Оқу – кіші мектеп жасындағы балалардың әрекеті

Мектеп жасындағы балалардың негізгі әрекеті-оқу

Оқу іс – әрекетінің негізгі сапасы еңбек процесін нәтижелі орындауға
қажетті білімді, дағды мен икемді жүйелі түрде менгеру. Мектеп жасындағы
балалардың негізгі әрекеті – оқу. Оқу арқылы балаға қоғам өзінің ғасырлар
бойы асыл мұрасын, дағды тәрбиесін береді. Сонымен бірге жаңа буын оқу
арқылы өзінен бұрынғылардың практикалық әрекетін, ғылым – білім жүйелерін
меңгереді, сөйтіп өзінің практикалық әрекетке дайындайды. Білім
жүйесін менгеру арқылы ғана адам ой және дене еңбегінің тетіктерін жақсы
түсінеді. Оларды жан – жақты білуге мүмкіндік алады. Білім меңгеру – ұзақ
уақытты керек ететін күрделі процес. Оқу материалдары бала психикасына зор
талап қояды. Өйткені ұғыну өте күрделі әрекет. Ұғыну бірнеше кезеңдерден
тұрады. Мәселен, мұнын бірінші кезеңінде (таныстыру кезеңі) бала нені қалай
оқу керектігі жайлы мағұлымат алады. Бұдан кейін ол ойындағысын тәжірибеде
орындап көреді. Үшінші кезеңде бала ұғынған нәрсені ойына ұстап тұрады да
бесінші кезеңде бала затпен құбылыс туралы белгілі ұғым қалыптасатын
болады. Ақыл – ой амалдарын меңгеру арқылы бала шындықтағы заттардың
байланыс қатынастарын ажыратады. Бір нәрсені екінші оймен салыстыра
дәлелдей алуға, олардың айырмашылық, ұқсастықтарын ажыратады. Бір нәрсені
екіншісімен салыстыра дәлелдей алуға, олардың айырмашылық ұқсастықтарын
көре білуге үйренеді. Мұндағы себеппен нәтиженің заңды байланысына
түсінеді.
Мәселен, от жақса түтін шығады дегенде оттық жанды түтіннінің
шығуына себеп болып тұратындығын бала байқайды да шындықтағы нәрселердің
бәрі де бір – бірімен осындай байланысатындығын түсінеді.
Нәрседе себеппен қатар нәтиже де болатындығына баланың түсініп,
көзінің жетуі ұғыну деп аталынады. Бастауыш сынап оқушыларының оқу
материалдарының мәсініне терендеп бара алмайды. Оларды жәй жаттап алады да,
өз беттінше пікір айтуға орашолақ келеді. Бұдан анализ (талдау), синтез
(жинақтау) процестерінің онша дамымаған көрінеді. Мұғалім оқушы ойлауындағы
анализге жеткіліксіз көңіл бөлетін болса, бала материалдың бір – бірімен
қиысып байланыспаған жеке жақтарын менгердеді де, осыдан ұғымның мәніне
толық түсінбей қалады. Сондай – ақ мұғалім синтездеу (талдау) тәсілін
ойдағыдай пайдалана алмаса, жаңа материал бұрынғысымен дұрыс пайдаланбай
қалады да берілген мағұлыматтың практикалық мәні кемей түседі. Кейбір
орнына оның ес – қабілетін өсіруге ерекше мән береді, бұдан баланың есін
дамыту онша мәнді нәрсе емес деген қорытынды шықпайды. Балаға ойлаттырып әр
нәрсені бір – бірімен салыстырғызып, талдап жинақтатып, дәлелдаткізіп
үйретсе ғана олардың танымы мазмұнды болады. Ал материалды өз күінше жаттап
алу, оның мағынасына түсінбей оқу жақсы нәтиже бермейді, бала дұрыс білім
ала алмайды. Бастауыш мектеп мұғалімдері осы жайды ескергендері дұрыс.
Психолог П.Я. Гальперин (1902-1988) өзінің Ақыл – ой әрекетінің
сатылап қалыптасу теориясында бала мәселені шешу үшін алдымен сыртқы
материалдың әрекеттерін затты ұстап көру, көлемін ажырату, шамамен өлшеу
т.б. пайдаланады, сосын оның бейнесін елестетеді. Содан соң дауыстап және
іштей айта алатын болады да сөйтіп сыртқы заттың әрекеті біртіндеп ішкі ой
әрекетіне айналады дейді. Баланың білім меңгеруі мұғалімнің сабақ оқытуы
екуі де инемен құдық қазғандай аса қиын нәрсе. Мәселен, мұғалім балаға
бұрыннан таныс нәрсені ығыр қылып айта берсе, онда ақыл – ой керенаулығын,
рухани жиренушілікті туғызуы мүмкін. Сондықтан ұстаз әр уақытта оқушының
рухани тілектерін ұдайы қанағаттандырып, оның табиғатты, өмірді, адамдар
еңбегін білуге құштарлығын дамыту қажет. Мәселен, бастауыш сынып
оқушыларынның зердесінде бәрін білуге құштарлықтан туындайтын қасиет бар.
Олар: Қоянның аяқтары неге ұзын?, Ақ тиін неге ағаш басында тіршілік
етеді?, Шалқалап тұған шыбындар неге құлап кетпейді? т.б. осындай
көптеген сұрақтар қояды. Кейбір ата – аналар тіпті мұғалімдер мен
балалардың осындай үйреншікті, мәнісі бар сұрақтарына жауап бармейді, сен
мұны бәрібір түсіне алмайсын, жоғары сыныпқа барғанда оқисындар деп ұзын
арқау, кең тұсауға салып кете береді. Әрине, сұрақ біткеннің бәріне жауап
қайтара берудің қажеті жоқ. Баланың ойына жеткілікті азық беретін оқу ғана
қарқынды дамытуға септік тигізе алады. Мәселен, 1 сыныптың мұғалімі
балаларға 9 санының ені және жетіден, алты және үштен құралатындығын аытып:
9 саны тағыда қандай сандардың құралады?. Тоғыздан бесті азайтсақ ше?
сендер нені аңғардындар? деп мұғалім ой сала сөйлейді.
Балалар: Қосындыдан бірінші қосылғышты шегерсек онда, екінші қосылғыш
қығады дейді. Мұғалім ойын жалғастырып: Екінші қосылғышты шегерсек
қайтеді деседі. Онда бірінші қосылғыш шығады – дейді бір оқушы. Олай
болса, қосындыдан қосылғыштардың біреуін шегерсек қайтеді? десе, Онда
бірінші қосылғыш шығады дейді бір оқушы. Олай болса, қосындыдан
қосылғыштың біреуін шегерсек деп мұғалім сөзін сабақтай бергенде,
екіншісі шығады деп бала сөйлемді аяқтайды. Міне, оқушының
балсенділігінің осылай дамуы мен дағдыда қанығудын негізі осылай қаланады,
ол шамалардың ара қатынасы мен амалдарды терең түсінетін болады. Бұл жай
бізге арифметиканың аясынан шығып, бірінші сыныптың бағдарламасына
геометрия мен алгебраның элементтерін кіргізуге мүмкіндік беріп отыр.
Осының арқасында шәкірттер заттар мен фактілерді саралап, салыстырып, әр
құбылыстың неден туындайтынын, яғни оның себебін іздестіретін болады, әр
сұраққа жәй жауап қана қоймай, өздері де сұрақ қоя біліп, оны өз бетінше
шеше білуге машықтанады. Мәселен, бірінші сыныптар үшін Д. Б. Эльконин
құрастырған әліппеде осы жағдай қатты ескертілген. Оқу әрекетінің өзіне
тән мотивтері (себептері) болады. Тәрбиешіге, не оқитын адамның өзіне осы
мотивтерді білу оның әрекетінің мақсатын дұрыс анықтау аса қажет.
Баланың жасы өскен сайын психикасы да өсетіндіктен, оның оқуға деген
қатынасы да өзгеріп отырады.
Бала не үшін оқитындығын бар сана – сезімінен ұғынғанша, оған оқудағы
формализмнен (мәніне түсінбей құрғақ жаттап алу, өмірмен байланыстыра алмау
т.б.) құтылу қиын болады. Мектеп оқушыларының оқуға саналы қатынасуын
тәрбиелеп , дамытуда мұғалімдер ұжымының алатын орны ерекше.
Мәселен,олардың арасында мектепке, оқуға сыттай қызығып келетін балалар да
жиі ұшырайды. Мұндай бала мектептің үйіне, оның партасына, мұғалімге,
өзіндей балаларға көңіл бөледі. Оқу оны жөнді тартпайды, өйкені, оған қиын
көрінеді. Баланың көбінесе ойнағысы келіп тұрады, партада дұрыс отыра
алмайды, жиі қозғалады, айналасына жиі қарай береді. Мұндай баланы үйіне
ойлатып не тыңдатып әдеттендірмеген. Оқуға білім алуға ұмтылуды тудыратын
мотивтер (себептер) болады ол бірден пайда бола қоймайды. Бастапқыда бұлар
өте қарапайым болып келеді. Мәселен, білімді адамның халқына мол пайда
келтіретінін, жұрттың ондай адамды құрметтеп сылайтынын түсіне бастайды.
Оқыту мен оқу әрекетінің тығыз байланыста болып, баланың дамуында зор
рөл атқаратындығы белгілі. Ал оқыту барысында ақыл – ойдың дамуы, оқи
алуға үйрену бүгінгі күннің басты талабы.
Бастауыш саты – оқушыда оның ой – өрісі дамуының ірге тасы – оқу
әрекеті. Оқу әрекеті – оқу тапсырмалары түрінде құралады. Осы тапсырма
түрлерін меңгеру оқушы ойын тәртіппен, белгілі бір бағытта жүйелі арнамен
жүруін қамтамасыз етеді, жеке тұлғаның негізгі психикалық үрдістерін
қалыптастырады.
Оқу әрекеті деп білім алуға бағытталған әрекетті айту қабылданған. Ол
өз бетінше де, мұғалімнің жетекшілігімен де жүзеге асады. Біз басшылыққа
алып отырған әрекет ілімнің жан – жүйелік негізін Б.Г. Ананьев,
Л.С.Выготский, А.И. Леонтьев, А.Р.Лурья, С.Л.Рубинштейн т.б. ғалымдар
жасады. Ал бастауыш мектеп кезеңіндегі оқу әрекеті Ш.А.Амонашвили,
В.В.Давыдов, Л.В.Занков, П.Е. Гальперин т.б. зерттеулерінде
қалыптастырылды. Әрекеттің басты ерекшелігі, оның заттық мазмұнының, яғни
материалдық, рухани өнімінің алынуы.
Жоғарыда аталған авторлар әрекетті өмірдің бірлігі деп қарап, оның
төмендегідей ішкі құрылымдарын белгілейді.
Қажеттілік себеп құрал әрекетті нәтиже.
Әректтің ішкі құрылымына енетін бұл түрлері былайша сипатталады.
Қажеттілік – өзіне тән оның өмір сүруге, дамуға білімнің,
тәжірибесінің, басқа әлеуметтік жағдайлардың жеткіліксіз екенін сезінуі.
Белсенді әрекеттің негізі.
Себеп- ынта – ықыластың дамуы.
Құрал – әрекеттің амалдарын белгілеу, жолдарын таңдау.
Әрекет – іс – қимыл. Ол ойын, тілдік, ойлау әрекеттері түрінде жүзенге
асады.
Нәтиже – өнім.
Біз сөз еткелі отырған оқу әрекеттінде де осы айтылғандар тән. Бала
қандайда бір жаңа мәліметтерді ішкі қажеттіліктері болғанда ғана қабылдай
алады. Дұрыс ұйымдастырылған оқу мақсаттары ол қажеттіліктерді сезінуге,
талдау арқылы зат, құбылыс жайлы түсініктерді тармақтарды ашады.
Оқу әрекеті арқылы баланың ойы абстрактіден нақтыға қарай өрлейді,
ілімдік сана, ілімдік ойлау қалыптасады.
Оқушының дамуының негізі болып табылатын әрекет, оқу әрекеті әрбір
сабақтың өзегі деп түсіну керек.
Аталған құрылымдағы қажеттілік және себеп әрекет етуге итермелейтін
басты күш. Біз қазіргі сабақтарда оқушыларға білім дайын күйінде беріле
салмауы керек дейсіз.Ендеше, оқушының дәл бүгінгі жаңа материалды
білмейтіндігін, оны білудің қаншалықты қажет екендігін іштей мойындату, бар
жан – дүниесімен беріле ынтазарын ауғызып, қызығушылығын ояту мұғалімнен
шеберлікті талап етеді. Дұрыс таңдалған түйінді мәселе, сұрақтар, әртүрлі
әдіс – тәсілдер, амалдар ғана баланы жоғарғыдағыдай жан – жүйелік көңіл –
күйге алып келеді. Енді ол алдына мақсат қойып, нәтижеге жетудің, түйінді
мәселені шешудің әдіс – амалдарын белгілейді, іске кіріседі. Дамытушылық
сабақтарында бала осылайша өз ақыл – ой деңгейі, белсенді әрекеті
арқасында репродуктивті емес өнімді нәтижеге жетеді. әрекеттін жүру барысы
мен ақыры қорытындылап, рефлексия жасалды.