Өлең талдаудың оңай жолы

Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігі

«Халел Досмұхамедов атындағы № 4 жалпы орта білім беретін мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Қалдыбай Камшат

8 «А»сынып

«Өлең талдаудың оңай тәсілдері»

IV бағыт «Қазақстанның тарихи ескерткіштері және перспективалытуристік маршруттар»-секциясы: әдебиет

Жетекшісі: Амирбекова Тазагул Төпенқызы

Ғылыми кеңесші: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университетінің ф.ғ.к.,доцент Н.К.Омаров

Шымкент-2024ж

МАЗМҰНЫ

I Кіріспе бөлім

Менің ізденістерім

II Негізгі бөлім

2.1 Ізденістен туған зерттеу еңбегім

2.2Мақсаты,міндеттері

III Қорытынды бөлім

Зерттеу еңбегімнің маңыздылығы,нәтижелері,қорытындысы

Өлең талдаудың оңай тәсілдері

Мен бүгінде мектеп қабырғасында жүрген оқушымын. Алдыма қойған мақсатым-жан-жақты дамыған жеке тұлға болып қалыптасу.Шығармашылық,түрлі қабілеттерімді үнемі жетілдіріп отыруға тырысамын. Бір сөзбен айтқанда,бәсекеге қабілетті адам болғым келеді.Барлық пәндерді жақсы көремін,жақсы оқимын. Сонда да менің жаныма жақын әрі өзім сүйіп оқитын пәнім – әдебиет пәні.

Әдебиет пәнінде оқулықта оқушыларға көптеген тапсырмалар берілген. Тапсырмалар түрлі әдеби шығармаларға,өлеңдерге талдау жасауға негізделген.Сондай талдаулардың ішіндегі ең ұнайтыны –өлең талдау. Өлеңге сатылай кешенді талдау жасағанды жаным сүйеді.Сатылай кешенді талдау жасау негізгі екі бөлімнен тұрады.Біріншісі,өлең құрылысына талдау; екіншісі, осы өлеңге әдеби-теориялық ұғымдар негізінде талдау жасау.

Іздене жүріп өлеңге сатылай кешенді талдаудың үлгісін таптым.Бірақ қанща ізденсем де, бір өлеңге нақты,толыққанды талдау жасаған нұсқаны еш жерден таба алмадым.Қаншама ғалымдардың еңбектерін ақтарсам да,мысал ретінде бір шумақ өлең берумен шектеледі,оның өзі толыққанды талдау емес.

Осы жағдай мені зерттеп,зерделеу жасауға жетеледі.Іздене,еңбектене отырып,бір өлеңге толықтай сатылай кешенді талдау жасаудың жеңілдетілген үлгісін жасадым. Бұл үлгі алдыңғы тапқан үлгімнің жетілдірілген түрі десем де болады. Өзім жасаған үлгіге салып, бірнеше өлеңдерді талдап та көрдім. Сәтті шықты. Құрбыларыммен де бөлістім. Оқулықта өлең талдауға қатысты тапсырма берілсе, мен сатылай кешенді талдау жасап апаратын болдым.

Бүгін сол көп уақытты алмайтын, пәнге қызығушылығы бар кез-келген адам сүйсіне орындайтын,еш нәрсе талданбай қалыс қалмайтын кешенді талдаудың оңай үлгісін ортаға салып отырмын.

Бұл кешенді талдауды пайдалану,онымен жұмыс жасау маған не берді?

Зерттеу арқылы жеткізген жетістіктерімді айта кетейін:

Біріншіден,әдебиеттегі қазіргі заман талап етіп отырған өзекті проблеманы шешуге - өлеңді талдай білуге, кез-келген талдау түрін жасай білуіме үлкен ықпалын тигізді.

Екіншіден,осы жеңілдетілген схема бойынша талдау мені тиянақты жұмыс жасауға итермеледі.Үшіншіден, кез-келген шығармаға сын тұрғысынан қарап , ой қорытуға әкелді.Төртіншіден,өзім жасаған оңайлатылған схема негізінде мен өлең талдау әдістерінің қыр-сырын тереңірек ұғына түсу үстіндемін.Осы зерттеу еңбегімді ары қарай тереңдетіп,білімімді ұштай түсуге мүмкіндік алып отырмын.Бесіншіден,сөздерді көркемдеу тәсілдері- троп пен фигураның ұқсастық,айырмашылығын сараптап,зерттеп,шатастырмай таба білуіме ықпал етті. Сондықтан бұл зерттеу үлгісі басқа оқушыларға да үлкен көмек болады деп ойлаймын.Алтыншыдан, менде шешім қабылдау,өз көзқарасымды қорғай білу,өзіме деген сенімділік қалыптасты. Қорыта келгенде,өзіме игі әсерін тигізген осы жағдайлардан кейін зерттеу жұмысымды көшілік талқысына ұсынуды жөн көріп отырмын.

АННОТАЦИЯ

Талдау-дегеніміз жеке қасиет ерекшеліктерді арнайы қарастырып,танып білу арқылы бүтінді айқын сезінуге себін тигізетін,соған қызмет ететін тәсіл.

Әдеби шығарманы талдау үшін,көркемдік сипатын дәл бере алу үшін оның өзіндік,өзгешелік ерекшеліктерін түгелдей де,жекелей де ашып қарау керек.

Оқушы Қалдыбай Камшаттың зерттеу,зерделеу жұмысы өлең талдауға арналған.Жай талдау емес,оқушы өзі құрастырған үлгі бойынша белгілі бір өлеңді әр қырынан қарастырып,(өлең құрылысы,әдеби-теориялық ұғымдар бойынша көркемдегіш тәсілдерді табу),өлеңнің қасиет ерекшеліктерін,жеке бөлек-бөлшектеріне тән өзгеше сипат белгілерін арнайы зерттеп,танып-білуді мақсат етеді.Өлең құрылысындағы ырғақтық иннотациялық өзгешеліктерді,әр түрлі шумақ,тармақ,ұйқастарды талдауда оқушы талдаған өлеңнің құрылыс бітіміндегі әншейінде көзге түспейтін,байқала бермейтін сипат белгілері айқын танылады.Оқушы өлеңді қай тұрғыдан талдаса да,олады айырып,ажырту үшін жүйесін тауып,бір-бірімен қабаттастырып,жалғастырып,әдемі шешімін таба біледі.

Оқушының ізденгіштік қабілеті ешкімді бейжай қалдырмайды.Айтар ойы нық,тілі жатық зерттеу еңбегі өлең жүйесін толық тани білуге қызмет етеді.

ANNOTATION

Analysis is a method that promotes a clear perception of the whole through targeted consideration and recognition of individual features and serves it.

In order to analyze a literary work, to give an accurate description of its artistic character, it is necessary to identify its original and unique features both as a whole and separately.

The research work of student Kaldybay Kamshat is devoted to the analysis of a poem. This is not a simple analysis, but an examination of a certain poem from all sides according to the model he created (finding artistic techniques by structure). poems, literary and theoretical concepts), features of the poem, its individual parts. The goal is a targeted study and recognition of various features when analyzing rhythmic and note differences in the structure of the poem, various stanzas, sentences. and stanzas, the features of the construction of the analyzed poem are clearly understood, he can find a system of division and separation, layer them on top of each other, continue and find a beautiful solution.

The student's curiosity leaves no one indifferent. Research work with a solid understanding of speech and knowledge of the language serves to fully understand the system of poems.

Өлең талдаудың оңай тәсілдері

Зерттеу еңбегі

Менің ізденісім неден басталады? Ізденісім бір өлеңге толық жан-жақты талдау жасаған сараптамалық зерттеу бар ма екен?- деген қызығушылықтан басталды. Оқыдым,зерттедім,бірақ таппадым.Тек бір шумақ қана талданады, онда да не өлең құрылысына не көркемдегіш тәсілдерге ған талдау жасалынады. Алдыңғы буын аға-әпкелеріміздің жасаған кешенді талдау үлгісін таптым.Осы негізде кеңейтіп , жетілдіріп, жеңілдетілген талдау үлгісін жасадым.

Қазақ поэзиясын сатылай кешенді талдаудың толық үлгісі
1. Авторы:

2. Тақырып – бұл өнер туындысының іргетасы.Бұл –шығарма. Әдеби шығарма дегеніміз белгілі дәуірдегі
қоғамдық шындықтың сәулесі.
3. Жанр түрі – поэзия(өлең).Өлең дегеніміз – белгілі бір өлшеммен қиыннан қиыстырып, үйлесімді ырғақпен ұйқасып келетін өрнекті сөз жүйесі.
4.Идеясы - автор тақырып арқылы шындық өмір көріністерін суреттегенде ,оны өз көзқарасы, өз дүниетанымы тұрғысынан бейнелейді.Сол арқылы мақсат,мүддесін,арманын білдіреді.
5.Шумақ – аяқталған синтаксистік біртұтас ойды білдіреді

5.1. Бір шумақты

5.2. Екі шумақты
6.Тармақ - өлеңнің әр жолы.

6.1. Екі тармақты

6.2. Төрт тармақты т.б.
7.Бунақ – белгілі бір дауыс ырғағымен бөлінуі.

8. Буын саны - сөздің құрамындағы дауысты дыбыстардың санына байланысты

8.1. 3-4 буынды

8.2. 6-7 буынды

8.3. 8-9 буынды

8.4. 11-18 буынды,т.б.
8.5. Аралас буынды

9.Ұйқас

9.1. Қара өлең ұйқасы(-а-а-б-а)

9.2. Шұбыртпалы ұйқас (-а-а-а-а)

9.3. Ерікті ұйқас (а-б-в-г-д)

9.4. Кезекті ұйқас (-а-б-в-б)

9.5. Шалыс ұйқас (-а-б-а-б)

9.6. Егіз ұйқас (-а-а-б-б)

9.7. Аралас ұйқас (-а-а-б-в-б-в-б-б-б)
10.Әдеби теориялық ұғымдар

10.1. Троп

10.2. Фигура
11.Түсіндірме сөздік
12. Өлеңнің негізгі түйіні, тәрбиелік мәні.

Зерттеу, зерделеу еңбегімді 2023 жылдың шілде айынан бастадым.Басты мақсатым-әдеби талдауларды қайтсем жетік меңгерем деген ой еді.Осы мақсат мені алға жетелеп келеді.

Жетілдірілген, жеңілдетілген талдау үлгісі бойынша талдап,білімімді жетілдіріп келемін.Өзіме берері көп талдау үлгісі болды.Сол үлгілерімді ортаға салғым келеді.

№1 талдау үлгісі

Фигура

Троп

Айырмашылығы

Сөйлемді айтылып жүрген қалпынан өзгертіп құру

Сөз таңдау,ауыстырып айту

Ұқсастығы

Екеуіде сөз өткір,тартымды,әсерлі болу үшін қызмет етеді.

Өлеңге әдеби-теориялық талдау жасау үлгісі

№2 талдау үлгісі

Мен алдыңғы толқын аға-әпкелеріміз жасаған өлең құрылысына қандай өзгеріс енгізіп,жетілдірілгенімді көрсетіп отырмын. Алдыңғы өлең құрылысына талдауды, яғни, буын,бунақ,шумақ,тармақ, ұйқас тұрлеріне талдауды сол күйінде өзгеріссіз қалдырдым. Себебі, бұл талдау- заңдылық, талдаудың негізгі шаблоны.Менің енгізген өзгерісім көркемдік тәсілдерге талдауға қатысты. Алдыңғы толқынның схемалық талдау үлгісінде тек троп, фигура деп қана берілген.Өлең талдауға ең қиындық келтіретін де осы – көркемдік тәсілдерге талдау.Троп пен фигурадан басқа қазіргі кезде ажарлау деп аталып жүргенбейнелеуіш құралдар да бар. Мен осы сөздердің көркемдегіш тәсілдеріне аса мән беріп, талдаудың жеңілдетілген үлгісін жасауға күш салдым. Нәтижесінде , мақсатыма жеттім де. Ең алдымен троп пен фигураның ұқсастығы мен айырмашылығына зер салдым.Схемалық таблицадан көріп отырғандарыңыздай троп тек жеке сөздердің ауыспалы мағынасын зерттейтін көркемдік тәсіл болса, фигурада бүкіл сөйлем құрылысы өзгеріске түседі екен. Осы өзгешелікті білген адам көркемдегіш тәсілдерді талдауда қателесуге жол бермейді. Екінші схемада троп ,фигура, ажарлаудың түрлері нақтыланған.Троптың он түрі, фигураның алты түрі,ажарлаудың бес түрі көрсетілген. Бұл не үшін керек?Бұл осы көркемдегіш тәсілдердің түрлерін шатастырмау үшін қажет.Сондықтан осы схемалық көрнекілікті ойластырдым.

Сол сияқты менен кейінгі пайдаланатын қолданушыға дайын ақпарат (шпоргалка) жасадым. Математикада көбейту кестесін сабақта қолдану қаншалықты қажет болса, өлеңнің көркемдегіш тәсілдерін талдау жасау да соншалықты қажет ЖАДЫНАМА жасадым. Қарап тұрсаңыздар жадынамада дайын троп пен фигура, ажарлаудың түрлері,анқтамасы, бір-екі мысалымен берілген. Бұл не үшін қажет?

Бұл жадынама көркемдегіш тәсілге талдаушының есінде , жадынама сақталу үшін қажет.Әр жерден әр әдебиеттен іздеп жүрмейсің алдыңда жатады. Күнде көз алдыңда тұрған соң жадыңда жатталады.Оңай талдауға жетесің.

ЖАДЫНАМА ЕСІҢДЕ БОЛСЫН!

ЖАДЫНАМА ЕСІҢДЕ БОЛСЫН!

ЖАДЫНАМА ЕСІҢДЕ БОЛСЫН!

№1 үлгі

Сіздердің көздеріңізді жеткізу үшін мен енді жеңілтелілген өлең талдау үлгісіне салып бір-екі өлеңге толыққанды талдау жасайын.Талдауға мен Ілияс Жансүгіровтің «Күн боламыз» атты өлеңін алып отырмын.

№2 үлгі

Өлеңге әдеби-теориялық талдау жасау үлгісі

Абайдың атақты «Сегізаяқ» өлеңінің екі шумағына осы талдау үлгісі бойынша талдау жасайық.

Нәтижесін өзім көріп, пайдаланып жүрген жеңілдетілген талдау үлгісінің тиімділігі неде? Енді осы сұрақтарға жауап бере кетейін.екі талдау үлгісінің тиміділігі өте зор.

Өлең құрылысына, әдеби-теориялық талдауда болсын, талданбай ұмыт қалған, қалыс қалған нәрсе болмайды.Себебі, барлық талдау критерийлері көз алдыңда тұрады.

-Троп пен фирураныңайырмашылығы туралы жасалған сызбам ббағдаршамның рөлін атқарады. «Шатасып кетпе» деген белгі.

-Әдеби-теориялық талдау кестесі де өте тиімді. Троп пен фигураның, ажарлаудың түрлері көз алдыңда тұрады да, сол бойынша талдау жеңіл болады.Мысалы, метафора бар ма осы өлеңде,кейіптеу ше деп бірінен соң бірі келе береді.Бар болса талдайсың,жоғы қала береді.Бірте-бірте шатаспай дұрыс талдауға алып келеді. Ұмыт қалған жеріңді еске түсіруге де өте тиімді.Бұған қарап мен бәрін меңгердім деген ұғым тумайды. Қиналған жерімді қайта оқуға тура келеді.Көпке пайдалы болып қалар деген үмітпен зерттеу еңбегімді ортаға салып отырмын.