«Оқу техникасын жетілдіру: бастауыш сыныптарға арналған тиімді әдістер мен тапсырмалар»

әдістемелік құрал

(әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған)

Автор: Алматы облысы білім басқармасының Еңбекшіқазақ ауданы

бойынша білім бөлімі мемлекеттік мекемесінің «Ы.Алтынсарин атындағы №1 орта мектебі»коммуналдық мемлекеттік мекемесінің

бастауыш сынып мұғалімі Алмасаева Жазира Айткелдиевна

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып оқушыларының оқу техникасын дамытуға арналған. Оқу жылдамдығы, мәтінді түсіну, мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру мақсатында түрлі тиімді әдістер мен тапсырмалар ұсынылады. Құралда оқу қарқынын арттыруға арналған жаттығулар, дыбыстық және буындық талдау әдістері, логикалық және шығармашылық тапсырмалар қамтылған. Сондай-ақ, оқушылардың оқу дағдыларын бағалау және түзету тәсілдері қарастырылады. Бұл жинақ бастауыш сынып мұғалімдеріне, ата-аналарға және оқушылардың оқу сапасын жақсартуға мүдделі мамандарға көмекші құрал ретінде ұсынылады.

Мазмұны

КІРІСПЕ 1-БӨЛІМ. ОҚУ ТЕХНИКАСЫН ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ 1.1. Буындап оқу дағдысын қалыптастыру әдістері 1.2. Жылдам әрі дұрыс оқу тәсілдері 1.3. Мәнерлеп оқуға үйрету жолдары 1.4. Түсініп оқу дағдысын жетілдіру әдістері 2-БӨЛІМ. ОҚУ ТЕХНИКАСЫН ЖЕТІЛДІРУГЕ АРНАЛҒАН ТАПСЫРМАЛАР 2.1. Дыбыстық және буындық талдау жаттығулары 2.2. Сөздік қорды байытуға арналған тапсырмалар 2.3. Мәтінмен жұмыс: сұрақ-жауап, мазмұндау, жоспар құру 2.4. Диалогтық және рөлдік оқу тапсырмалары 2.5. Логикалық және шығармашылық тапсырмалар 3-БӨЛІМ. ОҚУ ТЕХНИКАСЫН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТҮЗЕТУ ЖОЛДАРЫ 3.1. Оқу жылдамдығын бағалау әдістері 3.2. Оқушылардың қателерін талдау және түзету жолдары 3.3. Жеке және топтық жұмыс тәсілдері 4-БӨЛІМ. ОҚУҒА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТЫ АРТТЫРУ ӘДІСТЕРІ 4.1. Мотивациялық әдістер және оқуға деген оң көзқарасты қалыптастыру 4.2. Оқуға арналған шығармашылық тапсырмалар ҚОРЫТЫНДЫ ҚОСЫМШАЛАР ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

4 5 6 7 8 9 10 12 14 16 17 19 22 25 26 27 29 32

Кіріспе

Бастауыш сынып оқушыларының оқу техникасын дамыту – оқу процесінің маңызды бөлігі. Оқу дағдысы дұрыс қалыптасқан бала ақпаратты тез қабылдап, оны түсініп, өз ойымен жеткізе алады. Сондықтан бастауыш сыныпта оқу техникасын жетілдіру бағытында жүйелі жұмыстар жүргізу қажет.

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып оқушыларының оқу жылдамдығын, мәтінді түсінуін және мәнерлеп оқу дағдыларын жетілдіруге бағытталған. Мұнда әртүрлі жаттығулар, тиімді әдістер және бағалау тәсілдері қарастырылған.

Әдістемелік құралдың мақсаты

• Оқушылардың оқу техникасын дамытуға арналған тиімді әдістер мен тапсырмалар жүйесін ұсыну.

• Оқу жылдамдығын арттыру, дұрыс және мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру.

• Оқушылардың мәтінді түсіну қабілетін жетілдіру.

Міндеттері

• Оқу техникасын дамытудың теориялық негіздерін қарастыру.

• Жылдам оқу дағдысын қалыптастыруға арналған әдістерді ұсыну.

• Мәтінді түсініп оқуға бағытталған тапсырмалар беру.

• Оқушылардың оқу техникасын бағалау және түзету жолдарын көрсету.

• Оқу жылдамдығын арттыруға арналған жаттығулар жүйесін құру.

• Мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастыратын әдіс-тәсілдерді ұсыну.

• Оқушылардың сөздік қорын байытуға арналған тапсырмалар әзірлеу.

• Мұғалімдер мен ата-аналарға оқу техникасын жетілдіруге көмектесетін практикалық құрал ұсыну.

Өзекті мәселелер

Қазіргі білім беру жүйесінде оқушылардың оқу дағдыларын жетілдіру басты назарда. Дегенмен кейбір оқушыларда оқу жылдамдығы баяу, сөздерді дұрыс дыбыстамайды немесе мәтінді түсінуде қиындықтар кездеседі. Мұның себептері:

• Оқушылардың оқу дағдысын дамытуға арналған жүйелі әдістердің жетіспеуі.

• Жеке және сараланған тәсілдердің жеткіліксіз қолданылуы.

• Оқу техникасын бағалаудағы нақты критерийлердің болмауы.

Күтілетін нәтиже

Бұл әдістемелік құралды қолдану нәтижесінде:

• Оқушылардың оқу жылдамдығы артады.

• Дұрыс және мәнерлеп оқу дағдылары қалыптасады.

• Мәтінді түсініп оқу қабілеті жақсарады.

• Мұғалімдер оқу техникасын бағалау және түзету әдістерін тиімді қолдана алады.

Бұл құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне, ата-аналарға және білім беру саласындағы мамандарға көмекші материал ретінде ұсынылады.

1-БӨЛІМ. ОҚУ ТЕХНИКАСЫН ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ

1.1. Буындап оқу дағдысын қалыптастыру әдістері

Буындап оқу – бастауыш сынып оқушыларының оқу дағдыларын қалыптастырудың алғашқы кезеңдерінің бірі. Бұл әдіс балалардың сөзді дұрыс танып, әріптер мен дыбыстарды ажырата білуіне көмектеседі. Буындап оқуды дамыту үшін төмендегі әдістерді қолдануға болады:

1. Дыбыстық және буындық талдау әдісі

Бұл әдіс арқылы оқушылар жеке дыбыстарды, буындарды және тұтас сөздерді ажыратып оқуға үйренеді.

• Сөздерді дыбыстық құрамына талдау (мысалы, “ба-ла”, “ме-к-те-п” деп бөліп оқу).

• Буын қосу және ажырату жаттығулары (оқушыға буын беріп, оны сөзге айналдыру немесе сөзді буындарға бөлу).

2. Көрнекі құралдар арқылы оқыту

• Буын кестелері: әр түрлі түспен белгіленген буындар арқылы оқушылардың назарын аудару.

• Сөздік карточкалар: оқушыларға буындар жазылған карточкалар беріліп, олардан сөздер құрастыру тапсырмалары беріледі.

3. Қозғалыс пен ойын элементтерін пайдалану

• “Буын тап” ойыны: оқушылар берілген буындарды дұрыс сәйкестендіріп, сөз құрауы керек.

• “Жоғалған буын” ойыны: оқушыға сөздің бір буыны түсіп қалған карточка беріледі, оны толықтыру қажет.

4. Мәтінмен жұмыс жасау әдістері

• Буындап оқу жаттығулары: оқушыларға қарапайым мәтіндер беріліп, оларды буын бойынша оқу ұсынылады.

• Диалогтік оқу: оқушылар бір-бірімен буынға бөліп оқып, сұрақ-жауап жүргізеді.

5. Қайталау және бекіту әдістері

• Күн сайын қысқа мәтіндер мен сөз тіркестерін буындап оқыту.

• Оқыту барысында оқушылардың қателіктерін талдау және түзету.

Бұл әдістер оқушылардың оқу дағдыларын қалыптастыруға көмектесіп, олардың сөздерді дұрыс және жылдам тануына ықпал етеді.

1.2. Жылдам әрі дұрыс оқу тәсілдері

Оқу техникасын жетілдіру үшін оқушы тек буындап оқумен шектелмей, сөздерді тұтас танып, жылдам әрі қатесіз оқу дағдысын дамытуы қажет. Ол үшін төмендегі әдістер мен тәсілдерді қолдануға болады:

1. Көзбен шолу дағдысын дамыту

• “Көз жүгіртіп оқу” әдісі: оқушыларға белгілі бір уақыт ішінде мәтіннің негізгі ойын түсініп оқуға тапсырма беріледі.

• Көрнекі сөздер мен фразалар әдісі: оқушыларға сөздерді немесе қысқа сөйлемдерді бір секунд көрсетіп, оларды есте сақтап оқуы қажет.

• Оқылым өрісін кеңейту: оқушыларға сөздерді бірден бірнеше әріп немесе буынмен оқу дағдысын қалыптастыру үшін арнайы жаттығулар жасату.

2. Тұтас оқу тәсілі

• “Сөздерді блоктап оқу”: сөздерді әріптеп емес, тұтас тануға үйрету. Мысалы, “ба-ла-лар” емес, “балалар” деп бірден оқу.

• Фразамен оқу әдісі: сөздерді жеке-жеке емес, тұтас тіркестермен оқуға дағдыландыру (мысалы, “аулада ойнап жүр” дегенді бірден оқу).

3. Мәтін оқу жылдамдығын арттыру жаттығулары

• “Таймермен оқу” әдісі: оқушыға мәтінді белгілі бір уақыт ішінде оқуға тапсырма беріледі, кейін жылдамдығы есептеледі.

• “Қайталау арқылы оқу” әдісі: оқушы бір мәтінді бірнеше рет оқып, әр оқу кезінде жылдамдықты арттыруға тырысады.

• “Эстафеталық оқу”: бір оқушы бір сөйлемді оқып, екіншісі жалғастырып, жылдамдықты арттыруға жаттығады.

4. Автоматтандырылған оқу дағдысын қалыптастыру

• Сөздік қорды дамыту: оқушы жиі кездесетін сөздерді тез тануы үшін оларды сөздік ретінде оқыту.

• Күрделі сөздермен жұмыс: қиын сөздерді бірнеше рет оқу арқылы көзді үйрету.

• Дыбыстық талдау: қиын сөздерді бірнеше рет қайталап оқу арқылы есте сақтау.

5. Қатесіз оқуға арналған әдістер

• “Көзбен бақылау және түзету”: оқушының оқу кезіндегі қателері жазылып, олармен жұмыс жасалады.

• “Эхо оқу” әдісі: мұғалім немесе диктофон арқылы дұрыс оқылған мәтінді тыңдап, содан кейін оқушының қайталап оқуы.

• “Баяулап оқу және қатесін табу”: оқушы мәтінді мұқият оқып, қателерін анықтауға үйренеді.

Бұл әдістер оқушылардың оқу жылдамдығын арттырып, олардың сөздерді дұрыс әрі қатесіз оқуға дағдылануына көмектеседі.

1.3. Мәнерлеп оқуға үйрету жолдары

Мәнерлеп оқу – оқушының мәтінді дұрыс дауыс ырғағымен, көңіл-күймен және түсініп оқи білу дағдысы. Бұл қабілетті дамыту үшін төмендегі әдістер мен тәсілдер қолданылады.

1. Интонация мен дауыс ырғағын қалыптастыру

• Тыныс белгілерін дұрыс оқу: оқушыларға үтір, нүкте, сұрақ белгісі және леп белгісі кездескен жерлерде дауыс ырғағын дұрыс қоюға үйрету.

• Дауыс көтерілуі мен түсуін бақылау: сұраулы, лепті және хабарлы сөйлемдерді әртүрлі дауыс ырғағымен оқыту.

• Әуенділік жаттығулары: бір сөйлемді әртүрлі көңіл-күйде (қуанышты, мұңды, ашулы, таңғалған) оқыту.

2. Дикторлық оқу тәсілдері

• “Эхо оқу” әдісі: мұғалім немесе диктофон арқылы мәтінді мәнерлеп оқып, оқушының оны қайталап оқуы.

• Үлгімен оқу: тәжірибелі мұғалімнің немесе актердің оқу мәнерін тыңдап, соған еліктеу.

• Дауыс жаттығулары: дауысты анық әрі таза шығаруға арналған артикуляциялық жаттығулар жасау.

3. Кейіпкер рөлінде оқу

• Диалогтық оқу: оқушыларға кейіпкерлердің диалогтарын бөліп оқыту.

• Рөлдік оқу: оқушылардың белгілі бір кейіпкердің дауыс ырғағын, сезімін беріп оқуын қадағалау.

• Көркем мәтіндерді қою: ертегі, әңгіме немесе өлеңдерді сахналап оқу.

4. Оқу қарқынын реттеу

• Баяу және жылдам оқу жаттығулары: оқушыны әртүрлі қарқында оқуға дағдыландыру.

• Пауза жасау дағдысы: оқушыларға маңызды сөздер мен сөйлемдер алдында кідіріс жасау қажеттігін үйрету.

• Сөз екпінін дұрыс қою: сөйлем ішіндегі маңызды сөздерді ерекшелеу.

5. Эмоциялық оқу дағдысын дамыту

• Сезіммен оқу: мәтіндегі кейіпкерлердің көңіл-күйін жеткізіп оқу.

• Сұрақ-жауап әдісі: мәтінді оқығаннан кейін оның мазмұны туралы сұрақтарға жауап беру арқылы түсіну деңгейін анықтау.

• Жазба оқулар: оқушыларға мәтінді оқып, кейін өз ойларын жазбаша жеткізуге мүмкіндік беру.

Бұл тәсілдер оқушылардың оқу мәнерін жетілдіруге, мәтінді түсініп оқуға және тыңдаушыға әсерлі жеткізуге көмектеседі.

1.4. Түсініп оқу дағдысын жетілдіру әдістері

Түсініп оқу – оқушының мәтінді механикалық түрде ғана оқымай, оның мазмұнын, негізгі идеясын түсінуі, себеп-салдарлық байланыстарды анықтай алуы. Бұл дағдыны дамыту үшін төмендегі әдістер қолданылады.

1. Алдын ала болжау әдісі

• “Мәтіннің атауы бойынша болжау”: оқушыларға мәтіннің атауын беріп, оның мазмұны қандай болуы мүмкін екенін болжату.

• “Кілт сөздер” әдісі: мәтіндегі маңызды сөздерді алдын ала беріп, оқушыларға олардың негізінде оқиғаны болжау тапсырмасын беру.

• “Иллюстрациямен болжау”: суреттер арқылы мәтіннің мазмұнын анықтау.

2. Оқылған мәтінді талдау әдістері

• “5 сұрақ әдісі”: кім? не? қашан? қайда? неге? сұрақтарына жауап беру арқылы мәтін мазмұнын түсіну.

• “Сюжетті карта” әдісі: оқиғаның негізгі бөліктерін (басталуы, дамуы, шарықтау шегі, шешімі) анықтау.

• “Маңызды үзінді” әдісі: оқушылар мәтіннен ең маңызды деген сөйлемді таңдап, оның мағынасын түсіндіреді.

3. Ассоциация және бейнелі ойлау әдістері

• “Ментальды карта”: оқушылар мәтін мазмұнына байланысты схемалар, диаграммалар, кестелер жасайды.

• “Символдық бейнелеу”: оқылған мәтінге сәйкес сурет салып немесе негізгі ойды бейнелейтін символдар арқылы көрсету.

• “Сезіммен түсіну”: кейіпкердің қандай сезімде болғанын сипаттау және өз ойларымен бөлісу.

4. Диалогтік оқыту әдістері

• “Сұрақ қой, жауап бер”: оқушылар мәтін бойынша бір-біріне сұрақтар қояды және жауап береді.

• “Автор орындығы”: оқушы өзін кейіпкердің орнына қойып, оның атынан сөйлейді.

• “Екі жақты күнделік”: оқушылар мәтіннің бір бөлігіне өз ойларын, әсерлерін жазады.

5. Оқылған ақпаратты есте сақтау және қолдану әдістері

• “Концептуалды кесте”: мәтіндегі негізгі ойларды кестеге түсіріп, оларды салыстыру.

• “Мәтінді түрлендіру”: оқушыларға мәтінді басқа жанрда (ертегі, әңгіме, өлең) қайта жазу тапсырмасы беріледі.

• “Жеке пікір білдіру”: оқушылар оқылған мәтін бойынша өз көзқарасын дәлелдеп, оны негіздейді.

Бұл әдістер оқушылардың оқылған мәтінді терең түсініп, оны талдау, бағалау және есте сақтау дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі.

2-БӨЛІМ. ОҚУ ТЕХНИКАСЫН ЖЕТІЛДІРУГЕ АРНАЛҒАН ТАПСЫРМАЛАР

2.1. Дыбыстық және буындық талдау жаттығулары

Дыбыстық және буындық талдау жаттығулары оқушылардың фонематикалық қабылдауын, дыбыстарды ажырату және сөздің құрылымын түсіну қабілетін дамытуға көмектеседі. Бұл жаттығулар оқудың алғашқы кезеңінде өте маңызды.

1. Дыбыстық талдау жаттығулары

Берілген сөздегі дауысты және дауыссыз дыбыстарды анықтау

• Оқушыларға сөздер беріліп, олар дауысты дыбыстарды қызыл, дауыссыз дыбыстарды көк түспен белгілеуі керек.

Мысал:

• “Қала” → Қ (дауыссыз), а (дауысты), л (дауыссыз), а (дауысты)

• “Мектеп” → М (дауыссыз), е (дауысты), к (дауыссыз), т (дауыссыз), е (дауысты), п (дауыссыз)

Дыбыстарды ажырату

• Мұғалім белгілі бір дыбысты айтып, оқушылар сол дыбыс кездесетін сөздерді айтуы керек.

Мысал: “Қ” дыбысы кездесетін сөздерді ата: қалам, қасқыр, қоңырау, қант.

Сөздің бастапқы, ортаңғы және соңғы дыбысын анықтау

• Оқушылар берілген сөздегі бірінші, ортаңғы және соңғы дыбысты анықтайды.

Мысал:

• “Сағат” → бірінші дыбыс С, ортаңғы Ғ, соңғы Т

• “Байрақ” → бірінші дыбыс Б, ортаңғы Й, соңғы Қ

2. Буындық талдау жаттығулары

Сөздерді буынға бөлу

• Оқушылар сөздерді буындарға бөліп оқуы керек.

Мысал:

• “Бала” → ба-ла

• “Кітап” → кі-тап

• “Оқулық” → о-қу-лық

Артық буынды табу

• Мұғалім бірнеше буын береді, оқушылар дұрыс сөзді құрастырып, артық буынды табуы керек.

Мысал:

• “ме”, “ре”, “бе”, “ке” → “мереке” (артық буын жоқ)

• “жа”, “ңбыр”, “ар”, “шын” → “жаңбыр” (артық: “ар”, “шын”)

Жоғалған буынды тап

• Мұғалім сөздің бір буынын түсіріп, оқушыларға оны толықтыру қажет.

Мысал:

• “Қа_аз” → “Қағаз”

• “Кі_п” → “Кітап”

Буыннан сөз құрау

• Берілген буындарды пайдаланып, жаңа сөздер құрастыру.

Мысал:

• “бо”, “та” → “бота”

• “ша”, “на” → “шана”

• “көк”, “тем” → “көктем”

Бұл жаттығулар оқушылардың дыбыстарды ажырату, сөздерді дұрыс бөлу және буын арқылы оқу қабілетін жақсартады.

2.2. Сөздік қорды байытуға арналған тапсырмалар

Сөздік қорды дамыту – оқушының тілдік қорының кеңеюіне, ойлау қабілетінің артуына және мәтінді түсініп оқуына ықпал етеді. Бұл мақсатта түрлі жаттығулар мен тапсырмалар қолданылады.

1. Сөз мағынасын түсіндіру жаттығулары

Синонимдер мен антонимдер табу

• Берілген сөздерге мағынасы жақын (синоним) немесе қарама-қарсы (антоним) сөздерді табу.

Мысал:

• Синонимдер: әдемі – көркем, сұлу, ажарлы

• Антонимдер: ыстық – суық, үлкен – кіші, қатты – жұмсақ

Көп мағыналы сөздерді анықтау

• Бір сөздің бірнеше мағынада қолданылатынын түсіндіру.

Мысал:

• “Бас” – адамның басы, таудың басы, жұмыстың басы

• “Көз” – адамның көзі, иненің көзі, бұлақтың көзі

Омонимдерді табу

• Бірдей айтылып, әртүрлі мағына беретін сөздерді табу.

Мысал:

• “Ат” – жануар, есім

• “Қара” – түсті білдіреді, көру іс-әрекеті

2. Тақырыптық сөздермен жұмыс

Белгілі бір тақырыпқа сөздер жинау

• Берілген тақырып бойынша сөздер тізбегін жасау.

Мысал:

• “Көктем” тақырыбы: жаңбыр, күншуақ, бәйшешек, наурыз, көгал, көбелек.

• “Мектеп” тақырыбы: оқулық, тақта, мұғалім, сабақ, дәптер, білім.

Зат есім, сын есім, етістікпен жұмыс

• Сөздерге тиісті сөз таптарын қосу.

Мысал:

• Зат есім: үй, кітап, қасқыр.

• Сын есім: кең, ақылды, биік.

• Етістік: жүгіру, ойнау, жазу.

3. Сөз тіркестерін және сөйлемдерді құрастыру

Сөз тіркестерін құру

• Берілген сөзден сөз тіркесін жасау.

Мысал:

• “Гүл” → әдемі гүл, қызыл гүл, бақшадағы гүл.

• “Кітап” → қызықты кітап, жаңа кітап, мектеп кітабы.

Сөйлемдерді толықтыру

• Берілген сөйлемдерді толықтыру немесе жалғастыру.

Мысал:

• “Көктемде…” → Көктемде күн жылынып, ағаштар гүлдейді.

• “Менің сүйікті кітабым…” → Менің сүйікті кітабым – «Абай жолы».

4. Мәтінмен жұмыс жасау

Мәтіндегі жаңа сөздерді түсіндіру

• Оқылған мәтіннен оқушыларға таныс емес сөздерді анықтап, олардың мағынасын түсіндіру.

Мысал:

• “Самал жел соқты” – “самал” сөзінің мағынасы – жеңіл, салқын жел.

• “Құрақ” – су жағасында өсетін шөптесін өсімдік.

Мәтіннен жаңа сөздермен сөйлем құру

• Оқушылар оқылған мәтіндегі жаңа сөздерді пайдаланып сөйлемдер құрастырады.

Мысал:

• “Көктемде бәйшешек гүлдейді.”

• “Табиғат сұлулығын сөзбен жеткізу қиын.”

5. Шығармашылық тапсырмалар

Жұмбақ құрастыру

• Белгілі бір зат немесе құбылыс туралы жұмбақ ойлап табу.

Мысал:

• Ақ қар еріп, су ағады,

Қар суымен сай толады. (Көктем)

Мәтін құрастыру

• Берілген 5-7 сөзді пайдаланып, шағын әңгіме жазу.

Мысал:

• “Күн, гүл, бала, доп, көктем” сөздерін қолданып әңгіме құрау.

Сурет бойынша әңгіме құрастыру

• Оқушыларға сурет көрсетіліп, сол бойынша әңгіме құрастырылады.

Бұл тапсырмалар оқушылардың сөздік қорын байытып, сөйлеу дағдыларын жетілдіруге көмектеседі.

2.3. Мәтінмен жұмыс: сұрақ-жауап, мазмұндау, жоспар құру

Мәтінмен жұмыс оқушылардың түсініп оқу дағдысын, логикалық ойлауын, сөйлеу және жазу қабілетін дамытуға көмектеседі. Бұл бөлімде мәтін бойынша сұрақ-жауап әдістері, мазмұндау тәсілдері және жоспар құруға арналған тапсырмалар ұсынылады.

1. Сұрақ-жауап әдісі

Мәтінді толық түсіну үшін оқушыларға әртүрлі деңгейдегі сұрақтар қойылады.

Жай сұрақтар (кім? не? қашан? қайда?)

• Оқушылар мәтіндегі негізгі ақпаратты табады.

Мысал:

• Абай қай жылы туған? (1845 ж.)

• Басты кейіпкер кім?

• Оқиға қай жерде болды?

Талдау сұрақтары (неге? қалай? не үшін?)

• Оқушылар себеп-салдарлық байланысты анықтайды.

Мысал:

• Бала неге қорықты?

• Кейіпкердің әрекеті дұрыс па?

• Мәтіннің басты ойы қандай?

Шығармашылық сұрақтар (егер… болса?)

• Оқушылар өз көзқарасын білдіреді, ойша жалғастырады.

Мысал:

• Егер сен кейіпкердің орнында болсаң, не істер едің?

• Бұл оқиға бүгінгі күнде болса, қалай өзгерер еді?

2. Мазмұндау әдістері

Оқушылар мәтінді өз сөздерімен қайта айтып беруге үйренеді.

Толық мазмұндау

• Оқушылар мәтінді басынан аяғына дейін ретімен айтып береді.

Қысқаша мазмұндау

• Мәтіндегі ең маңызды оқиғаларды ғана баяндайды.

Шығармашылық мазмұндау

• Оқушылар мәтінді өз қиялымен өзгертіп, басқаша мазмұндайды.

Мысал:

• Оқиғаның аяқталуын өзгерту.

• Басқа кейіпкердің атынан баяндау.

Рөлге бөліп мазмұндау

• Әр оқушы кейіпкер рөлін алып, сол кейіпкердің атынан әңгімелейді.

3. Жоспар құру әдістері

Мәтінді құрылымдап жазу дағдысын қалыптастырады.

Дайын жоспар бойынша мазмұндау

• Мұғалім дайын жоспар береді, оқушылар соған сүйеніп айтып береді.

Мысал:

1. Қыз баланың орманда адасуы.

2. Ақсақалдың көмегі.

3. Үйге оралу.

Оқиғаның бөліктерін анықтау

• Оқушылар мәтінді бірнеше бөлікке бөліп, әр бөлікке атау береді.

Графикалық жоспар құру

• Сурет, диаграмма, кесте арқылы мәтіннің құрылымын жасау.

Мысал:

• “Басталу – Даму – Шарықтау шегі – Шешім” схемасы.

Кілт сөздер арқылы жоспар құру

• Оқушылар мәтіннен 5-7 негізгі сөзді таңдап, соларға сүйене отырып жоспар жасайды.

Бұл әдістер оқушылардың мәтінді терең түсінуіне, ойын жүйелеп жеткізуіне, мазмұндау және жоспар құру дағдыларын жетілдіруге көмектеседі.

2.4. Диалогтық және рөлдік оқу тапсырмалары

Диалогтық және рөлдік оқу тапсырмалары оқушылардың оқу техникасын дамытумен қатар, қарым-қатынас дағдыларын жетілдіреді. Бұл әдістер оқушылардың мәнерлеп оқу, дауыс ырғағын сақтау, түсініп оқу, ой бөлісу және шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған.

1. Диалогтық оқу тапсырмалары

Диалогтық оқу – екі немесе одан да көп оқушының мәтін мазмұны бойынша диалог жүргізуі немесе дайын диалогты оқып, талдауы.

Дайын диалогтарды оқу

• Оқушылар берілген диалогты дауыстап оқиды.

• Кейіпкерлердің дауыс ырғағын, эмоциясын сақтауға тырысады.

• Мысалы: ертегі кейіпкерлерінің диалогы, тарихи тұлғалардың сұхбаты, күнделікті өмірден алынған диалогтар.

Диалогты толықтыру

• Оқушыларға жартылай дайын диалог беріледі, олар оны өз ойларымен толықтырады.

Мысал:

• Мұғалім: Сен сабаққа дайынсың ба?

• Оқушы: Иә, мен…

Диалог құрастыру

• Оқушылар екі немесе одан да көп кейіпкердің арасындағы диалогты өздері жазады.

Тақырыптар:

• “Дүкенде сатушы мен сатып алушының әңгімесі”

• “Екі дос қыдыруға шықты”

• “Кітапханадағы оқырман мен кітапханашының сұхбаты”

Сұрақ-жауап ойыны

• Оқушылар жұптасып, мәтін бойынша бір-біріне сұрақ қояды және жауап береді.

Мысал:

• Бір оқушы – журналист, екінші оқушы – белгілі тұлға (Абай, Ыбырай, Әл-Фараби т.б.).

2. Рөлдік оқу тапсырмалары

Рөлдік оқу – оқушылардың кейіпкерлер рөлін сомдап, мәтінді мәнерлеп оқуы немесе сахналап көрсетуі.

Рөлдерді бөліп оқу

• Оқушыларға мәтін бөліктері таратылады, әрқайсысы өз кейіпкерінің рөлінде оқиды.

• Эмоция, дауыс ырғағы, екпін, мимика арқылы мәнерлеп оқуға назар аударады.

Мысал:

• “Шал мен бала” диалогы.

• “Ана мен бала” әңгімесі.

Мәтінді сахналау

• Шағын әңгіме немесе ертегіні рөлдерге бөліп, сахналық көрініс қою.

Мысал:

• “Қызыл телпек” ертегісі.

• “Қарлығаш пен дәуіт” мысалы.

Импровизациялық рөлдік ойын

• Оқушыларға бір жағдай беріледі, олар сол бойынша диалог ойлап тауып, рөлдерін сомдайды.

Мысал:

• “Досыңды қиын жағдайда қалай қолдайсың?”

• “Автобуста мәдениетті жолаушы болу”

Рөлдік сұхбат

• Оқушылар белгілі бір тұлғалардың рөлін ойнап, өзара сұхбат жүргізеді.

Мысал:

• Мұғалім мен оқушы.

• Кітап авторы мен оқырман.

• Әкім мен ауыл тұрғындары.

Диалогтық және рөлдік оқу тапсырмалары оқушылардың оқу техникасын ғана емес, сөйлеу мәдениетін, өз ойын еркін жеткізуін, тыңдау және талдау дағдыларын дамытады. Бұл әдістер сабақта белсенділікті арттырып, оқушылардың қызығушылығын оятады.

2.5. Логикалық және шығармашылық тапсырмалар

Логикалық және шығармашылық тапсырмалар оқушылардың ойлау қабілетін, қиялын, сөйлеу және жазу дағдыларын дамытады. Бұл тапсырмалар оқуды түсінуді тереңдетіп, мәтінмен жұмыс істеу барысында талдау, салыстыру, қорытынды жасау қабілеттерін жетілдіруге көмектеседі.

1. Логикалық тапсырмалар

Логикалық тапсырмалар оқушылардың мәтінді түсініп оқуын жақсартуға, ойлау дағдыларын дамытуға бағытталған.

Оқиғаны ретімен орналастыру

• Берілген мәтін бөліктерін логикалық ретімен орналастыру.

Мысал:

• Ертегінің үзінділері араласып беріледі, оқушылар оларды дұрыс ретке келтіреді.

Кейіпкердің әрекетін болжау

• Оқушылар оқиғаның дамуын өздері болжап, жалғасын табады.

Мысал:

• “Егер кейіпкер басқа шешім қабылдаса, не болар еді?”

Себеп-салдар байланысын анықтау

• Оқушылар мәтіндегі оқиғалардың себептері мен салдарын анықтайды.

Мысал:

• Неге кейіпкер осындай шешім қабылдады?

• Бұл оқиғаға қандай жағдайлар әсер етті?

Қателерді табу және түзету

• Мәтінге әдейі енгізілген қателерді тауып, оларды түзету.

Мысал:

• “Бір күні түлкі орманда жүріп, ағаш басынан түлкіні көрді.” (Қай жерде қате бар?)

Шығармаға балама тақырып ойлау

• Оқушылар мәтін мазмұнына сәйкес басқа тақырыптар ұсынады.

Мысал:

• “Арыстан мен тышқан” мысалына қандай басқа атау беруге болады?

2. Шығармашылық тапсырмалар

Шығармашылық тапсырмалар оқушылардың қиялын дамытып, олардың сөйлеу және жазу қабілеттерін жетілдіреді.

Ертегі немесе әңгіменің жалғасын жазу

• Оқушылар оқиғаның өз ойларынша жалғасын ойлап жазады.

Мысал:

• “Бауырсақ орманға қашып кетті… ары қарай не болды?”

Кейіпкердің атынан хат жазу

• Оқушылар белгілі бір кейіпкердің атынан хат немесе күнделік жазады.

Мысал:

• “Қызыл телпек қасқырға хат жазса, не деп жазар еді?”

Өлең немесе әңгіме құрастыру

• Мәтінге байланысты өлең немесе қысқа әңгіме жазу.

Мысал:

• “Мен күнмін” тақырыбына эссе жазу.

Комикс немесе сурет салу

• Мәтін бойынша сурет немесе комикс жасап, кейіпкерлердің диалогтарын жазу.

Рөлдік ойын немесе сахналық қойылым жасау

• Берілген мәтінді шағын қойылым ретінде сахналау.

Логикалық және шығармашылық тапсырмалар оқушылардың ойлау жүйесін дамытып, олардың әдеби сауатын арттырады. Бұл әдістер оқу дағдысын жетілдірумен қатар, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, еркін ойлауына мүмкіндік береді.

3-БӨЛІМ. ОҚУ ТЕХНИКАСЫН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТҮЗЕТУ ЖОЛДАРЫ

3.1. Оқу жылдамдығын бағалау әдістері

Оқу жылдамдығы – бастауыш сынып оқушыларының оқу техникасын бағалаудағы негізгі көрсеткіштердің бірі. Бұл көрсеткіш оқушының оқу дағдыларын қалыптастыру деңгейін анықтауға, оның мәтінді түсініп оқу қабілетін бағалауға мүмкіндік береді. Оқу жылдамдығын бағалау оқушының жас ерекшелігіне, оқу деңгейіне және әдістемелік талаптарға сай жүргізіледі.

1. Оқу жылдамдығын бағалаудың маңызы

Оқу жылдамдығының жоғары болуы оқушының мәтінді тез әрі дұрыс қабылдауына ықпал етеді. Егер бала баяу оқыса, ол оқылған ақпаратты байланыстыра алмай, мәтіннің негізгі идеясын түсінуде қиындықтарға тап болуы мүмкін. Керісінше, өте жылдам оқу барысында кейбір сөздерді дұрыс оқымауы, мағынаны жіберіп алуы ықтимал. Сондықтан оқу жылдамдығы мен түсініп оқу арасында теңгерім болуы маңызды.

2. Оқу жылдамдығын бағалау әдістері

Оқушының оқу жылдамдығын бағалау үшін әртүрлі әдістер қолданылады. Олардың ішінде ең кең таралғандары:

1) Белгілі уақыт ішінде сөздер санын есептеу

Бұл әдіс оқу жылдамдығын анықтаудың ең қарапайым тәсілі. Оқушыға белгілі бір мәтін беріледі және ол уақытқа оқиды. Мұғалім оқылған сөздер санын есептеп, оның оқу жылдамдығын анықтайды.

Бағалау қадамдары:

• Оқушыға жасы мен сыныбына сәйкес мәтін таңдалады.

• Мәтінді оқуға 1 минут уақыт беріледі.

• Белгіленген уақытта оқушы неше сөз оқығаны есептеледі.

• Қателер мен сөз қалдыру жағдайлары ескеріледі.

Бағалау шкаласы (минутына оқылған сөздер саны):

• 1-сынып: 20-40 сөз

• 2-сынып: 50-70 сөз

• 3-сынып: 80-100 сөз

• 4-сынып: 100-120 сөз

Егер оқушы осы нормадан төмен оқыса, онда оның оқу дағдыларын дамыту үшін қосымша жұмыстар жүргізіледі.

2) Уақытты есептеу әдісі

Бұл әдісте оқушыға белгілі бір көлемдегі мәтін беріледі және ол толық оқып шыққанша уақыт есептеледі.

Бағалау қадамдары:

• Оқушыға мәтін беріледі.

• Оқуды бастаған сәттен аяқтағанға дейінгі уақыт белгіленеді.

• Оқылған сөздердің жалпы саны уақытқа бөлініп, минутына қанша сөз оқылғаны анықталады.

Бұл әдіс оқушының оқу жылдамдығы мен төзімділігін тексеруге көмектеседі.

3) Түсініп оқуды бағалау әдісі

Кейбір оқушылар жылдам оқығанымен, мәтіннің мазмұнын дұрыс түсінбеуі мүмкін. Сондықтан оқу жылдамдығын бағалаумен қатар, мәтінді қаншалықты түсінгенін тексеру қажет.

Бағалау қадамдары:

• Оқушы мәтінді оқып болған соң, оған мәтін бойынша сұрақтар қойылады.

• Сұрақтарға дұрыс жауап беруі оның оқыған мәтінді қаншалықты түсінгенін көрсетеді.

• Егер оқушы мәтінді жылдам оқыса, бірақ сұрақтарға жауап бере алмаса, онда оның оқу техникасын түзету қажет.

Тексеру сұрақтарының мысалдары:

• Мәтін кім туралы?

• Негізгі ой қандай?

• Кейіпкерлер қандай іс-әрекет жасады?

• Мәтінде қандай маңызды оқиға болды?

4) Диктофон немесе бейнежазба арқылы бағалау

Бұл әдісте оқушының оқу дағдысы жазба құралдары арқылы тексеріледі.

Бағалау қадамдары:

• Оқушының оқу процесі диктофон немесе бейнежазба арқылы жазылады.

• Мұғалім кейіннен жазбаны тыңдап, оқу қарқынын, қатесіз оқу деңгейін бағалайды.

• Бұл әдіс әсіресе мұғалімнің әр оқушыға жеке назар аударуына мүмкіндік береді.

3. Оқу жылдамдығын бағалау кезінде ескерілетін факторлар

• Жас ерекшелігі – кіші жастағы оқушыларға қарапайым, қысқа мәтіндер берілуі тиіс.

• Оқу дағдысының деңгейі – кейбір оқушылар буындап оқиды, ал кейбірі тұтас сөздерді қабылдайды.

• Психологиялық факторлар – қорқыныш, қобалжу, өзін-өзі төмен бағалау оқу жылдамдығына әсер етуі мүмкін.

• Мәтіннің күрделілігі – қиын сөздері көп мәтіндер оқу қарқынын баяулатуы мүмкін.

Оқу жылдамдығын бағалау әдістері оқушының оқу техникасын жақсартуға бағытталған маңызды құралдардың бірі. Дұрыс ұйымдастырылған бағалау оқу дағдыларын дамытуға, оқу жылдамдығын арттыруға, түсініп оқу деңгейін жақсартуға ықпал етеді. Бағалау нәтижелеріне сүйене отырып, оқушының кемшіліктерін анықтап, оларды түзетуге арналған арнайы тапсырмалар мен әдістер қолдану қажет.

3.2. Оқушылардың қателерін талдау және түзету жолдары

Оқу процесінде оқушылар түрлі қателер жібереді. Бұл қателер олардың оқу дағдыларын қалыптастыру деңгейін көрсетеді. Мұғалім үшін басты міндет – қателерді дұрыс талдап, олардың пайда болу себебін анықтау және тиімді түзету жолдарын қолдану.

1. Оқушылардың жиі жіберетін қателері және олардың себептері

1) Дыбыстық қателер

Бұл қателер дыбыстарды дұрыс ажырата алмаудан немесе дұрыс артикуляция жасай алмаудан туындайды.

Мысалдар:

• “тау” сөзін “та” деп оқу

• “жылы” сөзін “жили” деп айту

• Ұқсас дыбыстарды шатастыру (мысалы, “ш” мен “с”, “б” мен “п”)

Себептері:

• Фонематикалық есту қабілетінің толық дамымауы

• Дыбыстарды дұрыс айту машығының қалыптаспауы

Түзету жолдары:

• Дыбыстық талдау жаттығуларын жасау (сөзді жеке дыбыстарға бөлу)

• Дыбыс артикуляциясын жақсартуға арналған жаттығулар орындау

• Фонематикалық есту қабілетін дамытуға бағытталған тапсырмалар беру

2) Буындап немесе тұтас оқу кезіндегі қателер

Оқушылар кейде буындап оқуда немесе тұтас сөздерді қабылдауда қателеседі.

Мысалдар:

• “қала” сөзін “қ-ала” деп оқу

• “балалар” сөзін “ба-лалар” деп буынға дұрыс бөлмеу

Себептері:

• Буындап оқу дағдысының толық қалыптаспауы

• Сөз құрылымын дұрыс қабылдамау

Түзету жолдары:

• Буындап оқуға арналған жаттығулар жасау

• Оқылған сөздердің мағынасын түсіндіру арқылы байланыстыру

• Сөздерді бірнеше рет қайталап оқыту

3) Сөздерді өзгертіп немесе толықтырмай оқу

Кейде оқушылар мәтіндегі сөздерді өзгертіп, қосып немесе түсіріп оқиды.

Мысалдар:

• “Анасы баласына кітап оқыды” орнына “Анасы балаға кітап оқыды”

• “Көктем келді” орнына “Көктем кел”

Себептері:

• Назардың төмен болуы

• Оқу жылдамдығының өте жоғары немесе тым баяу болуы

Түзету жолдары:

• Оқушының оқыған мәтінді қайта қарап, салыстыруына мүмкіндік беру

• Мәтінді дауыстап бірнеше рет оқыту

• Оқылған мәтін бойынша сұрақтар қою

4) Сөздердің орнын ауыстырып немесе тастап кету

Кейбір оқушылар сөйлем құрылымын өзгертіп оқиды немесе кейбір сөздерді мүлде оқымай кетеді.

Мысалдар:

• “Ауылда балалар ойнап жүр” орнына “Балалар ауылда ойнап жүр”

• “Біз мектепке бардық” орнына “Біз бардық”

Себептері:

• Оқу барысында назардың төмендеуі

• Сөйлем құрылымын толық түсінбеу

Түзету жолдары:

• Оқушыдан оқылған сөйлемді қайта айтқызып, дұрыс құрылымын түсіндіру

• Сөйлем құрылымын үйретуге бағытталған жаттығулар жасау

• Оқылған мәтін бойынша сұрақтар қою

5) Оқу қарқынына байланысты қателер

Кейбір оқушылар тым баяу немесе тым жылдам оқып, сөздерді дұрыс қабылдамай жатады.

Себептері:

• Оқу техникасының толық қалыптаспауынан

• Өзін-өзі бақылаудың төмен болуынан

Түзету жолдары:

• Егер оқушы тым баяу оқыса, оқу жылдамдығын арттыруға арналған жаттығулар жасау

• Егер оқушы тым жылдам оқыса, оны баяу және мұқият оқуға дағдыландыру

• Оқушының түсініп оқу қабілетін тексеру үшін сұрақтар қою

2. Қателерді түзету әдістері

Оқушылардың қателерін түзету үшін бірнеше әдістер қолданылады:

1) Қателерді дереу түзету

Оқушы қателескен кезде мұғалім оны бірден түзетіп, дұрыс нұсқасын айтып беруі керек.

Мысал:

• Оқушы “балкон” сөзін “балкан” деп оқыса, мұғалім “Дұрыс нұсқасы – балкон” деп көрсетеді.

2) Оқушыға өз қатесін табуға мүмкіндік беру

Бұл әдісте оқушының өз қатесін байқауына және түзетуіне жағдай жасалады.

Қолдану жолдары:

• Қате сөзді қайталап оқыту

• Сөйлемнің дұрыс нұсқасын табуға бағытталған сұрақтар қою

3) Қателерді жүйелі талдау және талқылау

Оқушы жіберген қателерді белгілі бір уақыт аралығында талдап, оларға назар аудару қажет.

Қадамдар:

• Оқушының қателерін арнайы дәптерге тіркеп отыру

• Апта сайын қайталанатын қателерді талдау

• Әр оқушының жеке қателер картасын жасау

4) Түзетуге арналған арнайы тапсырмалар беру

Әр оқушының жіберген қателеріне қарай жеке тапсырмалар беріледі.

Мысалдар:

• Дыбыстық қателер үшін – сөздік жаттығулар

• Оқу жылдамдығын арттыру үшін – уақытқа оқыту жаттығулары

• Түсініп оқуды жақсарту үшін – мәтін бойынша сұрақтар құрастыру

Оқушылардың оқу кезіндегі қателерін дұрыс талдап, оларды түзету жұмыстары оқу сапасын жақсартудың негізгі шарты болып табылады. Оқушының жіберген қателерін ескеріп, оларды жоюға бағытталған әдістерді қолдану оның оқу техникасын жетілдіруге көмектеседі. Әр оқушының жеке ерекшелігін ескере отырып, тиімді әдістерді қолдану арқылы оқу процесін нәтижелі етуге болады.

3.3. Жеке және топтық жұмыс тәсілдері

Оқушылардың оқу техникасын жетілдіруде жеке және топтық жұмыс тәсілдерін тиімді пайдалану маңызды. Бұл тәсілдер әр оқушының жеке қабілетін ескеріп, олардың оқу дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді. Жеке жұмыс оқушының өзіндік оқу қарқынын жақсартуға бағытталса, топтық жұмыс қарым-қатынас пен бірлескен оқу арқылы оқу дағдысын жетілдіруге көмектеседі.

1. Жеке жұмыс тәсілдері

Жеке жұмыс оқушының жеке ерекшеліктеріне сай ұйымдастырылады. Бұл әдіс әр баланың оқу деңгейіне қарай дербес оқытуға мүмкіндік береді.

1) Оқу жылдамдығын дамытуға арналған жеке тапсырмалар

Әр оқушының оқу жылдамдығы әртүрлі болғандықтан, олардың деңгейіне сәйкес тапсырмалар беру керек.

Мысалдар:

• Белгілі бір уақыт ішінде сөздер немесе мәтін оқыту

• Оқу қарқынын арттыру үшін секундомермен оқыту

• Оқу жылдамдығын өлшеу және нәтижелерін салыстыру

2) Дыбыстық және буындық талдау жұмыстары

Оқушының сөздерді дұрыс оқуын қалыптастыру үшін жеке жаттығулар жүргізіледі.

Мысалдар:

• Дыбыстарды дұрыс айтуға арналған жаттығулар

• Буындап оқу әдістерін қолдану

• Дыбыстық модельдермен жұмыс жасау

3) Түсініп оқу қабілетін дамыту

Жеке жұмыс барысында оқушының мәтінді түсініп оқу қабілетін арттыру қажет.

Мысалдар:

• Оқыған мәтін бойынша сұрақтарға жауап беру

• Оқылған мәтінді мазмұндау

• Мәтіннен негізгі ойды табу жаттығулары

4) Қателерді түзетуге бағытталған жеке жұмыс

Оқушының жиі жіберетін қателерін анықтап, олармен жеке жұмыс жасау қажет.

Мысалдар:

• Оқушының жиі шатастыратын сөздерімен жеке жұмыс жүргізу

• Дұрыс емес оқылған сөйлемдерді қайта оқыту

• Арнайы түзету карталарын пайдалану

2. Топтық жұмыс тәсілдері

Топтық жұмыс оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынас жасап, өзара оқыту арқылы оқу дағдыларын жетілдіруге мүмкіндік береді.

1) Топтық оқыту әдісі

Бұл әдісте оқушылар бір-біріне көмектесе отырып, оқу техникасын дамытады.

Мысалдар:

• Бір оқушы мәтінді оқиды, қалғандары оны мұқият тыңдап, қателерін түзетеді

• Оқушылар бір-біріне қиын сөздерді дұрыс оқу тәсілдерін түсіндіреді

• Топтағы әр оқушы мәтіннің белгілі бір бөлігін оқып, мазмұнын айтады

2) Рөлдік оқу тапсырмалары

Оқушыларға әртүрлі рөлдер беру арқылы оқу процесін қызықты әрі тиімді етуге болады.

Мысалдар:

• Бір оқушы жүргізуші рөлін атқарып, қалғандары оқылған мәтін бойынша сұрақтарға жауап береді

• Диалогтық мәтіндерді рөлдерге бөліп оқу

• Оқушыларға белгілі бір кейіпкердің дауыс ырғағын қолдана отырып, мәтінді мәнерлеп оқыту

3) “Жұптық оқу” әдісі

Бұл әдісте екі оқушы жұптасып, бір-біріне көмектеседі.

Мысалдар:

• Бір оқушы оқиды, екіншісі қателерін бақылайды және түзетеді

• Жұптар бір-біріне сұрақтар қойып, жауап береді

• Бірі оқып, екіншісі мазмұнын айтып береді

4) Топтық сайыстар мен ойындар

Ойын элементтерін қолдану арқылы оқушылардың оқу техникасын жақсартуға болады.

Мысалдар:

• “Кім жылдам?” ойыны – топтар жылдам әрі дұрыс оқу бойынша жарысады

• “Жасырын сөз” ойыны – оқушылар мәтіннен жасырынған сөздерді тауып, дұрыс оқуы керек

• “Эстафеталық оқу” – топ мүшелері кезекпен мәтінді оқиды

3. Жеке және топтық жұмысты ұштастыру

Оқу техникасын дамыту үшін жеке және топтық жұмыс әдістерін үйлестіре қолдану маңызды.

Қадамдар:

1. Алдымен жеке жұмыс арқылы оқушылардың деңгейін анықтау

2. Жеке қателерді түзетуге бағытталған тапсырмалар беру

3. Топтық жұмыс арқылы оқушылардың оқу дағдысын бекіту

4. Жеке және топтық жұмысты кезектестіріп өткізу

Жеке және топтық жұмыс тәсілдері оқушылардың оқу техникасын дамытуда маңызды рөл атқарады. Жеке жұмыс оқушының өзіндік қарқынын ескеріп, нақты қателерін түзетуге көмектессе, топтық жұмыс ынтымақтастық дағдыларын дамытып, бір-бірінен үйренуге мүмкіндік береді. Осы екі тәсілді тиімді ұштастыра отырып, оқушылардың оқу деңгейін жақсартуға болады.

4-БӨЛІМ. ОҚУҒА ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТЫ АРТТЫРУ ӘДІСТЕРІ

4.1. Мотивациялық әдістер және оқуға деген оң көзқарасты қалыптастыру

Оқуға қызығушылықтың төмен болуы – көптеген оқушылар үшін өзекті мәселе. Оқу процесін тиімді ұйымдастыру үшін баланың оқуға деген ынтасын арттыру және оң көзқарасын қалыптастыру қажет. Мотивация – оқушыларды білім алуға ынталандыратын негізгі факторлардың бірі. Бұл бөлімде мотивациялық әдістер мен оқуға деген оң көзқарасты қалыптастыру жолдары қарастырылады.

1. Ішкі және сыртқы мотивация

Оқушының оқуға деген ынтасын арттыру үшін екі түрлі мотивацияны дамыту маңызды:

Ішкі мотивация – оқушының өз бетінше білім алуға ұмтылысы.

Сыртқы мотивация – мұғалімнің, ата-ананың немесе марапаттау жүйесінің ықпалымен қалыптасатын ынта.

Оқуға деген қызығушылықты арттыру үшін ішкі мотивацияны дамыту маңызды, себебі оқушы өз еркімен білім алуға талпынған кезде нәтижесі әлдеқайда жоғары болады.

2. Оқуға деген оң көзқарасты қалыптастыру жолдары

Оқушылардың оқуға деген көзқарасын жақсарту үшін келесі тәсілдерді қолдануға болады:

1) Оқушының жетістігін мадақтау

Оқушылардың оқу барысындағы жетістіктерін ескеріп, олардың еңбегін мойындау.

Бағалауда тек сәтсіздіктерге емес, жетістіктерге назар аудару.

Оқушыны өзін-өзі бағалауға үйрету (өзінің өсуін байқау, нәтижесін көру).

2) Оқудың маңыздылығын түсіндіру

Оқудың өмірдегі маңыздылығын нақты мысалдар арқылы көрсету.

Мәтіндерді оқушылардың қызығушылығына сай таңдау.

Өмірмен байланыстыру (оқу арқылы алған білімдерін күнделікті өмірде қалай қолдануға болатынын көрсету).

3) Ойын әдістерін қолдану

Кітап оқу процесіне ойын элементтерін енгізу (квест, викторина, сөзжұмбақтар, жарыстар).

“Кім жылдам оқиды?”, “Оқиға немен аяқталады?” сияқты ойындар ұйымдастыру.

Топтық жарыстар өткізу (кім ең көп кітап оқиды, кім мәнерлеп жақсы оқиды).

4) Оқуды визуалды қызықты ету

Түрлі-түсті иллюстрациялар, слайдтар, анимациялар, комикстерді пайдалану.

Мәтінмен байланыстыратын инфографика немесе бейнероликтер қарастыру.

Электронды кітаптар мен аудиокітаптарды қолдану.

5) Оқушылардың таңдауға құқығын арттыру

Оқушыларға оқу материалы мен кітаптарды таңдауда еркіндік беру.

Оқу кестесін құруда олардың пікірін ескеру.

Оқушылардың өздері қызығатын тақырыптар бойынша оқу тапсырмаларын дайындау.

3. Психологиялық қолдау және оқу ортасын қалыптастыру

Ынталандыратын оқу ортасын құру (ыңғайлы оқу бұрышы, кітапханаға еркін қолжетімділік).

Мұғалім мен оқушы арасында сенімді қарым-қатынас орнату.

Әр баланың оқу қарқынын ескере отырып, жеке қолдау көрсету.

Оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттыру үшін мотивациялық әдістерді кешенді түрде қолдану қажет. Мадақтау, ойын элементтері, көрнекілік және таңдау еркіндігі – балаларды оқуға ынталандырудың тиімді жолдары. Оқушылардың оқуға деген оң көзқарасын қалыптастыру олардың болашақ білім алуына негіз болады.

4.2. Оқуға арналған шығармашылық тапсырмалар

Оқуға деген қызығушылықты арттырудың бір тиімді әдісі – шығармашылық тапсырмаларды қолдану. Бұл тәсіл оқушылардың оқу процесіне белсенді қатысуына, мәтін мазмұнын терең түсінуіне және өз ойларын еркін жеткізе алуына көмектеседі.

1. Шығармашылық тапсырмалардың маңызы

Оқушылардың қиялын, сыни ойлау қабілетін дамытады.

Оқу материалын есте сақтау мен түсінуді жақсартады.

Оқуға деген қызығушылықты арттырады.

Өз ойын еркін әрі сауатты жеткізуге үйретеді.

2. Шығармашылық тапсырма түрлері

1) Оқылған мәтін негізінде сурет салу

Оқушыларға мәтін мазмұнына сай сурет салуды тапсыру.

Мәтіннің негізгі оқиғасын немесе кейіпкерлерін бейнелеу.

Суреттер арқылы мазмұндау немесе жаңа детальдар қосу.

2) Әңгімеге балама аяқтау жазу

Берілген мәтіннің соңын оқушының қиялына сай өзгерту.

“Егер оқиға басқаша өрбігенде, не болар еді?” деген сұраққа жауап іздеу.

Кейіпкерлердің мінез-құлқы мен әрекеттерін қайта қарастыру.

3) Кейіпкерге хат жазу

Оқушыларға кейіпкерге хат жазуды тапсыру.

Кейіпкерге кеңес беру немесе оның шешіміне пікір білдіру.

Кейіпкермен диалог құру.

4) Мәтіннен шабыт алып, өлең немесе әңгіме жазу

Оқушылар оқылған мәтін негізінде шағын шығарма немесе өлең құрастырады.

Көркемдік стильді сақтау, өз ойын еркін жеткізуге үйренеді.

5) Рөлдік ойындар мен инсценировка

Мәтінді сахналау, кейіпкерлердің диалогтарын ойнау.

Оқушыларды әртүрлі рөлдерге бөлу және қойылым жасау.

Кейіпкерлердің іс-әрекетін тереңірек түсінуге көмектесу.

6) Комикс немесе графикалық новелла құру

Оқушылар мәтін негізінде шағын комикс салады.

Әңгіме желісін суреттер арқылы жеткізу дағдысын дамытады.

Кейіпкерлердің репликаларын диалог түрінде жазу.

7) “Сұхбат алу” тапсырмасы

Оқушылар белгілі бір кейіпкерден сұхбат алатын сияқты сұрақтар құрастырады.

Кейіпкердің орнына жауап беріп, оның мінезін ашады.

Сұхбатты жазбаша немесе ауызша түрде орындауға болады.

8) Кітап шолуын жасау

Оқылған кітап немесе әңгіме туралы шолу жазу.

“Маған ең ұнаған тұсы” немесе “Менің ойымша, автордың басты идеясы” сияқты талдау жүргізу.

Басқа оқушыларға кітапты оқуға ұсыну немесе сын айту.

3. Шығармашылық тапсырмаларды ұйымдастыру жолдары

Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай тапсырмалар таңдау.

Жеке, жұптық және топтық жұмыстарды үйлестіру.

Түрлі әдістерді араластырып, сабақтың бірсарынды болмауын қамтамасыз ету.

Тапсырмалардан кейін оқушылармен пікір алмасу және талқылау ұйымдастыру.

Шығармашылық тапсырмалар оқушылардың қиялын дамытып, оқу процесіне деген қызығушылығын арттырады. Оқушылардың өз ойын еркін білдіруіне мүмкіндік беретін бұл әдістер олардың оқу дағдыларын жетілдіріп қана қоймай, әдебиетке деген сүйіспеншілігін де қалыптастырады.

Қорытынды

Бұл әдістемелік құрал оқушылардың оқу техникасын дамытуға, оқу дағдыларын жетілдіруге және олардың оқуға деген қызығушылығын арттыруға бағытталған. Оқу техникасы – бастауыш сынып оқушыларының білім алуында аса маңызды дағдылардың бірі. Оқудың сапалы болуы баланың оқу жылдамдығы мен түсіну деңгейіне тікелей байланысты.

Әдістемелік құрал үш негізгі бағытты қамтиды:

1. Оқу техникасын дамыту әдістері – оқушылардың буындап оқу, жылдам әрі дұрыс оқу, мәнерлеп оқу және түсініп оқу дағдыларын жетілдіру жолдарын сипаттайды.

2. Оқу техникасын жетілдіруге арналған тапсырмалар – дыбыстық және буындық талдау жаттығулары, сөздік қорды байытуға арналған тапсырмалар, мәтінмен жұмыс жасау әдістері, диалогтық және рөлдік оқу тапсырмалары, логикалық және шығармашылық жаттығуларды қамтиды.

3. Оқу техникасын бағалау және түзету жолдары – оқушылардың оқу жылдамдығын бағалау әдістерін, қателерін талдау және түзету жолдарын, сондай-ақ жеке және топтық жұмыс тәсілдерін қарастырады.

4. Оқуға қызығушылықты арттыру әдістері – мотивациялық әдістер, шығармашылық тапсырмалар, оқушылардың оқуға деген оң көзқарасын қалыптастыру, оқырман мәдениетін дамыту жолдары ұсынылады.

Әдістемелік құралда ұсынылған әдістер мен тапсырмалар оқушылардың оқу процесіне белсенді қатысуын қамтамасыз етеді, олардың оқу жылдамдығын, түсіну қабілетін және мәтінмен жұмыс істеу дағдыларын дамытады. Сонымен қатар, оқушылардың оқу дағдыларын жетілдіру арқылы олардың жазу, сөйлеу және ойлау қабілеттері де дамиды.

Күтілетін нәтиже:

Оқушылардың оқу жылдамдығы мен сапасының жақсаруы;

Оқуға деген қызығушылықтың артуы;

Мәтіндерді түсініп оқу дағдыларының қалыптасуы;

Оқушылардың сөздік қорының баюы;

Мәнерлеп оқу дағдыларының дамуы;

Логикалық ойлау мен шығармашылық қабілеттердің жетілуі.

Құралды бастауыш сынып мұғалімдері, әдіскерлер, ата-аналар және қосымша білім беру ұйымдары тиімді пайдалана алады. Әдістемелік материалдар оқу процесін қызықты әрі нәтижелі етуге көмектеседі. Оқушылардың оқу техникасын дамыту тек мектеп қабырғасында ғана емес, олардың болашақ білім алу жолында да маңызды рөл атқарады.

Оқу – адам өміріндегі ең негізгі дағдылардың бірі. Сондықтан оқушылардың сапалы әрі түсініп оқу дағдыларын дамыту – олардың болашақ жетістіктерінің кепілі.

ҚОСЫМШАЛАР

1. Оқу техникасын бағалау кестелері

Оқушылардың оқу дағдыларын дамыту және олардың оқу техникасын жетілдіру үшін оқу жылдамдығы, мәнерлеп оқу, түсініп оқу көрсеткіштерін бағалау маңызды. Төменде оқу техникасын бағалау үшін қолдануға болатын бірнеше кесте үлгілері ұсынылған.

1.1. Оқу жылдамдығын бағалау кестесі

(Оқушы минутына қанша сөз оқығанын анықтау үшін қолданылады.)

Оқушының аты-жөні	Күні	Оқу жылдамдығы (сөз/минут)	Қателер саны	Түсіну деңгейі (%)	Баға

Бағалау критерийлері:

• Өте жақсы – 100-120 сөз/минут, 95-100% түсіну

• Жақсы – 80-100 сөз/минут, 85-95% түсіну

• Қанағаттанарлық – 60-80 сөз/минут, 70-85% түсіну

• Қанағаттанарлықсыз – 60 сөз/минуттан төмен, 70%-дан төмен түсіну

1.2. Мәнерлеп оқуды бағалау кестесі

(Интонация, дауыс ырғағы, екпін қою, тыныс белгілерін сақтау көрсеткіштері бағаланады.)

Оқушының аты-жөні	Интонация (1-5)	Дауыс ырғағы (1-5)	Екпін қою (1-5)	Тыныс белгілерін сақтау (1-5)	Жалпы баға

1.3. Түсініп оқуды бағалау кестесі

(Мәтіннің мазмұнын түсіну дәрежесін анықтау үшін қолданылады.)

Оқушының аты-жөні	Негізгі ойды анықтау (1-5)	Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беру (1-5)	Мазмұндау қабілеті (1-5)	Жалпы баға

2. Оқуға арналған қысқа мәтіндер мен жаттығулар үлгілері

2.1. Дыбыстық және буындық талдау жаттығулары

Тапсырма: Берілген сөздерді буынға бөліп оқыңыз.

• Кітап

• Аспан

• Көбелек

• Мектеп

• Жаңбыр

Тапсырма: Дыбыстық талдау жасаңыз.

• Қар

• Өзен

• Көгершін

2.2. Жылдам оқуға арналған қысқа мәтіндер

1-мәтін:

Ауылда көктем басталды. Қар еріп, күн жылынды. Құстар жылы жақтан ұшып келді. Ағаштар бүршік жарды. Балалар далада ойнап жүр.

2-мәтін:

Айжан кітап оқығанды жақсы көреді. Ол ертегілерді сүйіп оқиды. Әжесі оған күнде кешкісін жаңа кітап сыйлайды. Бүгін Айжан «Қызыл телпек» ертегісін оқыды.

Тапсырма:

• Берілген мәтінді 1 минут ішінде дауыстап оқыңыз.

• Мәтін мазмұнын айтып беріңіз.

• 3 сұрақ құрастырыңыз.

2.3. Мәнерлеп оқуға арналған мәтіндер

1-мәтін:

Қарлығаш – кішкентай, әдемі құс. Ол көктемде ұшып келеді. Қарлығаш өзінің ұясын саз балшықпен жасайды. Бұл құс адамдарға жақын жүреді.

Тапсырма:

• Мәтінді мәнерлеп оқыңыз.

• Қарлығаштың қандай ерекшеліктері бар екенін айтыңыз.

• Бұл құстың тағы қандай қасиеттерін білесіз?

2.4. Түсініп оқуға арналған мәтіндер мен сұрақтар

Мәтін:

Ерлан таңертең ерте тұрды. Ол әкесіне көмектесіп, бақшаны суарды. Кеше жаңбыр жауған еді, бірақ күн бүгін жылы болды. Ерлан достарымен бірге доп ойнады. Кешке анасы дәмді кешкі ас дайындады.

Тапсырма:

1. Ерлан таңертең не істеді?

2. Кеше қандай ауа райы болды?

3. Бала не ойнады?

4. Анасы кешке не жасады?

Бұл қосымшалар оқушылардың оқу техникасын жетілдіруде мұғалімдерге және ата-аналарға әдістемелік көмек көрсетеді. Бағалау кестелері арқылы оқушылардың оқу дағдыларын қадағалап, қажетті түзетулер енгізуге болады. Ал ұсынылған мәтіндер мен жаттығулар балалардың оқу жылдамдығын, түсінуін және мәнерлеп оқу қабілетін дамытуды қолдайды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі. «Бастауыш білім беру мемлекеттік стандарты» – Нұр-Сұлтан, 2020.

2. Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы. «Бастауыш сынып оқушыларының оқу сауаттылығын дамыту әдістері» – Нұр-Сұлтан, 2021.

3. Жұмабаева, Ә. «Бастауыш сыныпта оқу дағдыларын қалыптастыру» – Алматы: Рауан, 2019.

4. Құдайбергенова, К. «Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жолдары» – Алматы: Мектеп, 2020.

5. Сманова, Б. «Мәнерлеп оқу және түсініп оқу әдістемесі» – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2021.

6. Назарбаев Зияткерлік мектептері. «Оқушылардың оқу жылдамдығын арттыру әдістері» – Астана, 2022.

7. Баймұратова, Л. «Қазақ тілінде оқу және жазу дағдыларын дамыту» – Шымкент: Айқын, 2019.

8. Васильева, М. «Динамическое чтение: развитие скорости и понимания текста» – Москва: Просвещение, 2018.

9. Мейірманова, Р. «Кітап оқуға қызықтырудың тиімді жолдары» – Алматы: Қазақ университеті, 2021.

Пайдаланылған ресурстар:

1. Bilimland.kz – білім беру платформасы, оқушылардың оқу сауаттылығын дамытуға арналған материалдар.

2. Ust.kz – мұғалімдерге арналған әдістемелік құралдар мен оқу ресурстары.

3. Bilim-all.kz – білім беру, педагогика және психология саласындағы мақалалар мен ғылыми зерттеулер.

4. E-Library.kz – Қазақстандағы электрондық кітапхана, ғылыми-әдістемелік еңбектер қоры.

5. NIS Edu.kz – Назарбаев Зияткерлік мектептерінің оқу-әдістемелік материалдары.

6. ҚР БҒМ ресми сайты (edu.gov.kz) – білім беру стандарттары мен нормативтік құжаттар.

7. Google Scholar (scholar.google.com) – ғылыми мақалалар мен зерттеулер базасы.