Әдістемелік құрал

Музыкалық көркемдеуші құралдар арқылы оқушының функционалдық сауаттылығын қалай арттыру

МАЗМҰНЫ

I. Кіріспе

1.1 Түсінік хат........................………………………..........……..…………….......…

ІІ. Негізгі бөлім

2.2 Әдістемеліктің бағыты………………………….....................…...………......…

2.3 Әдістемеліктің жаңашылдығы..............................................................................

2.4 Әдістемеліктің мақсат-міндеттері.........................................................................

2.5 Музыканың мәнерлі және көркемдеуіш құралдары............................................

2.6 Музыкалық көркемдеуші құралдар.......................……..……….....................….

2.6. Функционалдық сауаттылық. Шығармашылық ойлау..............................

III. Қорытынды бөлім

3.1. Шығармашылық ойлауды қалай үйретуге болады?............................................

3.2.Әдістемелік бойынша оқушыларды функционалды сауаттылыққа дайындау тапсырмалары

3.3. Музыканың маңыздылығын оқушыларға түсіндіру.

3.4. Қорытынды.............................................................................................................

IV. Әдістемелік әдебиеттер тізімі.....................................................................

І. Кіріспе

1.1 Түсінік хат

Музыка – сахналық қойылымның композициялық формасының маңызды элементі. Музыка адамдардың көпшілігінің өмірінде ләззат беріп, эмоционалды қолдау және рухани жайлылықты қамтамасыз ету үшін маңызды рөл атқарады. Музыка сахналық әрекетті байытады, оған жаңа реңк береді, кейіпкерлердің сезімімен үйлеседі немесе керісінше, қарама-қайшы келеді. Қойылымның маңызды құрамдастарының бірі – музыка. Тұжырымдамамен бірлікте құрылған музыка жүзеге асырылған кезде драматургтің, режиссердің және орындаушылардың қуатты көмекшісіне айналады. Қазіргі сахналық қойылымдарда музыка үлкен орын алады. Ол қақтығысты, көркемдегіш ретіндегі тапсырманы және қиылысатын әрекетті бейнелеудің ең маңызды құралына айналды. Музыканың көмегімен белгілі бір режиссерлік міндеттер шешіледі. Атап айтқанда, эмоционалды атмосфераны құру, ұлттық дәм, дәуір рухы және қарқын деңгейі. Органикалық түрде енгізілген әрі дұрыс таңдалған музыка концерттік бағдарламаның музыкалық безендірілуінің маңызды факторы болып табылады. Музыка сезім мен ойды толық жеткізуге қабілетті. Музыка арқылы айтылған бұл күйлер мен тәжірибелердің ауқымы шексіз. Дәл осында оның мәнерлі және көрнекі құралдары оған көмектеседі.Бұл құралдарды пайдаланудың ерекшеліктерін білу кез келген мәдени іс-шаралардың режиссерлеріне музыкалық өнер құралдары арқылы көрерменге неғұрлым тиімді көркемдік-эмоционалды әсер ету үшін қажет. «Музыкалық көркемдеуші құралдар арқылы оқушының функционалдық сауаттылығын қалай арттыру» деп аталатын, біз таңдаған тақырыптың өзектілігі сонда шәкірттерге көптеген экспрессивті құралдарды қолдануды және олардың оларды өзара әрекеттесуін көрсетеді. Көрермендерге әсер етудің көркемдік деңгейі мен дәрежесі, түптеп келгенде, белгілі бір бағдарламаның тақырыбын бейнелі түрде көрсетуге қаншалықты қызмет ететініне байланысты. Концерттік бағдарламаларда музыканың мәнерлі және бейнелеу құралдарын білу және пайдалану маңызды орын алады. Оқушылар осы құралдарды пайдалануды білудің арқасында іс-шараның маңызды бөлігін құрыладай алады, сондықтан бұл мәселені елемеуге болмайды. Музыкалық көркемдеуші құралдар арқылы пайдалану оқушылар тәжірибесіне көмектеседі. Олар музыкалық материалға сүйене отырып, қимыл-қозғалыс, техника барысын, қандай да бір шешім тауып, іргелі жоспарын жүзеге асыра алады.

ІІ. Негізгі бөлім.

2.2. Әдістемеліктің бағыты

«Музыкалық көркемдеуші құралдар арқылы оқушының функционалдық сауаттылығын қалай арттыру» атты әдістемелік әзірлеменің практикалық маңыздылығы сонда бұны сценарий авторлары, театрландырылған қойылымдар мен қоғамдық іс-шаралардың режиссерлері мен продюсерлері, әлеуметтік-мәдени сала қызметкерлері және мектеп, колледж оқушы, студенттері пайдалана алады. Ең алдымен музыка, музыкалық өнер көрсету деген не? Осыған тоқталайық. Өнер – адамның дүниені қабылдауын, дүниетанымын немесе көңіл күйін көркем бейнелер арқылы білдіретін әрекеті.

Бастапқыда өнер кез келген мәселеде шеберліктің жоғары дәрежесі деп аталды. Дәрігердің немесе ұстаздың өнері, жекпе-жек немесе шешендік өнер туралы сөз болғанда сөздің бұл мағынасы басқаша қабылданды. Кейінірек «өнер» ұғымы әлемді эстетикалық нормаларға сәйкес бейнелеуге және түрлендіруге бағытталған арнайы қызметті сипаттау үшін көбірек қолданыла бастады, яғни, музыкалық сұлулық заңдары да есепке алынды. Сонымен қатар, әдемі нәрсе жасау үшін ең жоғары шеберлік қажет болғандықтан, сөздің бастапқы мағынасы сақталды.

Муызкалық өнер пәні – әлем мен адам бір-бірімен қарым-қатынасының жиынтығы болса, өнердің өмір сүру формасы – өнер туындылары, яғни өлең, сурет, спектакль, фильм, т.б. болып табылады.

Өнердің мақсаты екі жақты: жасаушы үшін өзін-өзі көркем көрсету, көрермен үшін сұлулықтан ләззат алу. Жалпы, шындық ғылыммен, ізгілік адамгершілікпен қаншалықты тығыз байланысты болса, сұлулық өнермен тығыз байланысты.

Өнер – адамзаттың рухани мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі, адамды қоршаған шындықты танудың және бейнелеудің нысаны. Шындықты түсіну және түрлендіру мүмкіндігі жағынан өнер ғылымнан кем түспейді. Дегенмен, ғылым мен өнер арқылы дүниені тану жолдары әртүрлі: ғылым бұл үшін қатаң да бір мағыналы ұғымдарды пайдаланса, өнер көркем бейнелерді пайдаланады.

Өнер түрлеріне: әдебиет, сәулет, мүсін, кескіндеме, кино, би, театр, музыка жатады. Музыка дегеніміз адамның сезіміне әсер ету мақсатымен аспаптық немесе вокалдық дыбыстардың гармоникалық үйлесімі. Музыкалық өнердің бірегейлігі-кез-келген адам композитордың сезімін түсіне алады.

2.3. Әдістемеліктің жаңашылдығы.

Музыкалық көркемдеуші құралдар арқылы оқушының функционалдық сауаттылығын қалай арттыру» атты әдістемеліктің жаңашылдығы, жаңа бағыты ерекше. Музыканың көркемдеуші экспрессия құралдары біздің қабылдауымызға төмендегідей көмектеседі, мысалы:

• Әуен – кез келген музыкалық шығарманың негізі, оның ойы, жаны. Әуенсіз музыка өмір сүре алмайды. Әуен әртүрлі болуы мүмкін - тегіс және күрт, көңілді және мұңды.

• Гармония – музыкалық шығармадағы дыбыстардың жағымды үйлесімділігі. Консонанстың негізгі түрі – аккорд. Гармония белгілі бір үйлесімділік заңдарына сәйкес құрылады.

• Ырғақ – музыкалық дыбыстардың табиғи кезектесуі.

Ритмикалық соққылар:

• Бүтін нота, жарты нота, ширек нота, сегізінші нота т.б.

• темп – музыкалық шығарманың жылдамдығы;

• күй – күйді музыкада көрсету;

• регистр – музыкалық дыбыстардың биіктігі;

• метр – музыкадағы күшті және әлсіз соққылардың біркелкі кезектесуі;

• тембр – музыкалық дыбыстың түсі;

• динамика – музыкалық шығарма дыбысының күші.

Бұл құралдарды білу музыка тілін түсінуге ғана емес, сонымен қатар өз шығармаларыңызды құрастырған кезде де музыка тілімен сөйлеуге көмектеседі.

Музыкалық көркемдеуші бейнелеу құралдарымен қатар жанр да музыкадағы маңызды элементтердің бірі болып табылады.

Жанр – бұл музыка мен өмірдің шынайы байланысы. Вальс, бесік жыры, симфония, опера, эстрадалық хит - мұның бәрі әртүрлі өмірлік жағдайларда, әртүрлі өмірлік функцияларды орындайтын музыка. Концерттік бағдарламалардың музыкалық дизайнына барлық жанрлар мен формалардағы музыканы қолдану кіреді: вокалдық, аспаптық, хорлық, симфониялық шығармалардың фрагменттері, халықтық, үрмелі, эстрадалық – бұл жанды дыбыста және музыкалық фонограмма түрінде болады.

Енді концерттік бағдарламада музыканың атқаратын қызметтерін қарастыруымыз керек. Музыканың концерттік бағдарламада қолдану шарттарына қарай алуан түрлі қызметтері болуы мүмкін. Музыканың ең маңызды функцияларының бірі - бүкіл бағдарламаның және жеке фрагменттердің эмоционалдық және семантикалық сипаттамалары. Ол бірнеше бағытта көрінеді: кейіпкерлердің сипаттамалары, әрекет ету орны мен уақыты және жалпы эмоционалды компонент.

Музыкалық партитураны құрастыра бастағанда әр өнер иесі оны қалай дұрыс таңдау керектігін және қажетті дыбысқа қандай құралдармен қол жеткізуге болатынын түсінуі және сезінуі керек. Сөздердің интонациясын түсіну үшін тыныс белгілері, ым-ишара, мимика қажет. Ал музыканың интонациясын түсіну үшін музыканың мәнерлі және бейнелеуіш, көркемдегіш құралдары қажет. Музыкалық интонация – музыкалық дыбыстардың көмегімен болып жатқан құбылыстың мәнерлі көрінісі.Дыбыстың тембр, регистр, дыбыс деңгейі, артикуляциясы, әуеннің қозғалыс бағыты, оның қимыл қарқынымен үйлесетін екпіні сияқты қасиеттері музыкалық интонацияға айналады. Музыкалық интонация көркемдеуіш және бейнелі болып екіге бөлінеді. Көркемдеуіш құрал - адамның сезімін жеткізеді, ал суретті - бейнені салады немесекөз алдыңа әкеледі. Экспрессивтілік пен бейнелілік музыкадағы шындықты бейнелеудің екі жолы болып саналады.

2.4.Әдістемеліктің мақсат-міндеттері.

Мақсаты: Қазіргі таңда Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде функционалдық сауаттылық жалпы білім беру сапасының басты көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда білім алушыға белгілі бір білімді инвестициялау ғана емес, сонымен қатар оны бастамашылдық танытуға, стандартты емес шешімдерді табуға, шығармашылықпен ойлауға, тіпті өмір бойы үйренуге дайын болуға үйрету маңызды. «Функционалды сауаттылық» ұғымы осыдан шыққан.

Тұлғаның негізгі функционалдық қасиеттері жаратылыстану ғылымдарының рөлін анықтау, сондай-ақ жаһандық құзыреттілік пен шығармашылық ойлауды қатар қорытындылауды талап ететін жағдаймен тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік беретін оқу, яғни математикалық, жаратылыстану-ғылыми сауаттылығын бағалау бойынша зерттеулерді де ұмытпаған жөн. Сондықтан музыка пәні осы салаға жатады. Музыка сабағы өнер сабағы ретінде әлемді тануға, шығармашылық қиялды дамытуға, көркемдік талғамды тәрбиелеуге, әлемге, өмірге, табиғатқа, адамдарға деген сүйіспеншілікті қалыптастыруға көмектеседі. Біздің мақсатымыз функционалды сауаттылықты музыканың көркемдеуіш құралдары арқылы жеткізу.

Міндеттері:

Біздің пән соңғы жылдары үлкен өзгерістерге ұшырады. Бір кездері мектепте «Ән айту» сабағы ғана өтті, онда мұғалім тек әндерді үйретті. Ал қазір пән «Музыка сабағы» деп аталады. Ауқымы кеңейді. Мұғалім музыкалық ұғымдар мен терминдерді, композиторлардың шығармашылығын зерттеу арқылы тұлғаның музыкалық сауаттылығын, жас ұрпақтың рухани әлемін қалыптастырады. Ең алдымен, музыка мұғалімі өз сабағын оқушыларға қызықты және танымдық, әрі көңілсіз болмайтындай етіп құруы керек, олар сабақ барысында алған музыкалық білімдерін кеңейте алды, бұл оқушыларға кейінгі өмірлерінде пайдалы болады. Кейде шәкірттер былай сұрақ қоюлары мүмкін. «Бізге музыка сабағы не үшін қажет?». Нәтижесінде, қызу пікірталастардан кейін оқушылар белгілі бір оқу жылында белгілі бір композицияны әуенді есту арқылы ажырата алатын жоғары деңгейге жетеді.Өз білімдерін композитордың шығармасын анықтау үшін пайдаланады. Біздің әдістемеліктің де міндеті осы. Функционалдық сауаттылық нені қамтиды?

Музыка сабағында функционалдық сауаттылықты қалай дамытуға болады? Міне, осы сұрақтарға жауап іздеу. Оқушылардың функционалдық сауаттылығының көрсеткіштерін нақты мысалдармен қарастырайық. Мысалы, сабақта «Менің гүлім», «Портреттер галереясы», «Шынтақтарыңызбен сәлемдесу», «Бір-бірімізді өлшеу» немесе «Ұшатын есімдер» сияқты әдістер сабақты тиімді және динамикалық түрде бастауға, дұрыс ынтымақты орнатуға, жұмыс көңіл-күйін және сыныпта жақсы атмосфераны қамтамасыз етуге, бірлескен орта құруға көмектеседі. Ал, «Сатып алу тізімі», «Табыс ағашы», «Білім алуға лицензия», «Бау-бақша», «түрлі-түсті парақтар» сияқты әдістер үміттер мен алаңдаушылықтарды тиімді анықтауға және оқу мақсаттарын қоюға мүмкіндік береді.

2.5. Музыканың мәнерлі және көркемдеуіш құралдары.

Музыканың экспрессивтік құралдары эмоциялық әсер етуіне байланысты дыбыстық көркем бейнелерде шындықты бейнелейді. Адамның кез келген әрекеті эмоционалды белсенді немесе пассивті қатынасты тудыратын эмоциялармен бірге жүреді. Музыканың ең үлкен күші - оның белсенді табиғаты. Сөйлеу интонациясын өзгерте отырып, музыка эмоционалдық жағын күштірек көрсете алады, сезімдерін, ойларын, адамның көңіл-күйін және оның ішкі әлемін жеткізе алады.

Музыка - эмоциялар аясына соншалықты терең енетін жалғыз өнер түрі. Музыкада эмоциялар басым рөл атқарады. Бұл рөл эмоциялардың барлық өзгерістерімен, күшеюімен, кемуімен, қақтығыстарымен немесе өзара ауысуларымен даму процесінде қозғалыстағы тәжірибені беруге қабілетті музыканың дыбыстық және уақытша сипатымен алдын ала анықталады. Музыка кез келген объектіге бағытталмаған адамның көңіл-күйін бейнелей алады: қуаныш немесе қайғы, көңілді немесе көңілсіздік, нәзіктік немесе алаңдаушылық. Музыка интеллектуалдық және ерікті процестердің эмоционалдық жағын бере алады: энергия мен ұстамдылық, байыптылық пен жеңілтектік, импульсивтілік пен икемділік. Осы қасиетінің арқасында музыка адам мінезін көрсете алады. Музыка әлеуметтік және психикалық құбылыстардың динамикалық жағына жататын ой-жалпылауды білдіре алады: гармония - дисгармония, тұрақтылық - тұрақсыздық, күш – қуатсыздық, адам көңілі және т.б. Басқаша айтқанда, музыка адамның эмоциялық тәжірибесінің шексіз алуан түрлілігін және адамзаттың рухани әлемінің барлық байлығын қамтиды. Психология эмоциялық күйлердің бірнеше түрін ажыратады. Олардың ең маңыздысы - сезім мен көңіл-күй. Сезімдер әрқашан объективті, олар белгілі бір объект арқылы туындайды немесе оған бағытталған. Табиғаты бойынша олар келесідей болуы мүмкін:

- моральдық – бұл сүйіспеншілік, жек көру, қорқыныш, мақтаныш, қызғаныш;

- интеллектуалдық - бұл таңқаларлық, қызығушылық;

- практикалық – бұл қанағаттану, көңілсіздік;

- эстетикалық – бұл толқу, ләззат және осы аталғандардың барлығын музыкада бейнелеуге болады.

Сезімдерден айырмашылығы, көңіл-күй адамның жалпы эмоционалды күйі: көңілділік, көңілсіздік, мұңдылық, ойлылық. Көңіл-күй адамның көптеген эмоциялық әсерлерін жинақтайды, олар оның шындыққа қатынасын анықтайды. Сезімдер міндетті түрде белгілі бір заттармен байланысты, музыка тыңдаушының қандай нысандарды білдіретінін түсінуге мүмкіндігі болған кезде оларды бейнелейді. Көбінесе әдемі әуен махаббат тақырыбының көрінісі ретінде қабылданады, өйткені ол айтылған кезде оның интонациялық сипатына сәйкес келеді. Бірақ музыкаға ең жақын нәрсе – адамның көңіл-күйі. Көңіл-күй реңктерге бай, олар бұлыңғыр күрделі эмоционалды күйлер. Музыкада ортақ нәрсе алынады, оның мінезі қуанышты, мейірімді, сабырлы, мейірімді, мұңды, т.б.

Көңіл-күйдің екінші тобына адамның қасиеттерін, оның интеллектуалдық ерекшеліктерін жеткізетін эмоционалды күйлер жатады. Әдетте, мұндай эмоционалды күйлер не жігерлі, не баяу, белсенді немесе инертті, шешуші немесе шешілмейтін әуенмен сипатталады. Музыканың ерекшелігі – ассоциативті қабылдаудың мүмкіндіктерін ашады. Адамның өзі өмірлік тәжірибесінің арқасында ойлайды, алған әсерлерін толықтырады. Бұл ассоциациялар адамнан адамға өзгереді. Экспрессивтілікке жету құралдарын анықтаған кезде сөз табиғаты мен жасалған образдың музыкалық интонациясының сәйкестігіне назар аудару қажет. Ал, енді музыканың көркемдеуші бейнелеу құралдарына тоқталайық. Оқушылардың функционалды сауаттылығын арттырудағы басты талап та осы. Музыкалық бейнелеу - бұл музыкадағы табиғи дыбыстар мен дауыстардың көрінісі: судың гүрілдеуі, құстардың әні, адам дауысының интонациясы. Онда табиғат суреттері, қоршаған әлем құбылыстары, қозғалыстар мен әрекеттер бейнеленген.

Бейнелеу - бұл музыкаға деген ірі көркемдегін құрал, композитор білдіргісі келетін тереңдікті береді.

Дыбыстық бейнелеу-сыртқы әлемнің, соның ішінде табиғат әлемінің бейнесін дыбыстармен қайта құрудың ең оңай жолы.

Ол музыкалық сипаттаманың элементтерінің бірі ретінде ономатопеяны қамтиды. Ономатопея көріністе белгілі бір бейнені жарқын және қысқа түрде тарта алады, бірақ мұндай тұрақты сурет кескіннің дамуына мүмкіндік бермейді. Сондықтан ономатопея-бұл қысқа мотив, бірақ өте маңызды. Музыка табиғат пен адамның әр түрлі дыбыстарын, сондай-ақ ол жасаған заттарды шығара алады, олардың түсін, динамикасын, биіктік сызығы мен ырғағын жеткізеді. Музыка барлығын бір уақытта бейнелейді. Музыкадағы дыбыстық бейнелеу оны табиғи әлемге жақындатады. Табиғат құбылыстарына еліктеу қабілетін көптеген композиторлар қолданған. Музыкада кеңістікті де бейнелеуге болады. Бұл музыкалық бейнелеуде контрастты динамиканы – дыбыстың күшін, әр түрлі регистрлерді: төмен, орташа және жоғары деңгейді, текстураның мөлдірлігін: әр түрлі дыбыстық техниканың үйлесімі, яғни «дыбыстық киім», дыбыс көлемінің толықтығын қолдану арқылы жүзеге асырылады және кеңдік әсерін береді.

Музыкада үйлесімділік – нағыз табиғи үйлесімділік, бірнеше дыбыстардың, дауыстардың бір мезгілде дыбысталуы және тембр – аспаптар мен адамның дауысының дыбыстық бояуы үлкен бейнелеу рөлін атқарады. Музыка әртүрлі заттар мен құбылыстардан есту және визуалды әсерлерді жеткізе алады. Бұл ономатопея ғана емес, шындықтың дыбыстары мен шуларымен әртүрлі байланыстар.

Ономатопея-бұл табиғи шу мен дыбыстардың қайталануы. Адл, музыкада адам, оның тілінің ерекшеліктері, оның қимылдарының ырғағы анық көрінеді. Бұл көбінесе портреттік романдарда немесе опералық арияларда болады. Музыкада белгілі бір орын әлеуметтік ауа-райының көрінісі болып табылады. Қоғамдық өмір музыкада музыкалық емес дыбыстарды практикалық дыбыстарға жеткізу арқылы бейнеленген. Бұл мысалы, дыбыстық сигналдар: қойшы және аңшы мүйіздері, жұмыс дыбыстары: балға соғу, машиналардың шуы, дөңгелектердің соғуы, салттық дыбыстар, яғни қоңырау үндері. Бұл дыбыстардың барлығы музыкада ойналады, олар шындыққа ұқсас, бірақ түпнұсқаға толық ұқсастығы жоқ. Музыкада ең жақсы көрінетін заттар: теңіз, өзен, жел, орман, құстар, жануарлар. Бірнеше мысал келтіруге болады: Римский-Корсаковтың «Көрінбейтін Китеж қаласы туралы аңыз», С.С. Прокофьевтің «Нағыз адам туралы аңыз» шығармалары. Музыканың көрнекі және экспрессивті көркемдеуіш құралдарының бірі-лейтмотив. Лейтмотив-жетекші мотив, музыкалық композиция техникасы. Бұл сөз неміс тілінен алынған және «Жетекші мотив» дегенді білдіреді. Музыкада қандай да бір тұлғаны, құбылысты, идеяны, тәжірибені сипаттау үшін қолданылатын және сюжеттің дамуы барысында бірнеше рет қайталанатын жарқын, бейнелі әуезді айналым. Бұл кейде тұтас бір тақырып та болады. Лейтмотив принципі операда, балетте, кантаталарда, сондай-ақ аспаптық-бағдарламалық композицияларда кеңінен қолданылады. Композиторлар оны кейіпкердің психикалық күйлерін, мысалы обсессия, арман, қорқыныш, экстаз, физикалық объектіні және метафизикалық нысандарды: рок, мифологиялық кейіпкерлер, бейнелер мен құбылыстарды сипаттау үшін қолданады. Лейтмотивтік техникаға үндеулер XVIII ғасырдың аяғынан бастап байқалды, бірақ шын мәнінде лейтмотивтер романтизм дәуірінде музыкаға енді. Лейтмотив принципі әлем композиторларының музыкасында шығармашылық тұрғыдан ерекше дамыды, ол реалистік опералық драманың құралдарының біріне айналды. Бұл термин 70-ші жылдары пайда болды. XIX ғ. неміс композиторы Ричард Вагнердің шығармашылығына байланысты, ол лейтмотивті техниканы өзінің операларының музыкалық драматургиясының, әсіресе «Нибелунг сақинасы» тетралогиясының негізіне айналдырды. Бірақ құбылыстың өзі тек кәсіби музыкада ғана емес, бұрын да болған. Оның тарихы ғасырлар бойы жалғасып келеді. «Валькирия» вагнерлік операсын («Нибелунг сақинасы» тетралогиясының екінші операсы) қоюды жүзеге асырған театр және кино режиссері Сергей Михайлович Эйзенштейн лейтмотивтік техниканы көркемдік ойлаудың ең көне және терең негізі деп санады, сондықтан да өз өнерінде – кинода – визуалды - пластикалық лейтмотивтер жүйесіне келді. Кәсіби музыкалық өнерде лейтмотивтерді қолдану композиторлардың музыканың жағдайдың мағынасына және опера мен балеттегі сахналық әрекетке (немесе сюжетке – бағдарламалық жасақтамада) тікелей сәйкес келуіне деген ұмтылысынан туындайды. Музыкадағы экспрессивті және бейнелеу қатынасын бағалай отырып, біріншіден, олар бөлек емес, бірге болатындығын есте ұстаған жөн. Белгілі бір көңіл-күйді немесе мінезді білдіру кез-келген бейнелеу бөлшектерімен бірге жүруі мүмкін, ал музыкалық сурет бір немесе басқа эмоционалды тонмен боялмайды. Екіншіден, музыкадағы экспрессивтілік пен бейнелеу түбегейлі тең емес: өнер, ең алдымен мәнерлі бола отырып, музыка бейнелеудің айқын естілетін белгілерінсіз толығымен және жақын болады, бірақ, керісінше, бейнелеу жағы қаншалықты жарқын және маңызды болса да, экспрессивтілік эстетикалық талап болып қала береді. Сондықтан «бейнелеу деңгейі» жоғары және төмен болуы мүмкін, бірақ «экспрессивтілік деңгейі» әрқашан жоғары болуы керек.

Музыка сабағында оқушылардың оқу сауаттылығын дамыту жұмыстары жүйелі, мақсатты түрде жүргізіледі. Мысалы, вокалдық музыка жанрларын (ән, романс, баллада және т.б.) зерттегенде «Эпитет» әдісін қолдануға болады. Ол үшін өлеңнің мәтінін бөлек семантикалық бөліктерге бөліп, әрбір бөлікке эпитет таңдау керек. Мұғалім ұсынған немесе балалар өз бетінше таңдағаны болуы мүмкін. Бұл тапсырманың көрінетін сыртқы қарапайымдылығына қарамастан, қиындық мынада: сәйкес эпитетті дұрыс таңдау үшін мәтіннің мазмұнын мүмкіндігінше дәл және толық түсіну, барлық мәліметтерді түсіну және алынған ақпаратты іс жүзінде түсіну қажет. Ойын «Бірінші келеді, содан кейін не келеді». Оқушылар суреттерден көргендері туралы әңгіме жазу және суреттерді дұрыс реттілікпен орналастыру үшін суреттер қатарын қарау керек. Жұмыстың заманауи әдістері мен формалары мұғалімдерге кәсіби мәселелерді шешуде практикалық көмек көрсетеді және оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға бағытталған мектептің ақпараттық-білім беру ортасын дамытуға ықпал етеді. Музыканың ерекшелігі, оның экспрессивті және бейнелеу құралдары адамға, оның көңіл-күйіне, психикасына белсенді әсер ете алады және сонымен бірге адамдардың эмоционалды жағдайын жеткізе алады, бұл мүмкіндік береді. Музыканың көркемдеуіш құралдары белгілі бір эмоционалды атмосфераны қалыптастыруға және көрермендердің ойларын оятуға қабілетті.

2.6. Музыкалық көркемдеуші құралдар.

Музыка әлемі бай және алуан түрлі. Бұл дүниенің сұлулығын көру үшін музыканы түсінуді, музыкалық тілді үйренуді және музыкалық бейнелеу құралдарын түсінуді үйрену керек. Біз жан дүниеміздің ішек-қарнын тебірентетін музыканы тыңдасақ, оны талдамаймыз, жеке құрамдас бөліктерге бөлеміз. Біз тыңдаймыз, түсінеміз, қуанамыз немесе қайғырамыз. Біз үшін музыка – біртұтас тұтастық. Бірақ шығарманы жақсы түсіну үшін музыка элементтері мен музыканың мәнерлі құралдары туралы түсінік болуы керек.

Музыкалық дыбыстар

Музыкалық дыбыстардың шу дыбыстарына қарағанда белгілі бір биіктігі мен ұзақтығы, динамикасы мен тембрі болады. Метр және ырғақ, гармония және регистр, режим, қарқын және өлшем ұғымдары музыкалық дыбыстарға қатысты. Бұл элементтердің барлығы музыкалық бейнелеу құралдары болып табылады.

Музыкалық көркемдеуші құралдарың элементтері

Кейде біздің басымызда қайталамалы әуен ойнап жатыр деп ойлап қаламыз немесе біз өзімізге ұнайтын әнді ызылдаймыз. Бұл жағдайларда әуен естіледі, монофониялық музыкалық ой айтылған. Сүйемелдеусіз естілетін әуен дербес шығарма бола алады, мысалы, халық әндері. Ал бұл жырлардың табиғаты алуан түрлі – мұңды, мұңдыдан көңілді, тіпті батылға дейін. Әуен – музыкалық өнердің негізі, жоғарыда айтылғандай, ол музыкалық ойды білдіреді. Әуеннің өзіндік құрылыс заңдылықтары бар. Әуен жеке дыбыстардан тұрады, бірақ бұл дыбыстардың арасында байланыс бар. Дыбыстар әртүрлі биіктікте болуы мүмкін - төмен, орташа, жоғары. Олар ұзын немесе қысқа болуы мүмкін. Егер әуен ұзақ, тұрақты дыбыстарға негізделсе, онда әуен жай және баянды естіледі. Егер әуен қысқа дыбыстардан тұрса, ол қозғалмалы, жылдам және шілтерлі кенепке айналады.

Лад

Тұрақты және тұрақсыз дыбыстар бар. Тұрақты дыбыстар анық, тірек, ал тұрақсыз дыбыстар тұрақты. Тұрақсыз дыбыста әуенді тоқтату тұрақты дыбыстарды жалғастыруды және көшуді қажет етеді. Немесе олар айтқандай: тұрақсыз дыбыстар тұрақты дыбыстарға айналады. Тұрлаусыз және тұрлаулы дыбыстардың арақатынасы музыкалық сөйлеудің негізі болып табылады. Тұрақсыз және тұрлаулы дыбыстардың қатынасы үндестік құрайды. Режим ретті, жүйені анықтап, дыбыс қатарын мағыналы әуенге айналдырады.

Музыкада көптеген режимдер бар, олардың ең көп тарағаны мажор және минор күйлері. Әуеннің табиғаты дірілге байланысты. Әуен мажор пернеде болса, көңілді, ал минорлы пернеде болса мұңды естіледі. Әуен әуезді болуы мүмкін, немесе ол адамның сөйлеуіне ұқсас декламативті - речитативті болуы мүмкін.

Регистрлер

Дыбыстардың сипатына қарай дыбыстар регистрлерге – жоғарғы, ортаңғы, төменгі болып бөлінеді. Ортаңғы регистр дыбыстары жұмсақ, толық дыбыс. Төмен дыбыстар күңгірт, шулы. Биік дыбыстар жеңіл және дыбысты. Қатты дыбыстар арқылы құстардың сайрауын, тамшыларын, таңның атуын бейнелеуге болады. Мысалы, Глинканың «Жапалақ» әнінде фортепианоның жоғары регистрінде қысқа мерзімді және шағын декорациялары бар әуен естіледі. Бұл әуен құстардың үніне ұқсайды. Төмен дыбыстардың көмегімен таңқурай алқабындағы аюды, күн күркіреуін бейнелей аламыз. Мысалы, Мусоргский «Көрмедегі суреттердегі» пьесасында ауыр арбаның дыбысын өте шынайы бейнелеген.

Ырғақ

Әуен тек қана дыбыс деңгейінде ғана емес, уақытында да реттілікпен ерекшеленеді. Дыбыстардың ұзақтығы бойынша қатынасы ырғақ деп аталады. Әуенде ұзын және қысқа дыбыстардың кезектесіп тұрғанын естиміз. Жай дыбыстар баяу қарқынмен – әуені тегіс, асықпай жүреді. Әртүрлі ұзақтықтар – ұзын және қысқа дыбыстардың кезектесуі – әуенді икемді, шым-шытырық етеді. Біздің бүкіл өміріміз ырғаққа бағынады: жүрегіміз ырғақты соғады, тыныс алуымыз ырғақты. Жыл мезгілдері ырғақпен алмасады, күн мен түн алмасады. Ырғақты қадамдар мен дөңгелектердің дыбысы. Сағат тілі біркелкі қозғалады. Жердің қозғалысы біздің бүкіл өміріміздің ырғағын анықтайды: тәулігіне 24 сағат бар - осы уақыт ішінде Жер өз осінің айналасында айналады. Ал Жер бір жылда Күнді бір рет айналып шығады. Музыкада да ырғақ бар. Ырғақ – маңызды музыкалық элемент. Дәл ырғақ арқылы вальс, полька және маршты ажырата аламыз. Ұзақтықтардың ауысуына байланысты ырғақ өте әртүрлі болуы мүмкін - ұзақ немесе қысқа.

Метр

Әр алуан ырғақпен әуендегі жеке дыбыстар соқпалы, ауырлау шығып және белгілі бір аралықта пайда болады. Мысалы, вальсте біз кезектесуді естиміз - бір, екі, үш деген. Ал біз биде иірілетін жұптың кезегін көзбен сеземіз. Ал марш дыбыстарына ауысқанда бір, екі, бір, екі біркелкі кезектесуді сезінеміз. Күшті және әлсіз соққылардың кезектесуі метр деп аталады. Вальсте біз үш соққы қадамының кезектесуін естиміз - күшті, әлсіз, әлсіз - бір, екі, үш. Соққы – санау жылдамдығы, бұл негізінен ширек ұзақтығымен көрсетілген біркелкі соққылар-қадамдар.

Шығарманың басында кесіндінің өлшемі көрсетіледі, мысалы, төрттен екі, төрттен үш, төрттен төрт. Егер өлшем төрттен үш болса, онда бұл жұмыста үш соққы үнемі қайталанатынын білдіреді: біріншісі күшті, кернеулі, екінші және үшінші әлсіз, кернеусіз. Және әрбір соққы қадамы ширек ұзақтығына тең болады. Ал бит-қадамдар қандай қарқынмен қозғалатынын – композитор шығарманың басында – баяу, жылдам, байсалды, қалыпты түрде көрсетеді.

Қарқын

Қарқын – орындау жылдамдығы, ол музыкалық шығарманың мазмұны мен сипатына байланысты. Мысалы, біз бесік жырын баяу, сабырлы қарқынмен айтамыз. Ал марш дыбыстары адым қарқынымен өлшенеді. Музыкадағы қарқындар итальян тілінде көрсетілген. Шығарманың басында композитор орындау қарқынын, кейде орындау сипатын – вальс ырғағымен, марш қарқынымен ынтамен, қиялшылдықпен көрсетеді. Музыкада біркелкі және үздіксіз қозғалыстан басқа, қарқыннан ауытқулар болады, олар музыканы эмоционалды, жанды, табиғи етеді. Біртіндеп жеделдету және баяулауы бар музыкалық сөйлеуді адам сөйлеуімен салыстыруға болады: біз кейбір сөз тіркестерін анағұрлым жандырақ айтамыз, сөйлеуімізді тездетеміз, ал кейбіреулері, керісінше, баяулайды. Бұл тежелулер сөз тіркестерінің соңында кездеседі. Шығарманың қарқыны сияқты қарқынның өзгеруі музыкалық мәнерлеудің маңызды құралы болып табылады.

Үйлесімділік

Дыбыстардың биіктігі, лад, рырғақ, қарқыны кез-келген шығармада, тіпті ең қарапайымында, яғни бір дауысты әнде бір-бірімен тығыз байланысты. Бірақ толық, полифониялық ән презентацияда жаңғырықтармен және әуенді жеке дауыстарға бөлумен айқын көрінеді. Бір уақытта бірнеше әуендер-дауыстар естілетін және әр дауыс тәуелсіз және басқалармен тең болатын көп дауысты музыка-полифониялық музыка деп аталады. Бай полифонияның мысалы - халық әні, шіркеу хоры. Полифонияның гүлденуі XVIII ғасырдың бірінші жартысында. Осы уақытта неміс композиторы Бах хор және аспаптық полифониялық музыка жасайды. Бах шығармаларында жеке дауыстардың мәнерлі әуендері біртұтас тұтастыққа тоқылған. Полифонияның дауыстары форманың үйлесімділігі мен қисындылығын бірлікте қалыптастырады.

Бір дауысы – жүргізуші, ал қалғандары – сүйемелдеушілер гомофониялық деп аталатын полифониялық музыка. Бір уақытта дыбыстық дауыстар гармония деп аталатын аккордтар тізбегін құрайды. Үйлесімділік әуенмен тығыз байланысты. Үйлесімділік әуенді толықтырады, мәнерлі түстермен байытады, әуеннің мазмұны мен мағынасын ашуға көмектеседі және экспрессивті құрал ретінде әрекет етеді. Әуен үйлесімділікпен үйлескенде музыка жарқын және мәнерлі болады.

Нюанстер.

Шығарманың сипаты мен мазмұны әр түрлі дыбыстық күшпен орындауды қажет етеді. Өте тыныш-pianissimo – pp (пианиссимо), тыныш - piano – p (фортепиано), қатты – forte – f (forte) және өте қатты-ff (fortissimo). Мүмкін, өте қатты емес – Mezzo-forte – mf (mezzo-forte) және өте тыныш емес – mezzo-piano – mp (mezzo-) piano. Динамикалық реңктер музыкалық экспрессивтіліктің маңызды құралы болып табылады. Олар орындалатын шығарманы түрлі-түсті, жарқын көркем шығармаға айналдырады, ал орындау мәнерлі және эмоционалды болады. Кейде орындау қарама-қарсы динамиканы салыстыруды қажет етеді, бірақ кез-келген жұмыста динамиканың біртіндеп күшеюі және біртіндеп әлсіреуі бар — кресцендо мен диминуэндоның нюанстары. Кресцендо-әуеннің кішкене бөлігінде динамиканың біртіндеп күшеюі.

Диминуэндо-әуеннің кішкене бөлігінде динамиканың біртіндеп әлсіреуі. кспрессивті және техникалық орындау кез-келген жұмыста кресцендо мен диминуэндоны міндетті түрде қолдануды қамтиды. Осы нюанстардың көмегімен-диминуэндо мен кресцендо-біз тіркестердегі тірек, шарықтау шектерін бөліп көрсетеміз, әуенді көлеңкег түсіреміз.

Музыкалық экспрессивтіліктің өте маңызды құралы-соққылар. Олар дыбыстану тәсілін көрсетеді және шығарманың сипатына байланысты. Legato - (legato) біртұтас, тегіс дыбыс шығаруды қамтиды. Staccato – (стаккато) - дыбыстарды үзік-үзік шығару. Стаккато ноталардың үстіндегі немесе астындағы нүктемен белгіленеді. Стаккатода орындалған дыбыстар қысқа, дыбыстар арасында кішкене соққылар, жеңіл екпіндер мен цезурлар бар. Non legato – (non legato) - біртұтас емес, тегіс емес орындау. Әуеннің әр дыбысына аздап баса назар аудара отырып, дыбыстану. Бұл жағдайда дыбыстар легато сияқты толтырылуы керек, дыбыстар арасындағы цезуралар қысқарады. Дыбыстар екпінді, бірақ стаккато сияқты өткір емес. Әр дыбыс айқын естіледі.

Тембр

Музыкалық экспрессивтіліктің тағы бір маңызды құралы-тембр. Тембр-бұл музыкалық аспаптың немесе адам дауысының дыбысын бояу. Тембр музыкаға эмоционалды сипат береді. Бір әуен әр түрлі аспаптардың орындауында әр түрлі естіледі. Әр аспаптың өзіндік бояуы бар – скрипкада күміс, нәзік, баурап алатын дыбыс бар, виолончельде-жұмсақ, терең. Контральтоның дауысы шырынды кеуде тембріне ие, ал колоратуралық сопрано жарқыраған және дауысты. Енді оркестрде халық аспаптары қалай естілетінін тыңдайық. Оркестрлік аспаптардың түрлі-түсті тембрлері үйлесімділік байлығымен, оркестрдің әсемдігімен және мәнерлілігімен біртұтас ажырамас тұтастыққа біріктірілген. Симфониялық оркестр дыбыстық тембрлердің барлық бояғыштарына ие. Вокалистің тембрі-вокалдық музыкадағы мәнерлі құрал. Дауыстың сұлулығы ең алдымен тембрге – түс пен қанықтылыққа байланысты.

Пішін

Музыкалық шығарма белгілі бір заңдарға сәйкес құрылады және орындалады, оның негізінде шығарманың құрылымы мен формасы жатыр.Музыка, әдеби шығарма сияқты, уақыт өте келе өмір сүреді. Жұмыста бөліктер, тараулар, сөз тіркестері бар. Олар бір-бірін ауыстырады, контрастқа, сәйкестікке, қайталауға негізделген әрекет жасайды. Бөліктер тізбегі Жұмыс формасы деп аталатын белгілі бір құрылымды жасайды. Бұл екі, үш бөліктен тұратын форма, өлең, соната аллегро, люкс, рондо, соната-симфониялық цикл болуы мүмкін. Әр формада өзіндік заңдылықтар мен логика бар. Музыкалық композицияның қарапайым түрі-кезең аяқталған музыкалық ойды білдіретін форма. Кезең екі сөйлемге, ал сөйлем сөз тіркестеріне бөлінеді. Фразалар өз кезегінде мотивтерге бөлінеді. Мотив-музыкалық сөйлеудің ең кішкентай бөлігі. Музыкант шығарманы орындаған кезде, композицияны құрудың мағынасын түсініп, шығарманың құрылымын ұстанады. - сөйлемдерді, сөз тіркестерін, мотивтерді және үлкен құрылыстарды бөліп көрсетеді. Бөліктерге бөліп орындау мәнерлі және түсінікті болады. Ал мұндай орындауды қабылдау фразеологизм деп аталады. Фразалар сөз тіркестерінде шарықтау шегінің болуын, цезура деп аталатын құрылымдардың бөлінуін қамтиды.

2.6. Функционалдық сауаттылық. Шығармашылық ойлау.

Музыка сабақтарында шығармашылық ойлауды дамыту. Шығармашылық ойлау аса маңызды. Функционалдық сауаттылық-бұл әртүрлі салалардағы өмірлік мәселелерді шешу үшін алған дағдыларын қолдану мүмкіндігі. PISA функционалдық сауаттылықты халықаралық зерттеу функционалдық сауаттылықтың құрамдас бөліктеріне оқу, математикалық және жаратылыстану сауаттылығын, сондай - ақ жаһандық құзыреттіліктерді-оқушылар үшін қаржылық сауаттылықты, олардың сыни және креативті ойлауын жатқызады. Шығармашылық-бұл шешім қабылдауға, ерекше идеяларды, жалпылау мен теорияларды құруға әкелетін, оны құру бойынша танымдық іс-әрекет барысында субъективті жаңа өнім мен неоплазмаларды құрумен сипатталатын ойлау түрлерінің бірі.

Шығармашылық ойлау-бұл функционалды сауаттылықтың құрамдас бөлігі, ол адамның өз қиялын идеяларды дамыту және жетілдіру, жаңа білімді қалыптастыру, бұрын кездеспеген міндеттерді шешу үшін қолдана білу қабілетін түсінеді. Шығармашылық ойлау төрт негізгі қасиеттерді сипаттайды:

• Жылдамдық - белгілі бір уақыт аралығында идеялардың максималды санын айту мүмкіндігі;

• Икемділік - әр түрлі идеяларды айту мүмкіндігі;

• Өзіндік ерекшелік - жаңа стандартты емес идеяларды тудыру мүмкіндігі;

• Дәлдік – ой толықтығы, өз ойларына толық көрініс беру немесе жетілдіру қабілеті.

Оқушыға шығармашылық ойлау не береді?

- әр түрлі дағдыларды игеру,

- қиындықтарды жеңу,

- шығармашылық қабілеттерін көрсету,

- жеке талантын ашу,

- өзін-өзі бағалауды арттыру.

Сәтсіздік қорқынышын жеңудің ең жақсы жолы-оны сынап көру және табысқа жету.

– Қазіргі әлемде сұранысқа ие болу

Шығармашылық ойлау сыни ойлаумен тығыз байланысты. Бұл дағдылар кейбір ұқсас ойлау қабілеттеріне қатысы бар, бірақ әртүрлі мақсаттармен. Сыни тұрғыдан ойлау бағытталған қатысты теорияларды, идеяларды, шешімдерді мұқият бағалауға теңдестірілген және тәуелсіз дамыту үшін баламалар болып жатқан жағдайға позиция. Шығармашылық құруға бағытталған жаңа және қолайлы өнімдер, идеялар мен шешімдер, оларға пайдалы болатын контекст. Көптеген педагогикалық әдістер мұғалімдерге бұрыннан белгілі және тәжірибеде тиімді қолданылады:

1. «Кластер».

2. «Постер»

3. «Фишбоун»,

4. ИНСЕРТ- технологиясы, оқу арқылы сыни ойлауды дамыту және хат.

5. «Кешіктірілген болжам»,

6. «Кездейсоқтық ойыны» (ТРИЗ-педагогика);

7. SWOT-талдау,

8. Кейс-әдіс,

9. SMARTER (менеджмент)

10. «Драмогерменевтика» (әлеуметтік ойын педагогикасы)

11. «Жалпы көзқарас»,

12. «Жақындасу диаграммасы»,

13. «Рейтинг дауыс беру»,

14. «Идеялар тұрағы» (жеке білім беру);

15. «Алты ойлау шляпасы», Эдвард де Бононың қалпақтары.

16. «Плюс немесе минус-қызықты».

17. Блум Текшесі»,

18.«Блум Түймедақ»,

19. «Эйлер Шеңберлері»,

20. Венн диаграммасы,

21. «Уолт Дисней әдісі» (авторлық әдістер)

ІІІ. Қорытынды.

3.1. Шығармашылық ойлауды қалай үйретуге болады?

Шығармашылық ойлауды дамыту үшін тиімді педагогикалық тәжірибелер:

• Оқушылардың оқу іс-әрекетін бастайтын, оларды оқу іс-әрекетіне ынталандыратын және осы іс-әрекеттің мағынасын түсіндіретін оқу жағдайларын жасау.

• Оқушылардың бағалау дербестігі, өзін - өзі және өзара бағалауға арналған тапсырмалар: кейстер, рөлдік ойындар, даулар және т. б.

• Іздеу белсенділігі-іздеу сипатындағы тапсырмалар, оқу зерттеулері, жобалар.

• Табысты іс-әрекет тәжірибесін алу, проблемаларды шешу, шешім қабылдау, жағымды мінез-құлық қалыптастыру.

• Қарым-қатынастағы оқыту немесе оқу ынтымақтастығы, жұптар мен шағын топтардағы жұмыс тапсырмалары.

• Білімді интеграциялау: жалпы әдіснамалық тәсілдер, байланыстарды, ұқсастықтарды анықтау.

• Шығармашылық ойлау бар ақпаратқа - мысалы, мәтінге немесе кескінге негізделген жаңа идеяларды құру қабілетімен тікелей байланысты. Балалар шығармашылықпен айналыса алады, мысалы, кез-келген мәтіннің жалғасы немесе балама аяқталуы. Мұндай пікірталастарой мен қиялдың дамуын, балалардың шығармашылық белсенділігін ынталандырады.

• Ойын-балаларда шығармашылық ойлауды дамытудың ең тиімді әдістерінің бірі. Мысалы: «Хамелеон» ойыны. Кез келген мәлімдемені алыңыз және оң және теріс жақтарын анықтаңыз. Кілт сөздер бойынша әңгіме жазыңыз.

Шығармашылық ойлаудың дамуына басқатырғыштар, жұмбақтар, ойын-сауық мәселелерін шешу де ықпал етеді.

Ассоциативтілік - немесе мүлдем басқа заттар мен құбылыстар арасындағы байланысты көру қабілеті — баланың ойлауына икемділік, өзіндік ерекшелік пен өнімділік береді, қажетті ақпаратты тез табуға мүмкіндік береді. Ассоциативті ойлауды дамытуға арналған қарапайым тапсырма: балаларға екі пәнді салыстыруға, ортақ белгілер мен айырмашылықтарды табуға мүмкіндік беру.

Ассоциативті ойлау ақыл-ой карталарын жасау кезінде де дамиды: тұжырымдаманы немесе құбылысты әр түрлі жағынан ашатын схемалар. Музыка сабақтарында шығармашылық ойлауды дамыту аса маңызды. Музыка сабақтарында балалар шығармашылық процестерді басқару қабілетін ашады: қиялдау, құру және жүзеге асыру. Музыка сабағы оқушының шығармашылық дамуының міндеттерін мақсатты және жүйелі түрде шешуге мүмкіндік береді: шығармашылық немесе стандартты емес ойлау, эмоционалды жауап беру, қиял. Музыкалық шығармашылықта абстрактілі ойлау мен эмоционалды жауап тандемі маңызды рөл атқарады. Музыка сабағы музыкалық шығармаларды белсенді тыңдауды білдіретіндіктен, басты міндет-балаларды тыңдауға, естігендерін тұтастай талдауға үйрету. Осылайша, балалар пассивті тыңдаушылар емес, шығармашылық процестің белсенді қатысушылары. Осылайша, ассоциативті ойлаумен жұмыс, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту да қажеттігін ұмытпаған жөн. Шығармашылық тапсырмалар тақырыпқа, сыныптың немесе оқушылардың қызығушылықтарына байланысты өзгереді. Бағдарламалық шығарманың сюжетін болжау, музыканы көркем суреттеу, ең сүйікті шығармаларға өлеңдер немесе әңгімелер немесе ертегілер жазу, поэтикалық жолдарға әуендер жазу, пластикалық интонация, ынтымақты жылыну ойындары, түс ассоциацияларын таңдау, музыкалық импровизация, театрландыру, сценарий жазу концерттер, синквейн құрастыру, жұмбақтар, басқатырғыштар, кроссвордтар жасау.

Бұндай шығармашылық тапсырмаларда оқушыға жеке көзқарас кеерк, ол ең оң нәтиже береді, өйткені баланың өзі оны қызықтыратын салада бағыт траекториясын таңдай алады. Шығармашылық ойлауды дамытудың келесі кезеңі-сабақта және сабақтан тыс жұмыстарда шығармашылық жобалар құру. Сабақта қолдану мысалдары:

- Музыканы белсенді тыңдау. Музыкаға сурет салу, шығарманы талдау, Басқа шығармалармен салыстыру, пластикалық интонация, түс ассоциацияларын таңдау, бағдарламалық шығарманың сюжетін болжау.

- Ең сүйікті шығармаларға өлеңдер немесе әңгімелер немесе ертегілер жазу, поэтикалық жолдарға әуендер жазу.

- Сабақтың тақырыбы бойынша сиквейндер, кластерлер құрастыру. Кроссвордтарды, басқатырғыштар мен жұмбақтарды шешу.

3.2. Әдістемелік бойынша оқушыларды функционалды сауаттылыққа дайындау тапсырмалары

Оқушыларды функционалды сауаттылыққа тәрбиелеу, дайындау аса маңызды. Мысалы сабақтың тақырыбы: «Музыкалық аспаптар. Дамудың көркемдік-эстетикалық саласында балалардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру» деп аталсын делік.

Сабақ түрі: жаңа материалды үйрену сабағы, яғни қабылдау, түсіну, есте сақтауды дамыту.

Сабақ формасы: білімді, дағдыларды жетілдіру сабағы.

Сабақ мақсаты: жеке тұлғаның музыкалық сауаттылығын қалыптастыру, композиторлардың шығармашылығын, музыкалық аспаптар мен ұғымдарды зерделеу арқылы білім алушылардың рухани әлемін дамыту.

Тапсырмалар.

Білім беру:

• Оқушыларды музыкалық жанрлармен таныстыру;

• Оқушыларды музыкалық аспаптармен таныстыру;

• Білім алушыларды музыкалық терминдермен таныстыру;

Дамыту:

• Балалардың әлеуметтік, танымдық, шығармашылық белсенділігін дамыту;

• Музыкалық аспаптарды зерттеу саласындағы білімді жүйелеу және жалпылау;

Тәрбиелік:

• Балалардың көркемдік-эстетикалық талғамын тәрбиелеу, өнерге баулу;

• Адамгершілікті жетілдіруге ұмтылатын тұлғаларды тәрбиелеу.

Күтілетін нәтижелер.

Оқушылардың әмбебап оқудағы іс-әрекеттері:

Жеке тұлға ретінде оқушы әлеуметтік бағдарлау қабілеті, алған білімдерін, іскерліктері мен дағдыларын тәуелсіз іс-әрекетте, әлеуметтік қатынастарда қолдануға қабілетті;

Оқушының өзін-өзі дамыту және жетілдіру қабілеті, мета-пәндердің қалыптасуына ықпал етуі:

• Танымдық - іс әрекеттің мақсатын өз бетінше ажырата білу қабілеті;

• Бүтіннің бір бөлігі болып табылатын әртүрлі фактілерді біріктіру мүмкіндігі.

Реттеушілігі: оқу міндетін қабылдау және сақтау;

• үлгі, ереже бойынша іс-әрекетті жүзеге асыру;

• әрекет әдісі мен нәтижесінің айырмашылығы;

• қатені көру және түзету қабілеті;

• өз қызметін бақылау, бағалауға көзқарасы дамуы.

Коммуникативті: тыңдау және диалогқа түсу қабілеті, ұжымдық талқылауға қатысуы, ересектермен ынтымақтаса білу.

Сабақтың жабдықтары: теледидар, ноутбук, радио, иллюстрациялар, жұмыс карталары, «Музыкалық аспаптар» тақырыбындағы презентация. Міне,осы әдістемелікте берілген мақсатты тапсырмаларға орай ашық сабақ ҚМЖ-сын да еркін құрып алуға болады.

Функционалдық сауаттылық - бұл адамның қоғаммен өзара әрекеттесу жағдайында оқу және жазу дағдыларын қолдану қабілеті, яғни бұл адамға сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауға және оған мүмкіндігінше тез бейімделуге және жұмыс істеуге мүмкіндік беретін сауаттылық деңгейі. Осы тұрғыдан алғанда, мысалы, мәтінде тек нақты түрде айтылғанын көретін, оқылған нәрседегі басты нәрсені бөліп көрсете алмайтын, мәтіннің мазмұнын қысқаша баяндайтын, қарапайым схема, жоспар немесе кесте құра алмайтын адам сауатты деп саналмайды. Төменде музыка сабақтарында білім алушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға бағытталған тапсырмалар жиынтығы берілген.

№1 тапсырма

Бірінші сынып оқушылары музыка мұражайына экскурсияға келді. Олар залдарды аралап, музыкалық аспаптарды қарастырды. Экскурсовод әр залда белгілі бір топтағы муызкалық аспап-құралдары бар екенін айтты. Бірақ залдардың бірінде балалар мұражай қызметкерлері құралдарды орналастыруда қателік жібергенін байқады. Оны түзетуге көмектесіңіз.

^{1 2 3 4}

Артық құралдың атын жазыңыз

Қалған құралдардың қалай аталатынын көрсетіңіз (құрал нөмірін атаудың алдына қойыңыз)

Құрал атауы	Сурет нөмірі
Клавесин
Пианино
Рояль

№ 2 тапсырма.

Балалар музыка мұражайынан үйлеріне оралып, ата-аналарына музыкалық аспаптар туралы жаңа білгендерін айтты.

Суреттерді тағы бір рет қарастырыңыз және үш құралдың ұқсастығын көрсететін жауапты атап өтіңіз:

А) фортепиано, фортепиано және клавесин бір уақытта пайда болды;

Б) фортепиано мен клавесин – бұл пернетақта аспаптары;

В) фортепиано мен клавесин – тек қатты дыбыста ойнай алады.

Ата-аналарға осы үш құралдың қалай ұқсас екендігі түсінікті болды, бірақ олар қалай ерекшеленетініне қызығушылық танытты.

Суреттерді қарастырыңыз және айырмашылықтарды көрсететін жауаптарға баса назар аударыңыз, құралдар бір-бірінен немен ерекшеленеді:

А) Рояль, фортепиано мен клавесин пішінінен ерекшеленеді.

Б) Рояль, фортепиано мен клавесиеннен пернетақталарының пішінімен және орналасуымен ерекшеленеді

В) Клавес фортепианодан пернетақталар санымен ерекшеленеді.

№ 3 тапсырма.

Балалар мамандықтар бойынша сынып сағатына дайындалды. Мұғалім оларға музыкалық мамандықтары жазылған карточкаларды дайындады, әріптері бар конверттердің бірі шашылып кетті. Осы әріптерден музыкалық мамандықты жинауға көмектесіңіз.

Әріптерді ең жоғарыдан кішіге дейін реттеп, алынған сөзді жазыңыз.

Бұл қазақ тіліне аударғанда нені білдіреді:

А) композитор

Б) орындаушы

В) тыңдаушы

№ 4 тапсырма.

Сізге фортепиано аспабы туралы Музыка газетіне мақала жазу тапсырылды деп елестетіп көріңіз. Мұндай мақаланың ерекшелігі-ақпараттың өте қысқалығы, дәлдігі және сонымен бірге сыйымдылығы. Фортепиано аспабы туралы не жазасыз?

Дидактикалық дамуға педагогикалық түсініктеме:

Ұсынылған тапсырмаларда функционалдық сауаттылықтың мынадай құзыреттері қалыптастырылады:

* Жіктеу қабілеті (№1)

* Көрнекі қатар мен ауызша ақпаратты байланыстыра білу (№2)

* Талдау мен синтезді дамыту (№3)

* Мәтіндік ақпаратты талдау және түрлендіру (№4)

3.3. Музыканың маңыздылығын оқушыларға түсіндіру.

Жаңа білім беру стандарттары түбегейлі өзгермейді, керісінше ескі стандарттарды жаңартады, балалардың практикалық дағдыларына назар аударады. Бүгінгі мектептің алдына қойылған міндет-оны қолдануға және өзін тәуелсіз өмірде сенімді сезінуге мүмкіндік беретін заманауи білім, дағдылар мен қасиеттердің қажетті жиынтығына ие түлекті дайындау. Негізгі жалпы білім беру сапасының мемлекеттік кепілдіктерінің құрамына енген маңызды жаңа ұғымдардың бірі-функционалдық сауаттылық. Функционалдық сауаттылық-бұл сөйлеу әрекетінің барлық түрлерін еркін меңгеруді көздейтін коммуникативтік сауаттылық және ақпараттық-оқулықтарда және анықтамалық әдебиеттерде ақпарат іздеуді жүзеге асыру, интернеттен және басқа көздерден ақпарат алу, ақпаратты өңдеу және жүйелеу және оны әртүрлі тәсілдермен ұсыну мүмкіндігі. Идеологиялық іс-әрекеттің мақсатын қою және ауызша тұжырымдау, жоспарлау және оны өзгерту, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі бағалау және т. б. Яғни, функционалдық сауаттылық-бұл оқушылардың мектепте оқып жүрген кезінде қол жеткізе алатын білім деңгейі және адамның өмірдің әртүрлі салаларындағы стандартты өмірлік міндеттерді шешу қабілетін болжайды. Басқаша айтқанда, оқушылар зерттелетін пәндердің мамандық таңдау туралы шешім қабылдауға және өмірде өз орнын табуға қалай көмектесетінін түсінуі керек. «Бізге музыка не үшін керек?» деген сауалды 7-8 сынып оқушыларынан жиі естуге болады. Бұл сұраққа жауап бере отырып, мен оларды музыка, өнер туралы білім кейінгі өмірде пайдалы болатынына сендіруге тырысамын, мүмкін кейбір басқа пәндер бойынша білімнен де көп рухани негіз дер едім. Шынында да, мектепті бітіргеннен кейін жоғары оқу орындарына, әсіресе ірі қалаларға түскеннен кейін олар мүлдем басқа мәдени ортаға түседі. Әр түрлі мұражайларға, опера және балет театрларына, музыкалық залдарға, классикалық, джаз, эстрадалық музыканың концерттеріне бару мүмкіндігі, сайып келгенде, көше музыканттарының өнерімен танысу - осының бәрі бала кезінен жастардың музыкалық көкжиегін қалыптастырады, олардың музыкалық-эстетикалық талғамын дамытады. Провинциялық қалалардың балалары бұл ақпаратты қаланың әртүрлі мәдени өмірінің болмауына байланысты ала алмайды. Мұндай балалардың музыкалық ақпараттың үлкен ағымында адаспауы, белгілі бір мәдени ортада оңай бейімделуі және еркін жұмыс істеуі өте маңызды. Бұған музыка сабақтарында функционалды сауаттылықтың дамуы ықпал етеді. Бірақ біз тек оқушылардың оқу және ақпараттық сауаттылығын дамытумен шектелуіміз керек пе? Өйткені, «Музыка» оқу пәнінің өзіндік ерекшелігі бар және мұнда музыкалық сауаттылықты қалыптастыру туралы айту керек. Музыкалық сауаттылық-бұл музыканы өмірмен тығыз байланысты тірі бейнелі өнер ретінде эмоционалды қабылдау қабілеті, бұл оқушылардың музыкалық мәдениеті, олардың рухани еркіндігі, бұл әртүрлі дәуірлер мен стильдердегі музыкаға, соның ішінде ұлттық және қазіргі заманғы музыкаға қызығушылық, шығармашылық ойлау және белсенді шығармашылық қызметке қосылу қабілеті, сайып келгенде, бұл жүйе музыкамен одан әрі дербес қарым-қатынас, музыкалық өзін-өзі тәрбиелеу және өзін-өзі тәрбиелеу үшін базаны қамтамасыз ететін білім, білік және іс-әрекет әдістері. Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру-бұл күрделі, көпжақты, ұзақ процесс. Қажетті нәтижелерге балалар пәнге қызығушылық танытса, оны оқуда белсенділік танытса және мұғалім әртүрлі заманауи білім беру педагогикалық технологияларын шебер, сауатты үйлестірсе, жаңа оқу жағдайлары мен оқу тапсырмаларын қолданса ғана қол жеткізуге болады. «Музыка» пәні бойынша негізгі жалпы білім берудің үлгілі жұмыс бағдарламасында «Музыка оқу пәнінің мазмұны» бөлімінде жаңа, өте қызықты қызмет түрлері, оқу жағдайлары мен тапсырмалар ұсынылады. Олардың кейбіреулері біз үшін іс жүзінде мүмкін емес – бұл академиялық, рухани музыка, опера, балет концерттеріне бару. Басқалары оқушылардыуң функционалдық сауаттылығын қалыптастыруға бағытталған жаңа мемлекеттік білім беру стандарттары бойынша музыка сабақтарына өте қолайлы. Мен практикада қолданатын олардың кейбіреулері туралы айтқым келеді. Қазір қоғамға белсенді, шығармашылықпен ойлай алатын, стандартты емес шешімдер қабылдауға қабілетті адамдар қажет. Тұлғаның осындай қасиеттерін дамыту және оларға қол жеткізу мүмкіндіктерінің бірі проблемалық оқыту технологиясы, проблемалық сабақ болып табылады. Шығармашылық тапсырмалар дамушы сипатта болуы, білім алуға, оқуға ықпал етуі үшін оларды проблемалық түрде қолдану керек, оқушыларды жаңа білімді өз бетінше іздеуге тарту керек, бұрын алған білімдерін жаңа практикалық жағдайларда пайдалану керек. Музыка сабағындағы барлық материалдарды мен балаларға бейне форматта ұсынуға тырысамын. Бір жағынан, бұл музыканың өзін қабылдауды жеңілдетеді, екінші жағынан, музыканы естіп қана қоймай, оның пайда болуы мен дамуының таңғажайып процесін, ол орындалатын музыкалық аспаптарды, музыканттардың өздері мен белгілі бір шығарманы орындау кезіндегі эмоцияларын көруге мүмкіндік береді.

3.4. Қорытынды.

Қорыта келе айтарым, әр бала пианист немесе вокалист, оркестр немесе хор сахнасында концерттік қойылымның қалай көрінетінін жақсы біледі. Бірақ бұл білімді практикалық қолдануға қатысты мәселе-белгілі бір концертке билет сатып алу кезінде залда қандай орындарға артықшылық беру қиын. Мен балаларға фортепиано, камералық, орган музыкасы, симфониялық немесе халықтық оркестр, камералық оркестр концерттерінде залда ең ыңғайлы отыру нұсқаларын ойластыруды ұсынамын. Топта жұмыс істейтін балалар дұрыс жауаптар табуға және оларды дәлелдеуге тырысады, мен оларды тек бағыттаймын, дұрыс шешімге келуге көмектесемін. Билет сатып алу қажет болған жағдайда балалар пианисттің концертінде концерт залының сол жақ жартысында отырған ыңғайлы екенін(сахнаның оң жағын фортепиано жауып тастайтындықтан), ал Орган музыкасының концертінде ең ыңғайлысы алдыңғы қатар болатынын біледі. Алғашқы 3-4 қатардағы сол және оң жақтағы орындар, өйткені органист орган кафедрасына қарап, тиісінше, арқасымен көрермендерге отырады; музыканы орындау кезінде 4-тен 7-ге дейін нұсқаулар мен аяқ пернетақтасы қолданылады. Мұның бәрін тек бүйірден және сахнадан алыс емес жерден көруге болады. Симфониялық және халықтық оркестрлердің концертінде залдың ортасында отыру қажет емес, өйткені бұл жағдайда дирижердің эмоциясын, оркестрмен байланысын көрмей, оның артына қарау керек болады. Театрға билеттерді сатып алу үшін Сіз аудиторияның құрылымын жақсы білуіңіз керек: партер, амфитеатр, бельетраж, балкондар, ложа, галерея және т.б., сондай-ақ спектакльдерді көруге ыңғайлы орындар туралы түсінікке ие болуыңыз керек, мысалы қымбат, арзан тұсы қай жер. Оқушылардың үлкен қызығушылығы театрдағы, академиялық, эстрадалық-джаз және поп-музыка концерттеріндегі мінез-құлық ережелері, бұл дресс - код және концерт залына келу керек уақыт мезгілі, концерт немесе үзіліс кезіндегі мінез-құлық, және, мүмкін, ең маңыздысы «қол шапалақтаудың» алтын ережесі. Талқылау барысында аталған концерттердегі мінез-құлық ережелері мүлдем басқаша екендігі анықталды. Белсенді талқылаудан кейін балалар «Классикалық және эстрадалық-джаз музыкасының концерттеріндегі мінез-құлық ережелері», «Театрдағы мінез-құлық ережелері» жадынамаларын құрастырды, олар балалардың өмірінде міндетті түрде пайдалы болады. Бұл оқу жағдайлары функционалдық сауаттылықты қалыптастыру бойынша тапсырмалар ма? Ия, олар, өйткені пәннен тыс қойылған міндеттер пән білімі музыканың көмегімен шешіледі. Олардың мәнмәтіні жақын мақсатты жағдайлар, күнделікті өмір, мәселен билетті қайдан сатып алу керек, концерттерде, театрда өзін қалай ұстау керек деген сияқты. Олар күнделікті жағдайды сипаттайды, оқушыға жақын және түсінікті. Музыка сабағында алған білімдерін балалар театрға немесе концертке барғанда қолдана алады. Оқушылардың алдында проблемалық міндеттерді, проблемалық жағдайларды үнемі қою баланың проблемалардың алдында адаспауына, бірақ оларды шешуге ұмтылуына әкеледі. Өйткені, мәселе әрқашан кедергі болып табылады, ал кедергілерді жеңу – қозғалыс, дамудың өзгермейтін серігі. Жаңа бағдарлама ұсынатын музыка сабағындағы жұмыстың қызықты түрі-көрнекті композиторлардың шығармашылығы туралы көркем және деректі фильмдерді немесе олардың үзінділерін, сондай-ақ белгілі композиторлардың музыкасы бар фильмдерді көру, содан кейін сыныпта талқылау. Балалар оқиғалар болып жатқан тарихи дәуірді, белгілі бір елдің мәдени өмірін көреді, фильмде басты кейіпкерлердің – композиторлардың, музыканттардың сыртқы келбеті мен ішкі келбеті, олардың шығармашылық ізденістері, сәтсіздіктері мен жеңістері көрсетілген. Ең бастысы, фильмдерде сапалы музыка көп естіледі. Осының барлығы функционалды сауаттылықты музыкада қолданып, өмір дағдысына енгізу болып табылады.

ІV. Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Абдуллин Э.Б. Музыка « Российская педагогическая энциклопедия» - Москва, 1993г

2. Абдуллин Э.Б. « Приобщение к музыке» начальная школа №12- Москва,1997г

3. Р.Сулейменова,Г.Жумалиева Музыка пінән оқыту әдістемесі(Бастауыш сыныптарға арналған)”Фолиант”баспасы Астана-2012

4. Абдуллин Э.Б. Теория и методика музыкального образования

5. школьников:программа – констпект для педагогов учебных заведений для специальности 03.07.00( музыкальное образование) – Москва, 1996г.

6. Абдуллин Э. Б. Теория и методика музыкального обучения в общеобразовательной школе: Пособие для учителей – Москва, 1983г.

7. Апраксина О.А. Методика музыкального воспитания в школе – Москва,1983г

8. Апраксина О.А. « О праве учителя – музыканта на эксперименте».Музыкальное воспитание в школе, выпуск 15- Москва 1982г.

9. Апраксина О.А: « Современные требование к учителю – музыки и задачи музыкально- педагогических факторов» Музыка в школе№1, Моква, 1983г.

10. Апраксина О.А. «Детское музыкальное воспитание в России» из истории музыкального воспитания: хрестоматия

11. Апраксина О.А. Сборник статей помощь учителю пения, Москва,1964г.

12. Апраксина О.А. Музыкальное воспитание в школе,Москва,1964г.

13. Арчажникова Л.Г. Профессия – учитель музыки, Москва,1984г.

14. Байділдаев Ө. Ән музыка сабағы 1,2,3,4 сынып оқулықтары,Алматы,1970ж.

15. Балтабаев М.Х. « К вопросу о применении мотодологии традиционной художественной культуры в процессе преподавания музыки в школе». Вопросы музыкальной педагогики, теории и исполнительства, Алматы: КазГПУ им Абая, 1992г.

16. Балтабаев М.Х. Казахская традиционная художественная культура в системе образования, Алматы, 1994г.

17. Балтабаев. М.Х. Современная художественная культура Казахстана, Алматы, 1998г.