ӨМІРДІҢ ЭКОЖҮЙЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕР МЕН АЛУАНТҮРЛІЛІГІ. БИОГЕОЦЕНОЗ-БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ.АНТРОПОГЕНДІ ФАКТОРЛАР.

БИОЛОГИЯ
Орта білім мекемелерінің 11-сынып оқушылары үшін оқулық
1-басылым
Өзбекстан Республикасы Халыққа білім беру
министрлігі бекітген
«SHARQ» БАСПА
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ-АКЦИОНЕРЛІК
КОМПАНИЯСЫ БАС РЕДАКЦИЯСЫ
ТАШКЕНТ – 2018

© A. Ғафуров, A. Aбдукаримов, Ж. Талпова, О.Ишанклов,
М.Умаралиева, И. Абдурахманова.
© «Sharq» баспа –шығармашылық акционерлік
компаниясы Бас редакциясы, 2018.
Биология: Жалпы орта білім мектептерінің 11-сыныбы үшін
оқулық: 1-басылым /Авторлар: A.Ғафуров, A. Абдукаримов,
Ж.Талипова, О.Ишанкулов, М. Умаралиева, И.Абдурахманова.
– T.: «Sharq», 2018. – 240 б.
ISBN 978-9943-26-809-8
УӮK 57(075.3)=122
KБK 28.0я721
УӮK 57(075.3)=122
КБК 28.0я721
Б – 56
Б – 56
ISBN 978-9943-26-809-8
Республика мақсатты кітап қоры есебінен басылды.
Пікір жазғандар:
Қ. Сапаров – Биология ғылымдарының докторы, профессор;
M. Эргашева – A. Авлони атындағы ХББҚҚДБЖОИ доценті,
биология ғылымдарының кандидаты;
Б. Рахимова – Ташкент қаласы Юнусабад ауданындағы
105-санды жалпыбілім мектебінің биология
оқытушысы.
Авторлар:
A.Ғафуров, A. Aбдукаримов, Ж.Талипова, О.Ишанкулов,
М. Умаралева, И. Абурахманов.

3
СӨЗ БАСЫ
Қазіргі кезде адамзат әлемінде тұрған маңызды міндеттер табиғаттағы
биологиялық түрлілікті асырaу, экологиялық тұрақтылықты қамтамасыз ету,
глобалдық климат өзгерістердің кері әсерін жұмсату саналады. Адам сала-
маттығына қатер төндіретін аллергиялық, жұқпалы және эпидемиологиялық
аурулардың алын алу, ауыл шаруашылығын модернизациялау мен жедел
дамыту, экологиялық таза өнімдер істеп шығаруды кеңейтіру, суарылатын
жерлердің мелиорациялық жағдайын және де жақсылау, су және басқа ре-
сурстарды үнемдейтін заманауи агротехнологияларды іс жүзіне асыру қа-
жет. Ауру мен зиянкестерге шыдамды ауыл шаруашылығы егіндерінің жаға
түрлерін және жоғары өнімділікке ие жануар заттарын жарату қажет. Осы
міндеттерін орындау бүгінгі күнде орта мектепте білім алып жақан, келе-
шекте жоғары маман болуына бел байлаған жастар міндетіне жүктеледі.
Аталмыш проблемларды сәтті шешуде медицина, табиғатты қорғау және та-
биғи байлықтардан ақылмен пайдаланудың теориялық негіздері болған био-
логия пәнінің заңылықтары, пән жаңалықтары мен қолға енгізген жетістік-
терді үйрену және практикада қолдау аса маңызды білдіреді.
Әрбір тұлға табиғат пен оның құрамды бөліктері, қоршаған-ортаға
сақтықпен тиімді қатынаста болуы, табиғи байлықтарды асырау, көбейту,
тірі организмдердің Жер жүзіне тарқалуы, дамуы, олардың жасау ортасына
қалыптасуы, қоршаған орта мен басқа тірі организмдермен өзара қатынас­
ытары, ғаламшармыздағы өмірге қатер тудырушы факторлар және оларды жою шараларына тиісті биологиялық заңдылық пен теорияларды үйрену
мүмкін. Аталмыш білімдер экологиялық мәдениетті құраудың негізі болып
саналады.
Осы оқулық орта білім мекемелерінің мемлекеттік білім стандарттары-
ның талаптары негізінде дайындалған. Оқулық мазмұны 10-сыныпта оқы-
тылған биология оқу пәнінің логикалық жалғасы болып, 11-сыныпта өмірдің
биогеоценикалық және биосфера дәрежесіндегі жалпыбиологиялық заңдар,
органикалық әлем филогенезін үйренуге арналған. Тақырып мазмұнын
мұқиятпен оқып шығып, онда пайдаланылған шартты беліглер негізінде
берілген тапсырмаларды орындаудың келешекте тұлға ретінде қалыптасуы,
ғылыми көзқарасты кеңейтіру және экологиялық ойға ие болуларыңа мүм-
кіндік жаратады.
Тәуелсіз Өзбекстанның кемелдікке ұмтылушы перзент негізінде пән не-
гіздерін терең меңгеріп, келешекте биологиядан иелеген компетенцияла-
рыңа негізделген халде маман (кәсіп) таңдап, тәуелсіз өмірде өз орындарың-
ды табуларыңа сенеміз.

4
I ТАРАУ. ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ӨМІР
I тарау мазмұнымен танысып, Сен:
 тірі
маңызын мінездей алуларың;
 биологиялық жүйелердің иерархиялық түзілісі мен жалпы жиын-
тықтарының қасиеттерін түсіндіре алауларың;
 экологиялық міндеттерін талдау жасай алуларың;
 тірі организмдер түзілу дәрежесінің өзіне тән қасиеттерін өзара са-
лыстыра алуың қажет.
1-§. БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР. ЭКОЛОГИЯ – БИОЛОГИЯЛЫҚ
ЖҮЙЕЛЕР ТУРАЛЫ ПӘН
Тірек білімдеріңді қолдаңдар.
Алдыңғы сыныпта үйренген білімде­
ріңнен пайдаланып, жердегі өмірдің түзілу дәрежесін есте. Өмірдің
әр бір дәрежесінің түзілу және фукнционал бірлігін анықтаңдар.
Өмірдің әрбір дәрежесінде қандай биологиялық үдерістер болады?
Адамзат пайда болғаннан бастап қоршаған-орта, өсмдіктер мен жа-
нуарлар әлемі, табиғатта ұшырайтын жағдайлармен үдерістердің сыр
лы жақтарын үйренген. Олардан келесі өмірде пайдалану тұрғысынан
алғашқы тәжірибелерге ие бола бастаған. Алғаш табиғатта ұшырай-
тын жағдайлар мен үдерістердің өзіне тән жақтары бойынша айрықша
мәліметтер топталған. Өсімдіктер мен жануарлар әлемі, табиғатта ұшы-
райтын жағдайлар мен үдерістердің белгісіз жақтары үйренілген. Сол
негізде адамның санасы дамыған, логикалық тұрғыдан пікірлей алуы
арқылы табиғаттағы өмірдің маңызы, өсімдіктер мен жануарлар өмірін-
дегі мезгілді қалыптасулары, табиғатта ұшырайтын түрлі жағдайлар мен
үдерістерді түсіндіру мүмкіндігі жүзеге келген.
Адамның табиғат пен оның құрамды бөліктеріне болған қатынасы және
табиғаттағы жағдайлар, үдерістердің маңызын үйренуі ғылыми тұрғыдан
білудің негізін құраған. Ғылыми тұрғыдан білу адам ой-санасының жоғары
дәрежесі болып, ғылыми-жаңалықтар, алдын белгілі болмаған өсімдіктер-

5
мен жануарлардың құрылымы өмірлік үдерістер, заңдар мен заңдылықтар-
ды жаратуға бағытталған болады. Сол негізде адам өзін қоршап тұрған
ортаны үйрену нәтижесінде жерде жасайтын организмдер, олардың өміріне
әсер ететін факторлар жөнінде ғылыми мәліметтер жүзеге келеді.
Көне дәуірде ғылыми білімдердің бірінші пішіні табиғат пәлсапасы
еді. Табиғат пәлсапасының объекті табиғатта ұшырайтын жағдайлар-
ды үйрену есептелген. Табиғат пәлсапасы табиғат туралы мәліметтерді
топтап, XVI–XVII ғасырларда жанды және жансыз табиғат жөніндегі
тәуелсіз пән – табиғаттанудың қалыптасуына мүмкіндік жаратады. Ta-
биғаттану пәні негізінде үйрену объекті, арнаулы зерттеу методтарына
байланысты пәндердің мамандандырылғаны өмірге келеді.
Биологияның үйрену объекттері табиғаттың тірі материясы немесе орга-
низмдер болып табылады. Биология тірі материяның құрылымы, олардың
өмірдегі қызметі, анорганикалық табиғатпен өзара байланысын үйренеді.
Тірі материяның жүйелі құрылымы. Tірі табиғат дүниесі біртұтас
түрдегі, құрылысы тұрғысынан түрлі күрделілік дәрежесіне ие биожүйе-
лерді өзіне қамтып алады.
Биологиялық жүйе (биожүйе) – өзара байланыс және өзара әсер көр-
сететін, белгілі функцияны орындайтын, даму, өз-өзін құру және қор-
шаған ортаға қалыптасу қабілетіне ие биологиялық объекттерді өзінде
бірлестіреді.
Mәселен, гүлді өсімдіктер тамыр, пая, жапырақ, гүл және жеміс си-
яқты органдардан құралған биологиялық жүйе. Өсімдік – бірбүтін орга-
низм, оның барлық вегатив және генератив органдары өзара байланыста
болып, өсімдіктің көбеюі мен сыртқы ортаға қалыптасуын қамтамасыз
етеді. Бұл организм дәрежесіндегі биологиялық жүйе саналады.
Шөл түрлі бактерия, саңырауқұлақ, өсімдік пен жануарлар популация­
ларынан тұратын биологиялық жүйеге мысал бола алады. Шөлде жасай-тын әртүрлі түрлердің популяциялары да бір-біріне әсер көрсетіп, олар-дың ортадағы тұрақтылық пен дамуды қамтамасыз етеді.
Биологиялық жүйелердің иерархиялық құрылымы. Тірі жүйелердің
әр түрлілігі бір-біріне байланысты, өзара байланыста болған дәреже-
лері иерархиялық құрылымнан тұрады. Өмір құрылымының ірі дәреже-
лері өзінде кіші дәрежелерді құрамды бөлік негізінде сәйкестендіріледі де әрбір құрылым дәрежесінің өзара әсері көлеміне тәуелді түрде жал-
пы заңдылықтарға мойынсұнады, олардың өзара әсері негізінде жалпы

6
жиынтықтарының қасиеттері пайда болады. Биосфера өзінде жердің тірі
организм тарқалған қабығы негізінде ғаламшармыздағы барлық биогеоце-
ноздарды қамтып алады. Биогеоценоз өз кезегінде экологиялық тұрғыдан
бірін-бірі толықтыратын түрлі популяциялардан құралған. Популяциялар
болса, ұрпақтары үнемі алмасып тұратын индивидтерден құралған. Инди-
видтер бүтін организм болып, олар органдар жүйелерінен, органдар жүйе­
лері органдардан, органдар маталардан, тоқымалар клеткаларынан тұра-
ды. Тірі организмдердің ең кіші бірлігі клетка саналады. Клетка жеке бір клеткалы организм негізінде де, сондай-ақ, көп клеткалы организмнің бір бөлігі негізінде барлық өмірлік жиынтықтарды анықтайды. Клетка үнемі болуы шарт болған органоидтардан, құрамы болса анорганикалық заттар мен макромолекулалардан құралған. Клеткада баратын өмірілік үдерістер олардың құрамындағы макромолекуларлардың өзара әсеріне байланысты.
Өмір дәрежелерінің бірі екіншісіне негіз болып, кейінгі дәрежені жү-
зеге асырғандығы себепті, иерархиялық (баспалдақ көрінісіне ұқсас) құрылым атын алған.
Сөйтіп, табиғи объекттер мен олар ортасындағы өзара байланыс көлемі
және әсер шеңберіне қарағанда әр түрлі. Оларды үйрену үшін биологияның түрлі бөлімдері жеке жандасулар мен зерттеу әдістерін істеп шыққан.
Биологиялық жүйелер бір-бірімен келіп шығуы тұрғысынан, бәлкім
олар ортасында өзара әсер арқылы жүзеге келетін, сондай-ақ, сыртқы ор-тамен қатынастар да тығыз байланысқан.
Биологиялық жүйелер табиғаттың тарихи даму нәтижесі саналады.
Олар өзін-өзі басқару, даму, көбею, құрамды бөлімдер ортасында өзара әсерінің тұрақтылығы мен балансының пайда болуымен әрекеттенеді.
Табиғатта тарихи өркендеу нәтижесінде жүзеге келген биожүйе балан-
сының бұзылу экологиялық жүйелер структурасының өзгерісіне кейбір жағдайларда олардың өліміне алып келеді.
Taбиғат пен қоғамның тұрақты ынтымақтастығы үшін қоршаған-ор-
таны қорғау, экологиялық басқару, қоғам мен табиғат ортасындағы бай-ланыстарды тәртіпке салу проблемасы пайда болғанда, бұл адамзат келе-
шегі үшін маңызды болып есептелінеді. Адамзат қоғамның барлығы мен дамуы өмір мен табиғаттың, табиғи қоғам мен тізімдердің даму заңдарын терең аңғару негізінде қалыптастыру керек.
Экология пән негізінде. XX ғасырдың бастарында биология пәні оның
жаңа тармағы – экология жүзеге келді. Бұл пән жоғарыда келтірілген про-

7
блемаларды шешуде ғылыми негіз болып қызмет етеді. «Экология» (юнон-
ша «oikos» үй, баспана, «logos» – пән, білім беру) атауы бірінші рет пәнге
1866 жылда неміс ғалымы Ernest Gekkel тарапынан енгізілген.
Экология кейбір индивидтердің дамуы, көбеюі, жасауын, популяция
мен қоғамдардың құрамы және өзгерістерді жасау ортасына байланысты
түрде үйренеді.
Экология – организмдердің өзара және қоршаған ортамен байланыс­
тары жөніндегі пән. Алғашқы басқышта экология организмдердің өзара әсерін үйренетін пән болған. Қазіргі кезде оның өкілетті шеңбері сезілер-
лі дәрежеде кеңейді. Организмдерден тыс, популяция, биоценоз (қоғам), биогеоценоз (экожүйелер) мен биосфераны өз ішіне алады.
Соңғы жылдар барысында ол мәліметтерді мақсатты жиып, адамзат,
адам қызметінің барлық салалары – ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, эконо-
мика және саясат, білім, саламаттықты сақтау мен мәдениетке қарағанда өз әсерін күшйтіруде. Экологиялық білімдер негізінде табиғатты қорғаудың өнімді жүйесі мен табиғатты ақылды басқаруды қалыптастыру мүмкін.
Экология алдындағы міндеттер әр түрлі:– Әр түрлі организм топтарының қоршаған орта фокторлары мен қа-
тынас заңдылықтарын үйрену;
– Биологиялық ресурстардан орынды пайдалану, адам қызметі әсерін-
де табиғат өзгерістерін алдыннан көре алу, табиғатта болып жатқан үдерістерді басқару жолдарын үйрену;
– зиянды жәндіктерге қарсы күресудің биологиялық әдістерін жарату;– өнеркәсіп кәсіпорындарда шығынсыз технологияны істеп шығу
және оны ұсыну;
– организмдердің құрылымы, өмірлік қызметі мен әрекетіне қоршаған
ортаның әсерін үйрену;
– тірі организмдердің қоршаған ортаға қалыптасудың экологиялық ме-
ханизмдерін үйрену;
– түрдің түрлі популяциялардағы индивдтер санының өзгеруіне қа-
рағанда сыртқы ортаның әсерін үйрену;
– биосферада болатын үдерістердің тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында оларды зерттеу;
– тұлғаның иелейтін мамандығы мен жасынан тыс оларда экология­
лық көзқарасы, сана-сезімі мен ойлауы және экологиялық мәдениетін қа-
лыптастыру.

8
Экологиялық мәдениет адам мен табиғат арасындағы қатынастарға қа-
рағанда жандасулар негізінде пайда болады. Экологиялық мәдениетке қоғам
мен табиғат арасындағы байланыстарды сәйкестендіруге қаратылған эколо-
гиялық білім, экологиялық сана мен экологиялық қызметтің бірлігі негізінде
қаралады. Ғаламшармыздың қазіргі экологиялық жағдайы табиғатта және де
жақын байланыста болуды талап етеді. Бұл қоғамымыздың әрбір мүшесінен
кең экологиялық білім, болмаса табиғатқа жаңаша қатынасты дамыту, та-
биғат пен қоғамның тұрақтылығын қамтитын факторларды іздеуге негіздел-
ген экологиялық көзқарасты қалыптастыруын талап етеді.
Дәптерлеріңе терминдердің мағынасын жазып алыңдар: ғылыми дағды,
биожүйе, экология, биогеоценоз, ұйымдар, биоценоз, экоқұрылмдар, биосфера.
Білімдеріңді қолдаңдар.
1. Биологиялық жүйеге анықтама беріңдер.
2. Иерархиялық қағидатқа мойынсұнған халде, жанды материаны құрау
дәрежесін белгілеңдер.
3. «Биоценоз», «биогеоценоз», «биологиялық жүйе» ортасындағы айыр-
машылықты анықтаңдар.
4. Экологияның заманауи анықтамасын айтыңдар.
5. Экология қандай міндеттерді шешуі тиіс?
6. Өмірдің құрылым дәрежесін оларды үйренетін пәндермен топтасты-
рыңдар. Өмірдің құрылым дәрежелері; 1) биосфера; 2) организм 3) мо-
лекула; 4) клетка; 5) популяциялар; 6) тоқыма; 7) биогеоценоз. Био-
логиялық пәндер: а) ботаника; b) экология; c) ситология; d) анатомия;
e) молекулалар биологиясы; f) физиология; g) гистология; h) зоология.
Өз пікірлеріңді баяндаңдар.
1. Анық мысалдар негізінде заманауи адам үшін экологиялық білімдер қа-
жеттігін түсіндіріңдер.
2. Адамның өнеркәсіп, істеп шығару, ауыл шаруашылық қожалығы, транс-
порт алаңы мен табиғатты қорғауда қоршаған ортаға тиісті білімдерден
пайдалануға мысалдар келтіріңдер.
3. Экология тек қана пән, сондай-ақ жаңа тұрмыс жағдайы мен өмірдің жаңа
көрінісі де, деген пікір бар. Оның мағынасын түсіндіріңдер.
Өз бетінше орындау үшін тапсырмалар. Кестені толтырыңдар.
Өмірдің құрылымдық
дәрежесі
Құрамды бөлімдері
Осы дәрежеде
ұшырайтын үдерістер
Молекула

9
Клетка
Организм
Популяция
Биогеоциноз
Биосфера
Төменде берілген объекттердің құрылымдық дәрежесін анықтаңдар.
Объекттер Құрылымдық дәрежесі
Жүрек, бауыр , өкпе
Цитоплазма, хлороплацтар, ядро
Жапырақ, тамыр , пая
Қоян
Дельфиндер додасы
Жер ғаламшары мен ондағы өмір
Хромопротейндар
Шөл
Қан айлану жүйесі
Хромосома мен гендер
Aмиоба, инфузория
2-§. ЭКОЛОГИЯНЫҢ ДАМУЫ, БӨЛІМДЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
Tірек білімдеріңді қолдаңдар
. Не үшін адамға айналадағы орга­
низм­­дердің өміршеңдігі жөніндегі білімдер қажет деп ойлайсыңдар?
Бұл білімдерден қай жерде пайдаланылады? Қандай экологиялық
проблемаларды білесіңдер? Не үшін қоғамның әр бір мүшесі эколо­
гиялық білімдерге ие болуы керек?
Өсімдік пен жануарларға қоршаған орта факторларының әсерін үйре-
ну жөніндегі алғашқы пікірлер ежелгі юнон философы ғалымдарының
ғасырларында көрініс тапқан. X–XII ғасырларда Ора Азияның ұлы ғұла-
малары әл-Xoрезми, әл-Фараби, Абу Райхан Беруни, Ибн Сино ғасырла-
рында Жердің құрылымы, дәрілік өсімдіктер, жануарлардың жасау орын-
дары жөнінде мәліметтер берілген. Захириддин Мұхаммед Бабыр өзінің
«Бабырнама» атты тарихи шығармасында Орта Азия мен Үндістанның

10
түрлі өсімдік пен жануарларды, олардың тарқалуы, көбею дәуірлері
жөнінде көптеген мәліметтер келтірген.
Тірі организмдердің жасау ортасын терең үйрену XIX–XX ғасырларда
басталды. Қоршаған ортаның жанды организмдер өміріне әсерін үйре-
туді неміс ғалымы Александар Гумболд бастап берді. Ол бірінші болып
өсімдіктер өмірінде орта факторларының маңызын үйренеді. XX ғасыр-
дың бастарында ботаника, зоология мен басқа табиғи пәндерде экология
бағыты қалыптасты. Жай ғана табиғатты үйренуге экологиялық жандасу
үлкен маңызға ие бола бастады. Бір қатар мемлекеттерде экологиялық
проблемаларды кең қамтып алушы шығармалар басылды. Экологияның
дамуында ағылшын ғалымы A.Tенсли қалыптастырған экожүйе консеп-
циясы мен орыс ғалымы В.Н.Сукачев ілгері сүрген биогеоценоз теориясы
маңызды орын иелейді.
XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап адамның табиғатқа әсерінің
күшеюі себепті экологиялық проблемалар аса қажетті маңызға ие бола
бастады, «экология» атауы да кеңірек мағынада қолданыла басталды.
Экология бөлімдері. Экология биологиялық құрылымдар түріне қа-
рап төмендегі бөлімдерге ажыратылады: аутекология (факториалдық эко-
логия), демакология (популяциялар экологиясы), синекология – (ұйымдар
экологиясы), биогеоценология (экожүйелер экологиясы), глобал экология
(биосфера экологиясы), эволюциялық экология, тарихи экология (1-сурет).
Aутекология организмдердің сыртқы ортамен байланыстары, мәселен
өмірлік циклі, ортаға қалыптасуындағы мінез-құлқы сияқтыларды үйренеді.
Детокология – популяциялар экологиясы, популяцияға индиведтер
санының өзгеруі, популяциядағы топтар ортасындағы қатынастарды үй-
ренуші бөлім. Демокология шеңберінде популяциялардың қалыптасу
жағдайлары үйреніледі. Демокология сыртқы ортаның әсері астында ин-
дивидтер санының өзгеру себептерін үйренеді.
Синекология – әр алуан түрге тиісті организмдер ұйымдарының өза-
ра және сыртқы ортамен қатынастарын үйренеді. Мұнда кейбір аймқа-
тарда жасайтын микроорганизмдер, өсімдік, жануар түрлерінің әр алу-
андығы, тарқалуы, олар арасындағы бәсекелестік пен басқа экологиялық
проблемалар үйреніледі.
Биогеоценология – биогеоценоздардың құрылымы мен еркешелік-
терін үйренеді.
Эволюциялық экология – ғаламшармызда өмірдің пайда болуымен
бірге экологиялық жүйелердің өзгерісін, биосфера эволюциясына адам-
ның әсерін үйренеді. Эволюциялық экология палеонтологиялық мәлімет-

11
терден және қазіргі заман экологиялық жүйелері жөніндегі мәліметтер-
ден пайдаланып ежелгі экожүйелерді теориялық реконструкциялау (қайта
жаратуға) әрекет етеді.
Тарихи экология – адамзат цивилизациясы мен технологиясы дамуы
нәтижесінде неолит дәуірінен қазіргі дәуірге дейін болған экологиялық
өзгерістерді үйренеді.
Бұдан тыс, бұл пәннің ғаламшармыз табиғатындағы айрықша зона-
ларды үйренуші бөлімдері бар. Мәселен, орман экологиясы, шөл эколо-
гиясы, батпақ экологиясы, көл экологиясы және т.б. Кейде экологиялық
организмдер мен қоршаған орта арасындағы қатынастардың жалпы заң-
дылықтарын үйренетін жалпы және бірнеше ерекше бөлімдерге: өсімдік-
1-сурет. Экология бөлімдері.
Өнеркәсіп
Аутэкология
Tарихи
экология
Адам
экологиясы
Синэкология
Демэкология
ЭКОЛОГИЯ

12
тер экологиясы, жануарлар экологиясы, микроорганизмдер экологиясы,
балықтар экологиясы, сүтқоректілер экологиясы мен басқаларға ажыра-
тылады. Экологияда көптеген практикалық бағыттар да бар. Ландшафт-
тар экологиясы адам қызметі мен табиғатын жақсы басқарумен байла-
нысты экологиялық өзгерістерді болжамдау үшін ғылыми негіздерді
істеп шығарумен шұғылданады. Өнеркәсіп экологиясы экологиялық таза
өнімдерді істеп шығару және шығынсыз технологияларды қолдаумен
шұғылданады. Әлеуметтік экологиясы қоршаған ортаның адамға және
қоғамның табиғаттағы әсерін үйренеді. Математикалық экология ғалам-
шармыздың түрлі табиғи аймақтарында организмдердің сан жағынан
бөлу заңдылықтарын көріп шығады.
Қоршаған ортаны үйрену әдістері. Қошаған ортаны үйренуде қолда-
нылатын барлық әдістер үш үлкен топқа бөлінеді.
Дала әдісі. Дала әдісі көмегінде табиғи жағдайда популяцияларға орта
факторларының кешен тәрізде көрсетілген әсері үйреніледі.
Дала әдісінен пайдалану табиғи орта жағдайында биожүйелердің да-
муы мен өмірлік қызметіне қоршаған ортаның әсерін үйрену мүмкіндігін
береді. Метеорологиялық бақылаулар, организмдер санын есептеу (мәсе-
лен, құстарды түйіндеу арқылы зерттеулер мезгілді миграция дәуірінде
құстардың әрекетін бақылайды) дала әдісі көмегінде жүзеге асырылады.
Бақылау материалдары жазулар, суреттер, фотосуреттер, видеобейне-
лер тіркеуге алынады.
Экологиялық тәжірибелер әдісі көмегінде кейбір факторлардың ор-
ганизмнің дамуында әсері үйренеді. Табиғи ортада қандайда бір фактор-
дың организмге немесе ұйымға әсерін жеке организмнің мүмкіндігі жоқ,
себебі барлық факторлар кешен тәрізде әсер етеді. Бұл мақсатты жүзеге
асыру үшін әдетте бірер-бір табиғи жүйе моделдестіріледі. Мәселен, ак-
вариум тұщы су бассейнінің моделі есептелінеді.
Математикалық моделдестіру әдісі экожүйенің жасаушаңдығы мен
келешегін алдынан анықтауда жәрдем береді. Бұл әдісті жүзеге асыруда
компьютерден кең пайдаланылады. Әдістің маңызы сонда, үйренілетін
жүйенің ерекшеліктері математикалық белгілерге айналтырылады. Кей-
ін, кейбір көрсеткіштерінің құны өзгертіліп, үйренілетін жүйеде қандай
өзгерістер пайда болуы үйреніледі. Аталмыш экожүйе модельдері табиғи
және лаборатория жағдайларында топталған көптеген мәліметтер негізін-
де қалыптастырылады. Мұндай математикалық модельдер тәжірибеде

13
тексеру қиын болған жағдайларды үйренуге жәрдем береді. Олар климат
өзгерістері мен антропоген факторлар әсерінде экожүйелерінің дамуын
алдыннан білу мүмкіндігін береді. Көбінесе экологияда қолданылатын
зерттеу әдістері қоршаған ортаны зерттеу үшін бірлестікте қолданылады.
Дәптерлеріңе терминдердің мағынасын жазып алыңдар: экология, ауте-
кология, цинекология, популяциялар экология, қоғам экологиясы, экожүйе-
лер экологиясы, жалпы экологиясы, ландшафт экологиясы, өнеркісіп эколо-
гиясы, әлеуметтік экология, математикалық экология.
Білімдеріңді қолдаңдар.
1. Заманауи экологияның қандай бөлімдері бар?
2. Экологияның пән негізінде қалыптасуы қайсы ғалымдардың зерттеу-
лерімен байланысты?
3. Не үшін экология табиғи ресурстардан өнімді пайдалану және қорғау үшін ғылыми негіз болып қызмет етеді?
4. Ғалымдар қалай табиғаттағы ұйымдар үстінен бақылаулар алып барады? Жанды табиғатты білудің осы әдісін қолдауда қандай шектеулер бар?
5. Қоршаған ортаны үйренуде тәжірибелер әдісінің қандай маңызы бар?
6. Қоршаған ортаны үйренудің қайсы жағдайларында математикалық мо- дельдестіру қолданылады?
Өз бетінше орындау үшін тапсырмалар.
Өз пікірлеріңді айтыңдар.
1. Жарық аквариумда жасаушы жанзаттарды бақылап барыңдар. Аква-
риумдағы өсімдіктер мен жануарлар үшін жарықтық, ауа, су, топырақ
қандай маңызға ие? Бұл факторлардан микроорганизмдер қандай пайда-
ланады? Аквариумда қандай жағдай болуы керек? Бақылау нәтижелері
негізінде қорытынды шығарыңдар.
2. Экология бөлімдері үйренетін объекттерді анықтаңдар және кестені тол-
тырыңдар.
Экология бөлімдері Биологиялық жүйелер
Aутекология
Демекология
Цинекология
Биогеоценология
Глобаль экология
Өнеркәсіп экологиясы
Әлеуметтік экология

14
II ТАРАУ. ӨМІРДІҢ ЭКОЖҮЙЕ ДӘРЕЖЕСІНДЕГІ ЖАЛПЫ
БИОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
II тарау мазмұнымен танысып, Сен:

өмірдің экожүйе дәрежесіне тиісті негізгі ерекшеліктері мен маңы-
зын түсіндіруің;

биогеоценозды биологиялық экожүйе сипатында анықтауың;
 биогеоценоздың құрамды бөлімдерін ажыратып алуларың;
 биогеоценоз бен экожүйелердің тұрақтылығын қамтитын негізігі ме-
ханизмдерін ашып беруің;

биогеоценоздардың алмасуы мен қайта тіктелуінің себебі мен нәти-
желігін түсіндіре алуың;

табиғи су мен жасанды экожүйе (агроэкожүйе) лерін салыстыра
білуің;

экожүйелерде заттар мен энергия алмасуы үдерістерінің маңызын
білуің;

заттар мен энергияның тропикалық дәрежелер арқылы ұзатылу заң-
дылықтарын білген тәрізде азық шынжырларын түзуің.

экожүйелерге антропогендік факторларының әсерін анықтай алуың;
 табиғаттағы бар экологиялық проблемаларға, табиғатты қорғаумен
байланысты мәселелерде өз пікірлеріңді білдіре алуларың қажет.
3-§. ӨМІРДІҢ ЭКОЖҮЙЕ ДӘРЕЖЕСІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
БИОГЕОЦЕНОЗ – БИОЛОГИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ
Тірек білімдеріңді қолдаңдар. Өмір құрылымының биогеоценоз
дәре­ж
струк­­т­ралық функционалдық бірлігі неден тұрады? Өмірдің био­
геоценоз дәрежесіне тән қандай өмірлік үдерістерді білесіңдер?
Биогеоценоз (юнонша «bios» – өмір, «ge» – жер және «koinos» – жал-
пы сөздерінен алынған) эволюция үдерісінде белгілі бір аумақты иеле-
ген алуан түрге сай бактерия, саңырауқұлақ, өсімдік пен жануарлар ұй-
ымынан тұратын ашық биожүйелер. Биогеоценоз жөніндегі білімді орыс

15
ботаника ғалымы Сукачев жаратқан. Ол биогеоценоз тірі табиғаттың қа-
жетті функционал құрылым жүйесі екендігін және де биогеоценоз екі
құрамды бөліктен – тірі организмдер кешені (биогеоценоз) және қор-
шаған орта жағдайлары кешені – биотоп (юнонша «bios» – өмір және
«topos» – жай)дан тұратынын көрсетіп берген (2-сурет).
2-сурет. Биогеоценоз структурасы (В.Н.Сукачев бойынша).
Жер жүзінде табиғи ұйымдар ұшырамайтын жай дерлік жетерлі емес.
Өмір биогеоценоздар түрінде қоршаған ортаның барлық бөлімдерін ие-
леген. Бұл өз кезеңінде биогеоценоздардың құрылым дәрежесінен бірі
сипатында аса аңызды белгілейді. Әр қандай биогеоценоз белгілі бір ай-
мақта тарқалған және белгілі бір шекараға ие. Tірі организмдер ұйымда-
ры шөлдер, солтүстік кеңдіктер, экватор, теңіз және өзендер, топырақ пен
тауларда да ұшырайды.
Биогеоценоздар әрқандай биожүйелер сынды бірбүтін, тұрақты жүйе
болып, оның бұл ерекшеліктері заттардың кезеңді айлануы арқылы
қамтамасыз етіледі. Биогеоценоз құрылымы мен ерекшеліктерін
экология­ның жеке бөлімі – биогеоценология үйренеді.
Атмосфера
Топыроқ
су
ЖануарларӨсімдіктер
Экотоп
Биоценоз
Микро ор-
ганизмдер

16
Биогеоценоз табиғаттың абиотикалық факторы мен заттардың энер-
гия алмасуы арқылы нығыз байланыста білгілі бір аймақта жасаушы тірі
организмдер ұйымдарды өз ішіне алады. Биогеоценоз тұрақты, өзін-өзі
басқаратын биологиялық жүйе болып, мұнда тірі организмдер (микроор-
ганизмдер, өсімдіктер, жануарлар), анорганикалық табиғаттың құрамды
бөлімдері (су, топырақ, климат) мен өзара байланысты. Оларға тау орма-
ны, адыр, жайлау бигеоценоздарды мысал етіп алу мүмкін.
Өмірдің биогеоценоз дәрежесіне тән ерекшеліктер. Биогеоценоздар
да өмірдің барлық құрылым дәрежелеріне тән, яғни структурасы, өмірлік
үдерістері мен табиғаттағы маңызы секілді ерекшеліктерімен ажырала-
ды. Биожүйе сипатында бигеоценоз өзара заттар алмасуы арқылы бай-
ланысқан құрамды бөлімдер – биотоп (жасау ортасы) пен биоценоз (тірі
организмдер ұйымдар)дан құралған ашық жүйелер есептелінеді.
Биогеоценоз дәрежесінде бақыланатын ең қажетті үдерістер: түр-
лердің өмірді қамтитын биомассаның синтезделуі; түрлер санының бірқа-
лыпты басқарылуы; биожүйенің тұрақтылығын қамтитын заттар мен
энергия ағымы есептелінеді.
Биогеоценоздар. Биогеоценоздарда алуан түрлілік ортасында өзара
байланыстар байқалады. Биогеоценоздар заттардың кезеңді айлануында
қатысады. Биогеоценоздар алуан түрлілігі және ұзақ мерзім барысында
болған биосфераның эволюциясын қамтамасыз етеді. Биогеоценоздар
биосфераның тұрақтылығын белгілеп беретін заттардың биологиялық ай-
лануы (биогеохимиялық циклді) қамтамасыз етуші жүйені құрайды.
Тұрғын биогеоценоздар бір бүтін дерлік жүйе болып, олар өзін-өзі
жаңалау, тұрақтылық, өз-өзін басқару ерекшеліктеріне ие.
Экожүйе түсінігі. «Экожүйе» термині 1935 жылда англиялық бота-
ника ғалымы A. Teнсли тарапынан пәнге енгізілген. Оның пікіріне қарай,
экожүйелер қызметі заттардың алмасуы және энергия ағымы мен байла-
нысты болған тірі организмдер және қоршаған ортаның физикалық фак-
торларының кешені. Тенсли экожүйелерді «Жер жүзінің негізгі табиғи
бірліктері» деп есептейді. Биогеоценоз бен экожүйе түсініктері бір-біріне
жақын түсініктер болып, өмірдің бір жүйелі дәрежесіндегі биожүйелер
есептеледі. Бұл жүйелер өзара байланысты тірі және тірі емес құрам-
ды бөлімдерден құралғаны, заттар мен энергия ағымы сынды бірқанша
жалпы қасиеттерге ие. Экожүйе мен биогеоценоз түсініктері көбінесе бір
мағынада істетілсе де, олардың зерттеуінде кейбір айырмашылықтар бар.

17
«Биогеоценоз» түсінігі биогеожүйенің анық құрамды қасиеттерін көр-
сетсе, «экожүйе» түсінігі биожүйенің функционалдық мыңызын анықтай-
ды. Экожүйелер өзінің өлшемі, түрлердің әртүрлілігі және күрделілігімен
биогеоценоздардан ажыралып тұрады. Биогеоценоздар белігілі шекараға
ие болады, экожүйелерде болса шекараны анықтау қиын есептелінеді.
«Биогеоценоз» Жер жүзінің білгілі аймағындағы организмдер мен
қоршаған ортаның табиғи кешені есептелінеді. Биогеоценоз белгілі бір
түсінік болып, оларға құрамындағы сан жағынан көп ұшырайтын түрге
қарап есім (ат) беріледі. Мәселен: «шыршазар орман», «жаңғақзар ор-
ман» және басқалар. Экожүйелер болса өз өлшемдері мен күрделілігі
жағынан алуан түрлі.
«Экожүйе» дегенде өлшемді жағынан әртүрлі, заттар мен энергия
алмасуы арқылы өзара байланысты тірі организмдер мен анорганикалық
табиғат факторларының жиынтығы түсініледі. Экожүйе түсінігі биогео­
ценоз түсінігіне қарағанда кеңірек мағынада қолданылады. Әр қандай
биогеоценозға экожүйе негізінде қарау мүмкін, бірақ әр қандай экожүйе­
ні биогеоценоз деп болмайды.
Экожүйелер аймақтық жағынан түрліше болуы мүмкін: кіші экожүйе-
лер – микроэкожүйелер (микробты су тамшысы, өз микроорганизмдерге және омыртқасыз жануарларға ие шіріп жатқан төңке, көлмек су, аквари-
ум және т.б.); орташа өлшемге ие экожүйлер – мезоэкожүйелер (алмалы бау, дала, шыршазар орман, бассейн, көл, дария және т.б.); ірі экожүйелер – макрожүйелер (өзен, шөл, тайга, тропикалық орман, таулар, шөл және т.б.); глобал эко жүйе(биосфера).
Экожүйелер табиғи және жасанды болуы мүмкін. Жасанды экожүйе­
лер адамдар тарапынан өз қожалық қызметін жүргізу мақсатында жа-
ратылады. Экожүйелер құрамына бірнеше биогеоценоздар енуі мүмкін. Биогеоценоздар – табиғи экожүйелер болып, олардың шекаралары фито-ценоз, яғни өсімдіктер ұйымымен белгіленеді.
Дәптерлеріңе терминдердің мағынасын жазып алыңдар: биогеоценоз,
биотоп, биогеохимиялық цикл, микроэкожүйелер, мезоэкожүйелер, глобал
экожүйе.
Білімдеріңді қолдаңдар.
1. Экожүйе мен биогеоценозға анықтама беріңдер. Олардың ортасындағы
ұқсастық пен айырмашылықты анықтаңдар. Экожүйенің құрамды бөлім-
дерін айтып беріңдер? Олардың маңызы неден тұрады?

18
2. «Биоценоз» бен «битоп» түсініктеріне анықтама беріңдер.
3. Экожүйеде организмдердің қандай функционалдық топтары бар?
4. Экожүйедегі түрлі функционалдық топтарға кіруші организмдер маңызын
көрсетіңдер.
Өз бетінше орындау үшін тапсырмалар.
Биогеоценоз бен экожүйелердің ұқсастық пен айырмашылықтарды анықтаң­
дар. Кестені толтырыңдар.
Биогеоценоздың ерекшеліктері Ұқсастығы Экожүйенің ерекшеліктері
4-§. ЭКОЖҮЙЕЛЕРДІҢ ҚҰРАМДЫ БӨЛІМДЕРІ
Тірек білімдеріңді қолдаңдар. Биогеоценоздар биожүйе сипатында
қандай құрамды бөлімдерден құралған?
Әр қандай өлшемдегі кешендерден тұратын экожүйеден айыр-
машылық тұрғыда биогеоценоздар анық аймақтықпен шекараланған.
Міне сондай кейбір айырмашылықтар барлығына қарамай «биогеоце-
ноз» бен «ұйым», «биогеоценоз» және «экожүйе» түсініктері бір табиғи
жағдайды – өмірдің түрден жоғары құрылым дәрежесіндегі биологиялық
жүйелер есептелінеді.
Экожүйелер екі құрамды бөлік – ортаның жағдайлары (биотоп) және
жер жүзінде заттардың кезеңді айлануы мен энергия ағымын қамтамасыз
етуші үш функционалдық топқа бірлесетін тірі организмдер (биоценоз)
дан құралған.
Биотоп (юнонша «bios» – өмір және «topos» – орын немесе жасау
орны), бір ғана ұйымның иелеген орны немесе ұйым өмірін белгілей-
тін орта факторларының өзара бір-бірімен байланысты кешені. Тірі орга-
низмдер өз өмірлік қызметтері барысында ортаның абиотикалық жағдай-
ларына (экотоп) өз әсерін өткізіп, оны биотопқа айлантырады.
Экожүйенің абиотикалық ортасын (экотоп) тірі болмаған құрамды
бөлімдер – климатоп (жарықтық, температура, ылғалдық, ауа және т.б.)
және тірі организмдер қызметінің нәтижесі есептелген құрамды бөлім –
эдафатор (топырақ) құрайды. Экотоп тірі организмдер тарапынан әлі өз-
гермеген, өз топырағы, климатына ие белгілі аймақ есептеледі. Экотопқа

19
вулкан атылуы нәтижесінде пайда болған аймақтарды немесе жаңа пайда
болған коралл аралдарын мысал ретінде келтіру мүмкін. Тірі организмдер
тарапынан өзгертірілген экотоп немесе белгілі түрдегі өсімдік пен жану-
ар түрлері жасайтын аймақ биотоп деп аталады.
Биоценоз – биотопта жасайтын тірі организмдер жиынтығы есептелі-
неді. Биоценоз әр алуан түрлер құрамы мен саны, әр түрлі түрге тиісті
тірі организмдер ортасындағы қатынастар және тірі организмдер мен
сыр­тқы
анықталады. Биоценоздың жасыл өсімдіктері (фитоценоз) күн энергиясы
есебіне фотоцинтез үдерісінде пайда болатын органикалық қосындылары жануарлар (зооценоз) үшін азық есептеледі. Саңырауқұлақтар (микоце-ноз) және микрооргнаизмдер (микробиоценоз) органикалық қалдықтар-
ды минерал заттарға дейін майдалап, сыртқы ортаға қайтарады. Табиғат-
тағы организмдер ортасындағы азық арқылы байланыстар есебіне заттар мен энергияның сыртқы ортадан тірі организмдер құрамына өтуі, олар-дан болса және анорганикалық табиғатқа қайтуы пайда болады. Әрбір
биогео­ценоздағы заттар мен энергияның айналулары қосылып биосфера
дәрежесіндегі заттар мен энергияның глобал айлануын қамтиды. Биоце-ноз құрамындағы барлық тірі организмдер 3 фукционалдық топқа бөлі-
неді: продуценттер, консументтер және редуценттер (3-сурет).
3-сурет. Биоценоз құрамы.
Автотроптар Гетеротрофтар
Продуценттер Консументтер Редуценттер

20
Бұл топтар экологиялық ерекшеліктері бойынша бір-бірінен ажырала-
ды, олардың құрамына белгілі бір биегеоценоз үшін тән болған әр алуан
түрлерінің популяциялары енеді. Олардың өзара және қоршаған ортамен
күрделі байланыстары биогеоценоздың бүтіндігін қамтиды.
Продуценттер (лат. «producens» – жаратушы) – органикалық қосын-
дыларды құрайтындар, яғни автотроп организмдер болып, анорганикалық
заттардан анорганикалық қосындыларды синтездейді. Бұл топқа жасыл
өсімдіктер, фотосинтездеуші және хемосинтездеуші бактериялар кіреді.
Консументтер (латынша «consume» – тұтыну) немесе тұтынушы-
лар – гетроторф организмдер болып, дайын органикалық қосындылар-
мен азықтанады да азық құрамындағы энергияны азық шынжыры бойлап
ұзатады. Азық (тропик) шынжыры – органикалық қосындыларды құрас­
тыратындардан тұтынушыларға басқышпа-басқыш заттар мен энергия-
ны ұзатушы организмдердің бірізділігі болып саналады. Консументтерге барлық жануарлар мен паразит өсімдіктер кіреді.
Редуценттер (латынша «reduco» – қайтарамын, тіктеймін) неме-
се децрукторлар (латынша «destruo» – майдалаймын) – гетеротроф ор-ганизмдер болып, органикалық қосындыларды анорганикалық заттарға дейін майдалайды. Оларға сапротроф (сарофит) бактериялар мен саңы-рауқұлақтар кіреді. Сапроторофтар органикалық қалдық қосындылармен азықтанып, оларды минерал заттарға майдалайды. Пайда болған минерал заттар топырақта топталып, продуценттер тарапынан меңгеріледі.
Сөйтіп, биоценоз продуценттер, консументтер, редуценттерден құра-
лады. Бұл топтардың өмірі бір-бірмен тығыз байланысты.
Биогеоценоздарға тән ерекшеліктер. Биогеоценоздар бір қатар ерек-
шелікке ие болып, бұл ерекшеліктер олардың ұзақ мерзім барысында тұрақтылықты қамтиды. Бұл ерекшеліктерге биогеоценоздардың өзін-өзі
жаратуы (тіктеуі), тұрақтылығы, өзін-өзі басқаруы, дамуы мен экология­
лық сукцессия (экожүйелердің алмасуы) сияқтылар кіреді.
Биогеоценоздардың өзін-өзі жарату ерекшелігі дегенде биогеоценоз
тарапынан энергия ағымының бағытталуы тірі организмдер және анорга-никалық табиғат ортасындағы заттар мен энергияның биологиялық айла-нуын қамтамасыз ету түсініледі.
Продуценттер тарапынан меңгерілген күн энергиясы, су және анор-
ганикалық заттар органикалық қосындылар түрінде топталып, биогео-ценоздың тірі құрамды бөлімдері өмірлік үдерістері үшін шығындала-
ды. Өмірлік үдерістерінде пайда болатын, сыртқы ортаға ажыратылатын

21
және жануар өсімдік организмдердің ережелері редуценттер тарапынан
минералдандырылады да қайта заттардың айлануына қайтарылады. Ты-
ныс алу үдерісінде сыртқы ортаға ажыратылған карбонат ангидрид газы
продуценттер тарапынан фотосинтез үдерісінде пайдаланылады да аэроб
организмдердің тыныс алуы үшін қажет кислород құрайды.
Биогеоценоздардың тұрақтылығы. Бұл ерекшелік биогеоценоздар-
дың өз құрылымын, құрамды бөлімдері ортасындағы байланыстар мен
басқа көрсеткіштерді салыстыру түрде үнемі жағдайда сақтау ерекшелігі
болып саналады. Биогеоценоздардың тұрақтылығы түрлердің алуан түр-
лілігімен қамтамасыз етіледі.
Биогеоценоздардың өзін-өзі басқаруы – өз құрамды бөліктері орта-
сындағы баланс пен өзара қарым-қатынастарды табиғи антропоген
әсерлерден соң тіктей алу ерекшелігі. Биогеоценоздағы биотикалық қа-
тынастар негізінде түрлердің саны үнемі сақталады. Мәселен, жоғары
өнімділік нәтижесінде көп мөлшерде өсімдік ұрықтарының пайда болуы
олармен азықтанушы сүтқоректілердің санының көбеюіне, бұл өз ке-
зеңінде жыртқыштар санының артуына алып келеді. Жыртқыштар сана-
ның артуы олардың олжасы болған жануарлар санының азаюына себеп
болады. Сөйтіп, жыртқыш жануарлар шөпқор жануарлардың, шөпқор жа-
нуарлар болса өсімдіктер санын бақылап отырады. Дәл сондай жағдайды
паразит – иесі қатынастарды да көру мүмкін.
Биогеоценоздардың даму ерекшеліктері олардың құрылымы мен қыз-
метінде өзгерістердің болуымен байланысты. Бигеоценоздардағы өзгеріс­
тер кезеңді (циклдік) және құрамды (жүйелі) болады. Кезеңді өзгерістер орта факторларының сөткелік және мезгілді өзгерістері мен биоритмдер-
мен белгіленеді. Мұндай өзгерістер нәтижесінде биоценоздар алғашқы жағдайына қайтады. Тәжірибелі өзгерістер болса бір биоценоздың жай ғана басқасымен алмасуына алып келеді.
Бір биоценоз орнын басқа биоценоз иелеуі экологиялық сукцессия
(латынша «successio» – дәйекті, бірізділік) деп аталады.
Сукцессия – биоценоз (экожүйе) лерін құраған түрлердің құрамды өз-
геруі мен ұйымның құрамды құрылымының дәйектілік негізінде орын алмасуы нәтижесінде өмірге келеді.
Сөйтіп, биогеоценоз биоценоз бен биотоптың кешені болып, онда зат-
тардың және энергияның кезеңді айналуы жүзеге асады. Продуценттер,
консументтер мен редуценттер экожүйелерінің функционалдық құрамды
бөлімдері есептеледі.

22
Дәптерлеріңе терминдердің мағынасын жазып алыңдар: экотоп, клима-
топ, эдафотоп, фитоценоз, зооценоз, микробиценоз, продуценттер, консу-
менттер мен редуценттер.
Білімдеріңді қолдаңдар.
1. «Биогеоценоз» және «экожүйе» түсініктерін салыстырыңдар. Олар орта-
сындағы жалпылық пен айырмашылықты анықтаңдар.
2. Продуценттердің маңызын айтып беріңдер? Фототроф пен хемотроф орга-
низмдерге мысал келтіріңдер.
3. Редуценттердің экожүйедегі міндеттерін мысалдар негізінде дәлелдеңдер.
4. Биогеоценоздардың өзін-өзі тіктеу мен тұрақтылығы сияқты көрсеткіш­
тердің мазмұнын түсіндіріңдер.
5. Биогеоценоздардың өзін-өзі басқару дегенде нені түсінесіңдер?
Өз бетінше орындау үшін тапсырмалар.
Өз пікірлеріңді айтыңдар.
1. Экожүйеде редуценттер санының кілт азаюы қандай экологиялық нәтиже-
лерге алып келеді? Жер жүзінде барлық редуценттердің жоғалу нәтиже-
сінде қандай өзгерістер пайда болуы мүмкін?
2. Биоценоздың функционалдық топтары мен олардың өкілдері ортасын-
дағы байланысты көрсетіңдер. Функционалдық топтар: 1) продуценттер.
2) консументтер. 3) редуцменттер. Өкілдер a) қайың; b) бұғы; c) жаңбыр
шуалшаңы; d) шортан балық; e) ақ саңырауқұлақ; f) лишайник, g) лами-
нария; h) көпаяқты; i) дафния; j) темір бактериясы; k) амонифактор бак-
терия.
3. Төмендегі түсініктерді және олардың анықтамасын топтастырыңдар. Кес­
тені толтырыңдар.
Р/с
Экологиялық
терминдер
Р/с Анықтамалар
1Биоценоз A
Тірі организмдер тарапынан әлі өзгермеген, өз топы­
рағы, климатына ие болған аймақ
2Продуценттер Б
Органикалық қосындыны тұтынушылар – гетотрофтар
организмдер
3Климатоп ВЭкожүйенің абиогендік құрамды бөлігі
4Фитоценоз ГБиоценоздардың орын алмасуы
5Редуценттер Д
Экожүйенің тірі организмдер қызметінің нәтижесі
есептелген құрамды бөлігі
6Экотоп Е
Тірі организмдер тарапынан өзгерілген белгілі бір түрдегі өсімдік пен жануарлардың түрлері жасайтын аймақ
7Kонсументтер ЖБиотоп құрамындағы тірі организмдер

23
8
Экологиялық
сукцессия
З
Өлі органикалық қосындыларды минерал тұздарға
дейін майдалаушы гетеротроф организмдер
9Эдафотоп ИОрганикалық қосындыларды құрайтындар
10Биотоп КБиоценоздың жасыл өсімдіктері
4. Төмендегі түсініктерге анықтама беріңдер және мысалдар келтіріңдер.
Кес­тені т
Ұйымдар Анықтама Мысал
Фитоценоз
Зооценоз
Микроценоз
Микробиоценоз
5. Қандай жүйелерді биоценоз деп атау мүмкін: жайлау, көл, шіріп жатқан
төңке, теңіз, инежапырақты орман, дария.
5-§. ОРГАНИЗМДЕРДІҢ ЖАСАУ ОРТАСЫ. СУ ОРТАСЫ
Тірек білімдеріңді қолдаңдар. Жасау ортасы тірі организмдерге
қандай әсер көрсетеді? Суда өмірдің пайда болуын түсіндіріңдер.
Әр қандай тірі организм табиғатта белгілі жасау ортасына ие және
орта оларға үнемі әсер етеді. Организм, популяция немесе түр жасай-
тын, оларға тікелей немесе жанама әсер ететін, ортаның биотикалық және
абиотикалық жағдайларының кешені жасау ортасы деп аталады. Жасау
ортасы тірі организм мен оның бүкіл өмірі барысында өзара қатынаста
болатын табиғаттың бір бөлігі болып есептелінеді.
Әрбір тірі организмнің жасау ортасы табиғаттың биотикалық және
абиотикалық құрамды бөліктері – компонентінен құралады. Экологияда
табиғаттың биотикалық және абиотикалық компоненттері дейіледі. Та-
биғаттың организмдерге әсер көрсететін және оларда қалыптасу реакция-
лары – адаптацияларының пайда болуына себеп болатын әрқандай құрам-
ды бөлігі немесе компонент экологиялық фактор деп аталады.
Сөйтіп, орта – тірі организмдерді қоршап тұрушы және оларға тікелей
әсер етуші факторлар жиынтығы. Организмдер ортадан өмірлік үдерістер
үшін қажет болған барлық өнімдерді қабылдайды да ортаға заттар алмасу
өнімдерін ажыратады. Жасау ортасы организмдердің тек қана жасауына,

24
сондай-ақ географиялық тұрғыдан тарқалуына да өз әсерін көрсетеді. Tірі
организмдер үшін әр бір экологиялық фактор түрліше маңызға ие. Кейбір
факторлар организмдер жасау үшін өте қажет болса, кейбір факторлар
организмдер үшін азырақ маңызға ие болуы мүмкін.
Эволюция үдерісінде барлық тірі организмдерге жасау ортасына қа-
рағанда өзіне тән морфологиялық, физиологиялық, экологиялық және
басқа қалыптасулар – адаптациялар пайда болған. Aдаптация (латынша
«adaptatio» – қалыптасу) тірі организмдердің белгілі бір жасау ортасында
жасауы мен көбеюін қамтамасыз етуші белгі немесе белгілер жиынтығы
есептеледі. Мәселен, балық денесінің сюри пішіні олардың су мұхитында
әрекеттенуді жеңілдеттірсе, сусыз мұхитта өсуші өсімдіктер жапырақта-
рына (aлой) немесе паясында (кактус) су топтауға қалыптасқан.
Экологиялық факторлар үш топқа: абиотикалық, биотикалық және ан-
тропогендік факторларға бөлінеді. Орта мен тірі организмдердің өзара
байланыстылығы және өзара әсерлері «oрганизм – орта» жүйесіндегі не-
гізгі заңдылықтардан есептеледі. Тірі организмдер ортадан өздері үшін
керекті заттарды алады да ортаға түрлі дәрежеде әсер көрсетеді. Нәтиже-
де ортаның өзі де өзгереді.
«Oрганизм – орта» жүйесіндегі негізгі заңдылықтар В.И.Вернадский
тарапынан ойлап тапқан болып, организм және оның жасау ортасы бірлі-
гінің заңы деп аталады. Өмір тірі организмдер мен жасау ортасының бір
бүтіндігі негізінде олар ортасындағы заттар мен энергия алмасуы нәтиже-
сінде дамып барады. Бұл заңнан келіп шығатын эволюциялық-экология­
лық принцпке орай, әрбір түрдің генетикалық мүмкіндіктері өзі жасайтын ортаға сәйкес.
Tірі организмдер да өз кезеңінде ортаға үлкен әсер көрсетеді, бұл
бірінші кезекте организмнің сол ортада жасап жатқанымен белгіленеді. Tірі организмдер көректенеді, тыныс алады, қоршаған ортаға заттар ал-масуы қалдықтарын ажыратады, өседі, дамиды, әрекеттенеді. Oрга-низмдердің бұл өмірлік қызметі сияқты жасау жайының ауа құрамы, тор-пақ структурасы, судың тазалық дәрежесі сияқты көрсеткіштері өзгереді. Әрбір организмнің ортаға айрықша әсері сезілерлі болмаса да, сол ортада жасаушы барлық организмдердің әсерлер жиынтығы өте үлкен. Tірі ор-ганизмдердің ортаға әсері олардың ортаны қалыптастырушы қызметі бо-
лып есептелінеді.
Жер жүзінде тірі организмдер үшін төрт түрлі жасау ортасы бар: су
мұхиты, құрғақ-ауа ортасы, топырақ ортасы мен тірі организм ортасы

25
(паразит пен симбионттар үшін). Әрбір орта өзіне тән жағдайларға ие
(4-сурет).
Тірі организмдер бір немесе бірнеше ортада жасауы мүмкін. Өмір
алғаш пайда болған орта су мұхиты есептеледі. Тарихи даму үдерісінде
тірі организмдер құрғақ-ауа ортасында жасауға өткен. Нәтижеде жаңа
орта жағдайына қалыптасқан өсімдік пен жануарлар пайда болған. Тірі
организмдердің өмірлік қызметі нәтижесінде топырақ қалыптасқан және
кейбір организмдер топырақта өмір кешіруге қалыптасқан. Организм ор-
тасын паразит пен симбионттар иелеген.
Әрқайсы ортада өзіне тән жағдайларымен өзара айырықшаланатын
белгілі аймақтар, яғни биотоптар бар. Мәселен, су мұхитының су бетінде,
су үңгірі, су түбінде, су оттар арасында жасау аймақтары бар.
Су мұхиты. Жер жүзінде ең кең тарқалған жасау мұхиты болып, өзен-
дар, континенттердің су бассейндері мен жерасты суларын өз ішіне алады.
Су мұхитында жасаушы организмдер гидробионттар (юнонша «hydor»
– су,«bios» – өмір) деп аталады.
3-сурет. Tөрт түрлі жасау ортасы: 1 – су мұхиты; 2 – құрғақ-ауа ортасы;
3 – топырақ ортасы; 4 – организм ортасы.
4
1
2
3

26
Жасау ортасы негізінде су бірнеше ерекшеліктерге ие. Су жоғары
тығыздық, айқындылық, үлкен жылулық кеңділігі мен жылулық өткі-
зетін, мұздалғанда кеңею сияқты ерекшеліктермен бір қатарда, кислород
мөлшеріне қарағанда кемдігі, жарықтықты да өткізуімен мінезеделеді. Су
әрекетшең, яғни ағынды мұхит. Оның әрекеттенуі нәтижесінде су мұхи-
тында жасайтын организмдер кислород пен азық заттарымен қамтамасыз
етіледі. Су бассейнінің барлық бөлігі бойлап температура жетерлі бірдей
бөлінеді.
Үлкен жылулық кеңдігіне иелігі мен жылулықты өткізетіндігі негізін-
де құрғақтық мұхитына қарағанда су мұхитында температура аз дәреже-
де өзгереді. Ауа температурасы 10°C-қа көтерілгенде, су температурасы
тек қана 1°C-қа көтеріледі. Су үңірінде температура салыстырмалы түрде
үнемі, +4°C айналасында болады. Су бассейнінің ең бет бөлігінде сөт-
келік және мезгілді температураның өзгеруі 0-ден +36°C- қа дейін болуы
мүмкін.
Судың тығыздығы үлкен (аудан 700 рет жоғары) болғаны үшін су
сұхитында жасайтын организмдер үшін ол тірек міндетін орындайды.
Бір клеткалы жануарлар, суоттары, медузалар, майда шаян сияқтылар де-
несіндегі түрлі өсімдер сумен әсерлену жақтарын асырады да олардың
сүзгіштерін қамтамасыз етеді. Балықтардың су бетіне көтерілуі немесе
оның түбіне түсуі немесе судың белгілі бір қабаттарында аспалы тұруы
сүзгіш үрлеуішімен байланысты. Суда актив әрекеттенуші жануарлар де-
несі сюри түрінде болғаны және арнаулы сүзгіштерге иелігі судың қар-
сылығын жеңіл жеңе алады.
Су мұхитында жарықтық ауаға қарағанда аз. Күн нұрының бір бөлі-
гі су бетінен қайтарылады, бір бөлігі болса суға батып кетеді. Тереңдей
берген сайын фотосинтез үдерісі үшін қажет жарықтық көлемінің азайып
баруы су өсімдіктерінің кең тарқалуын шектейді. Жарықтық мөлшері жа-
нуарлардың өмір қызметі үшін маңызды рөл ойнамайды.
Су мұхитында жасаушы организмдер өмірінде судың тұз мөлшері
үлкен маңызға ие. Су бассейндеріндегі су бір-бірінен азайып химиялық
құрамы бойынша айрықшаланады. Олардың құрамындағы кислород мөл-
шері үшін көрсеткіштерден бірі. Судағы кислородтың негізгі дерегі су
өсімдіктерінің биоценоз қызметі болып саналады, кислородтың бір бөлігі
суға автосферадан өтеді.
Өсімдіктердің су мұхитына бейімделуі. Тұзды суларда тек қана су-
оттары кездеседі. Бұл өсімдіктер жарықтықтың сирек кездесетін қосым-

27
ша пигменттерді құраумен бейімделеді. Олар түрлі тереңдікте жасауға
бейімделген: су бассейндерінің саяз бөлімдерінде жасыл су оттары, те-
реңірең қабаттарда қоңыр суоттар, ең терең бөлімінде қызыл су оттары
кездеседі. Су мұхитында өсетін жоғары өсімдіктер гидрофиттер (юнон-
ша «hydor» – су, «phyton» – өсімдік) деп аталады. Суда өсетін жоғары
өсімдіктерде механикалық тоқыма, өткізуші тоқыма мен бадана жүйесі
күшсіз дамыған, баданаларда шашақтар болмайды. Кейбір өсімдіктерде
бадана болмайды (элодея), немесе бадана тек қана субстратқа бірігу мін-
детін ғана орындайды (қоға, ақ жапырақ). Суда кислород мөлшерінің си-
рек кездесетініне бейімделу механизмі сипатында өсімдік органдарында
ауамен толған тоқыма – аеренхима дамыған. Жапырақтары жұқа, кейбір
өсімдіктер (су нилуфары, су жаңғағы) жапырақтардың пішіні ауа мен су
мұхитында орналасқанына қарап айрықшаланады. Су өсімдіктерінің шаң
даналары, жемісі мен ұрықтары су өткізбейтін қабықпен су көмегінде
тарқалады.
Жануарлардың су мұхитына бейімделулері. Су мұхитының жану-
арлар әлемі өсімдіктер әлеміне қарағанда бай. Су мұхитында жасаушы
төмендегі экологиялық топтарға ажыратылады: планктон (plankton), нек-
тон (nekton), бентос (bentos). Бұл топтар морфологиялық, физиологиялық
және экологиялық бейімделулерімен ажыралады (5-сурет).
Планктон (Plankton) (юнонша «planktos» – ғаламшар, көшіп жүруші)
– су үңгірінде жасаушы, өзбетінше әрекеттене алмайтын және су ағы-
мымен көшіп жүруші организмдер есептелінеді. Оларға қарапайым жа-
нуарлар, майда шаян сияқтылар, балық жұмыртқалары мен шабақтары
мысал болады. Бұл организмдерде су үңірінде ғаламшар әрекеттенуін ар-
наулы құрылғылар: ұзын өсімдер, газды және майлы енгізулер қамтиды.
Нектон (Nekton) (юнонша «nektos» – сүзуші) – суда актив әрекетте-
нетін, су ағымына қарсылық көрсете алатын, үлкен арақашықтықты сүзіп
өте алатын организмдер. Оларға басаяқты моллюскалар, балықтар, кит-
сияқтылар, күрекаяқтылар мысал болады. Бұл жануарларда эволюция
үдерісінде суда актив әрекеттену мен су қарсылығын жеңу үшін бірне-
ше қалыптасулар жүзеге келген. Бұлшықеттердің күшті дамығандығы,
денесінің сюри пішінде болуы, терінің денелермен қапталғандығы және
шылымшық заттар ажыратуы, сүзгіш пен күрекаяқтардың барлығы сон-
дай қалыптауларынан есептелінеді.
Бентос (Bentos) (юнонша «benthos» – тереңдік) – су түбінде немесе
су түбіндегі құм арасында жасаушы организмдер. Бентос организмдерде

28
4-сурет. Су мұхиты организмдері.
сүзушілікті азайтырушы қалыптасулар, мәселен шығанақ (молюсклар),
хитин қабық (шаян, краб, омар, лангусттар), су түбінде жабысушы
құрылғылар (зүліктер сорғыштары) бар. Скат, камбала балықтарының де-
несі жымырайған болса, лансетникалық және жақын теңіз түйінді шуал-
шаңдары құмға көміліп алады.
Дәптерлеріңе терминдердің мағынасын жазып алыңдар: мұхит, жасау
ортасы, адаптация, экологиялық факторлар, гидробионттар, гидрофиттер,
планктон, нектон, бентос.
Білімдердеріңді қолдаңдар.
1. Жер жүзінде қандай жасаушы мұхиттары барлығын түсіндіріңдер.

29
2. Су мұхитының өзіне тән ерекшеліктерін айтып беріңдер?
3. Судағы кислород пен карбонат агидрид дерегін айтыңдар.
4. Судағы қайсы газдың мөлшері шектеуші фактор есептеледі?
5. Өсімдіктердің су мұхитына бейімделуі неде пайда болады? Мысалдар кел­­
тіріңдер.
6. Жануарлардың су мұхитына бейімделуі неде пайда болады? Мысалдар
келтіріңдер.
7. Суда жасаушы жануарлардың экологиялық топтарға және олардың өкіл-
дерін жұптаңдар. Экологиялық топтар: 1) планктон; 2) нектон; 3) бен-
тос Өкілдер:шортан; b) медуза; d) камбала; осминог; f) краб; g) дафния;
h) шаян.
Өз пікрілеріңді айтыңдар.
1. Не себептен қыз және күз айларында балықтардың көптеп қырылып кетуі
байқалады? Мұның алдын алу іс-шараларын айтыңдар.
2. Өз бетінше орындай үшін тапсырмалар.
3. Кестені толтырыңдар және жануарлардың жасау ортасына бейімделгенін
жазыңдар.
Жануарлар Бейімделулер
Касатка
Белуга
Манта
Теңіз тасбақасы
Медузалар
Актинялар
Ине балық
Биологиялық диктант. Тізімнен берілген терминдерді кестеге сай тәрізде ор-
наластырыңдар. Терминдер: мұхит, планктон, бейімделу, экологиялық фак-
торлар, жасау ортасы, нектон, гидробионаттар, бентос.
№ Термин мағынасы Термин
1Актив әрекеттенуші, ағымға қарсы тұра алатын организмдер
2Организмдерге дұрыс және тікелей әсер етуші элементтер
3Суда жүзуші организмдер
4
Табиғаттың тірі организмдерге әсер көрсететін және оларда бейім­
деулердің пайда болуына себеп болатын әр қандай құрамды бөлігі
5
Табиғаттың биологиялық және абиотикалық компоненттерінің
жиынтығы

30
6
Белгілі бір мұхитта организмдердің жасап қалуы мен ұрпақ
қалдыруы
7Су үңгірінде жасаушы, өзбетінше әрекеттене алмайтын организмдер
8Су түбінде немесе су түбіндегі құмдарда жасаушы организмдер
6-§. ҚҰРҒАҚШЫЛЫҚ-АУА, ТОПЫРАҚ, ТІРІ ОРГАНИЗМДЕРДІҢ
ЖАСАУ ОРТАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ
Тірек білімдеріңді қолдаңдар. Зоология курсынан саған белгілі
бол­ған
жануар­ларға мысалдар келтіріңдер.
Құрғақшылық-ауа мұхиты. Құрғақ-ауа мұхитының өзіне тән
қасиет­терінен бірі, бұл мұхитта жасаушы тірі организмдер құрғақта әре-
кеттенгенімен, олардың өмірі тікелей ауа мұхитымен де байланысты.
Ауа газдар қоспасынан тұрады. Ауа құрамында газдар мөлшерімен са-
лыстырғанда бір қалыпта болып, 78,08%-і aзот, 20,9%-i кислород, 1%-i
инерт газдар, 0,03%-i карбонат ангидрид газдарынан құралған. Атмосфе-
ра құрамындағы кислород шамамен бұдан 2,5 млрд жыл алдын құралған.
Бұл үдерісте құрғақта және су мұхитындағы өсімдіктерде ұшырайтын
фотосинтез үдерісі маңызды рөл ойнаған. Карбонат ангидрид және су
қатысуында өсімдіктер клеткасында органикалық заттар пайда болады
да атмосфераға кислород ажыралып шығады. Өсімдіктер, жануарлар мен
аэроб микроорганизмдер үшін ауа қажет факторлардан бірі есептелі-
неді. Топырақ жануарлардың әрекеттенуі үшін субстрат міндетін өтейді,
Өсімдіктер болса тамырлар көмегінде топыраққа қосылады, су мен онда
еріген минерал тұздарды сорады.
Ауаның тығыздылығы судан біраз төмен болғаны себепті тірі орга-
низмдердің жер жүзі бойлап әрекеттенуіне қарсылығы жетерлі сезілмейді
және су мұхитынан айрықшаланып, организмдер үшін сүйеніш міндетін орын-
дай алмайды (ауада ұшатын жануарлар бұдан тыс). Ауа тығызыдылығының
төмен болуы құрғақшылықта атмосфера басымымен салыстыр­ғанда төмен
болуын белгілейді (760 мм симоб басымына тең). Бұдан тыс, ауаның айқын-
дылығы су мұхитына қарағанда біраз жоғары (6-сурет).
Құрғақшылық-ауа мұхитында тірі организмдерге ықпал жасайтын
экологиялық факторлар да бірнеше өзіне тән ерекшеліктерімен сипатта-