтүстік Маңғыстауда Жетібай, Қарамандыбас, Тасболат, Өзен, Теңге, т.б.; Қызылордада Құмкөл және Қумасай, Қызылқия, т.б. кен орындары бар.

Табиғи газ өндірісі — Қазақстанның ең жас өнеркөсіп саласы. Табиғи газ, негізінен, Маңғыстау түбегінде, Ембі алабында, Орал, Атырау кеніштерінде өндіріледі. 2001 жылы Жамбыл облысында Аманкелді кен орны ашылды.

Қазақстанда мұнай жөне газ өндірісінің өсуіне байланысты оларды өңдейтін кәсіпорыңдар да даму үстінде. Мысалы, Атырау, Павлодар, Шымкент мұнай өңдеу зауыттары. Мұнай ендіру жөне мұнай-химия өнеркәсібінің дамуына байланысты қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне де көңіл бөлініп отырады.

Мұнай суда ерімейтін болғандықтан, суға төгілсе, судың бетін бүркеп, оттектің, ауа құрамындағы басқа газдардың еруіне кедергі келтіреді. Нәтижесінде, табиғи су коймаларындағы микроорганизмдер мен жануарлардың тіршілігі жойылады. Мұның соңы экологиялық апатқа соқтыруы мүмкін.

Жаңа сабақты пысықтау:

А) Отынның қандай түрлерін білесіңдер?
Ә) Мұнай дегеніміз не? Мұнай қалай пайда болған?
Б) Мұнайдың физикалық қасиеттері?
В) Мұнайдың құрамында қандай заттар кездеседі?
Г) Мұнайда айдаудың негізгі фракцияларын ата?
Ғ) Мұнайға серік газдарды ата?
Д) Бензиннің детонацияға төзімділігін түсіндір?
Ж) Бензин буының адам ағзасына зиянды әсері?

Сұрақ-жауап.

Қазақстанның мұнайға бай аймақтарын атаңыз?

• Маңғыстау мұнай мен Баку мұнайының айырмашылығы?

• Ашық түсті мұнай өнімдеріне не жатады?

• Мұнайдың физикалық қасиеттері?

• Өнеркәсіптік крекинг –үрдісін кім ашқан?

• Детонанация дегеніміз не?

• Қазақ мұнайының жүз жылдық мерейтойы

Есеп

1. Көлемі 11,2л алканнан( қ.ж) қанша көлем,неше моль алкен алуға болатынын айтыңдар?

2. 100л табиғи газдан( қ.ж) ацетилен алынды. Табиғи газдағы метанның көлемдік үлесі 96 %. Алынған ацетиленнің көлемі қандай?

Үйге тапсырма

Табиғи газды оқып келу.

Оқулық.

Интербелсенді тақта

АКТ

Жұмыс дәптерлері

Оқулық.

Тақта, бор.

Тақта, бор.

Ақ парақтар

Аяқталуы

Сабақтан алған екі жақсы нәрсе, бір ұсыныс тілек арқылы білдіреді.

Бағалау парағы

Стикерлер

Қосымша ақпарат