Оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалау әдістері

Аскеров А., Алдабергенов Е., Ермахан Б. 3-курс студенті Алматы қаласы Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті. Математика, физика және информатика институты

Аңдатпа:Функционалдық сауаттылық – оқушылардың білім беру сапасын арттыру және күнделікті өмірде тиімді әрекет етуге дайындаудың маңызды элементі. Бұл мақалада оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалаудың әдістері, соның ішінде формалды және формалды емес бағалаулар, формативті және суммативті бағалаулар, скринингтер, диагностикалық құралдар және прогрессті бақылау әдістері талданады. Осы әдістерді түсіну мұғалімдерге оқушылардың өмір бойы білім алу және қоғамға толыққанды интеграциялану үшін қажетті дағдыларды дамытуға қолдау көрсетуге мүмкіндік береді.

Аннотация:Функциональная грамотность – ключевой компонент повышения качества образования и подготовки к эффективному функционированию в повседневной жизни. В статье анализируются методы оценки функциональной грамотности учащихся, включая формальные и неформальные оценки, форматные и суммативные оценки, скрининги, диагностические инструменты и методы мониторинга прогресса. Понимание этих методов помогает педагогам поддерживать развитие навыков, необходимых для пожизненного обучения и полноценной интеграции в общество.

Annotation:Functional literacy is a key component of improving the quality of education and preparing students for effective functioning in everyday life. This article examines methods for assessing students' functional literacy, including formal and informal assessments, format and summative assessments, screening, diagnostic tools, and methods for monitoring progress. Understanding these methods helps educators support the development of skills necessary for lifelong learning and full integration into society.

Кілт сөздер: функционалдық сауаттылық, бағалау әдістері, оқушылар, білім, сауаттылық дағдылары

Кіріспе. Функционалдық сауаттылық – адамдардың күнделікті өмірде оқу, жазу және ақпаратты түсіну дағдыларын қолдану қабілеті. Бұл тұжырымдама ЮНЕСКО-ның 1978 жылғы Жалпы Конференциясында бекітілген және бүгінде де қолданыста болып отыр. ЮНЕСКО-ның анықтамасы бойынша, функционалдық сауаттылық – бір адамның өз топы мен қоғамының тиімді жұмыс істеуі үшін сауаттылықты талап ететін барлық қызметтерге қатысу қабілеті, сондай-ақ олардың оқу, жазу және есептеу дағдыларын өзінің және қоғамның дамуы үшін жалғастыруға мүмкіндік береді. Функционалдық сауаттылық тек негізгі оқу-жазу дағдыларын емес, сонымен бірге осы дағдыларды күнделікті өмірде қолдану қабілетін де қамтиды, сондықтан ол өмір бойы білім алу үшін негізгі негіз болып табылады.Бүкіл әлемде сауаттылық деңгейі артып келсе де, 754 миллион ересек әлі күнге дейін оқу-жазу білмей отыр, олардың екі үштен бір бөлігі – әйелдер. ЮНЕСКО деректеріне сәйкес, әлем халқының 86%-дан астамы оқу-жазу білсе де, 250 миллион баланың негізгі сауаттылық дағдыларын меңгере алмай отыр. Осылайша, функционалдық сауаттылықты дамыту – әлемнің алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі болып қала беретіндігін көрсетеді. Сауаттылық – құрметті дамытудың, әлеуметтік интеграцияның және ұзақ мерзімді дамудың негізі, өйткені ол еңбек нарығында белсенді қатысуға, балалар мен отбасылардың денсаулығын және тамаша тамағын жақсартуға, кедейлікті азайтуға және өмір мүмкіндіктерін кеңейтуге мүмкіндік береді.Білім беру контекстінде функционалдық сауаттылық оқушылардың академиялық табысқа жетуіне және болашақта қоғамда белсенді рөл атқаруына мүмкіндік береді. Функционалдық сауаттылықты бағалау – білім беру сапасын арттыру және оқушыларды өмір бойы білім алуға дайындаудың маңызды бөлігі. Осылайша, оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалау әдістері кешенді, контекстіне сай және әртүрлі болуы керек, өйткені олар тек негізгі дағдыларды емес, сонымен бірге осы дағдыларды шынайы өмірде қолдану қабілетін де өлшейді. Бұл мақалада оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалаудың әртүрлі әдістері, халықаралық тәжірибе, соның ішінде ЮНЕСКО-ның PIAAC, LAMP сияқты бағдарламалары, сондай-ақ Қазақстандағы білім беру жүйесіндегі қолданбалар талқыланады. Біз формалды және формалды емес бағалауларды, формативті және суммативті бағалауларды, скринингтерді, диагностикалық құралдарды және прогрессті бақылау әдістерін қарастырамыз, оның мақсаты – мұғалімдер мен білім беру жүйелеріне оқушылардың дағдыларын тиімді дамыту үшін керек болатын ақпаратты беру.Функционалдық сауаттылықты бағалаудың маңызы әлемдік білім беру трендтерімен айқынданады, өйткені цифрлы заманда сауаттылықтың аумағы кеңейіп, цифрлы сауаттылық та маңызды болып келеді. Осылайша, функционалдық сауаттылықты бағалау әдістерінің дамуы – білім берудің кереметтілігін арттыру жолындағы маңызды қадам.

Бағалау әдістерінің түрлері. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалау үшін қолданылатын әдістерді бірнеше санатқа бөлуге болады:

Формалды бағалаулар – стандартталған тесттер, олар барлық оқушылар үшін бірдей шарттарда өткізіледі және бағаланады. Бұл әдістер мемлекеттік немесе ұлттық деңгейде оқушылардың білім деңгейін бағалау үшін қолданылады. Мысалы, оқу, жазу және тыңдау дағдыларын бағалайтын мемлекеттік тесттер осы санатқа жатады.

Формалды емес бағалаулар икемді және жеке оқушылардың немесе контексттердің қажеттіліктеріне бейімделеді. Бұл әдістер мұғалімдердің топтық талқылаулар кезіндегі бақылауларын, оқушылардың өзін-өзі бағалауын және Qualitative Reading Inventory-5 (QRI-5) сияқты оқу инвентаризацияларын қамтиды.

Формативті бағалаулар оқу процесін жетілдіру үшін қолданылады. Олар мұғалімдерге оқушылардың қандай дағдыларды меңгергенін анықтауға және сабақ жоспарын соған сәйкес бейімдеуге мүмкіндік береді. Мысалы, оқушылардың әріптер мен дыбыстарды білу деңгейін тексеру декодинг сабақтарын жоспарлауға көмектеседі.

Суммативті бағалаулар оқу кезеңі аяқталғаннан кейін оқушылардың білім деңгейін қорытындылау үшін қолданылады. Олар стандарттармен немесе эталондармен салыстырылады. Мысалы, мемлекеттік тесттер немесе пәннің мақсаттарына бағытталған модульдік тесттер осы санатқа жатады.

Скринингтік бағалаулар – барлық оқушыларға арналған жедел тексерістер, олар одан әрі зерттеуді қажет ететін оқушыларды анықтауға бағытталған. Мысалы, DIBELS Next, AIMSweb, STAR Reading және PALS сияқты құралдар осы мақсатта қолданылады.

Диагностикалық бағалаулар оқу қиындықтары бар оқушылар үшін тереңірек талдау жүргізуге мүмкіндік береді. Олар стандартталған және әдетте мамандар тарапынан өткізіледі. Мысалы, Wechsler Individual Achievement Test-Third Edition (WIAT-III) осы санатқа жатады.

Прогрессті бақылау әдістері оқушылардың уақыт бойынша дамуын қадағалауға бағытталған. DIBELS Next және AIMSweb сияқты құралдар оқушылардың оқу ынтасын бағалау үшін қолданылады.

Халықаралық тәжірибе. Халықаралық деңгейде функционалдық сауаттылықты бағалауға бағытталған бірнеше жобалар мен құралдар бар:

1. PIAAC (Ересектердің құзыреттілігін халықаралық бағалау бағдарламасы): Сауаттылық, санаттылық және технологиялық ортадағы мәселелерді шешу дағдыларын бағалайды. Бұл бағдарлама ересектерге бағытталғанымен, оның әдістері оқушылар үшін де бейімделуі мүмкін.

2. LAMP (Сауаттылықты бағалау және мониторинг бағдарламасы): ЮНЕСКО-ның бағдарламасы, әртүрлі контексттерде сауаттылықты бағалауға бағытталған.

3. STEP Skills Measurement Program: Дүниежүзілік банктің бағдарламасы, сауаттылық пен санаттылық дағдыларын өлшейді.

PISA зерттеулері бойынша, функционалдық сауаттылықты дамытуға мынадай факторлар әсер етеді: білім беру мазмұны, оқыту әдістері, бағалау жүйелері, мектептен тыс бағдарламалар, мектепті басқару моделі, ата-аналардың белсенді рөлі.

Қазақстандағы бағалау жүйесі. Қазақстанда функционалдық сауаттылықты дамытуға бағытталған 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-шаралар жоспары (ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы №832 қаулысы) бағалаудың бірнеше әдістерін қамтиды :

1. Сыртқы бағалаулар: ОЖСБ, UNT және халықаралық зерттеулер (PISA, TIMSS, PIRLS).

2. Ішкі бағалаулар: Пәндер бойынша оқыту сапасын диагностикалау және МЖБС-мен сәйкестігін тексеру.

3. Өзін-өзі бағалау: Оқушылардың портфолио арқылы өзін-өзі бағалауы.

4. Критерийлік бағалау: МЖБС нәтижелеріне сәйкестікті бағалау.

5. Мониторинг: Оқушылардың, мұғалімдердің және мектептердің жетістіктерін бақылау.

Тәжірибедегі бағалау әдістері. Мектептерде функционалдық сауаттылықты бағалау әдістері пәндерге байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, қазақ тілі сабақтарында мынадай әдістер қолданылады:

1. Рефлексиялық жаттығулар: Оқушылардың ойлау процесін дамыту.

2. Тесттік бағалаулар: Білім мен дағдыларды өлшеу.

3. Ақпараттық технологиялар: Блогтар, викилер, подкасттар, YouTube қолдану.

4. Жобалық жұмыстар: Шығармашылықты және практикалық қолдануды дамыту.

5. Топтық талқылаулар және семинар-сабақтар: Интерактивті әдістер арқылы түсінікті арттыру.

Бағалаудың қиындықтары. Функционалдық сауаттылықты бағалауда бірнеше қиындықтар бар:

1. Мәтінге тәуелділік: Кейбір тесттерде сұрақтарға мәтінді толық оқымай жауап беруге болады, бұл нәтижелерді бұрмалайды.

2. Мәдени және контекстік сәйкестік: Бағалаулар оқушылардың мәдени және әлеуметтік ортасына сәйкес болуы керек.

3. Цифрлық сауаттылық: Технологиялардың дамуымен цифрлық сауаттылықты бағалау қажеттілігі артуда.

Қорытынды.Оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалау – білім беру жүйесінің маңызды бөлігі. Формалды және формалды емес, формативті және суммативті, скринингтік және диагностикалық әдістерді қолдану арқылы мұғалімдер оқушылардың дағдыларын жан-жақты бағалай алады. Халықаралық тәжірибе (PIAAC, LAMP) және Қазақстандағы ұлттық бағдарламалар осы салада тиімді шешімдер ұсынады. Білім беру жүйелері мәдени сәйкестікті және заманауи технологияларды ескере отырып, оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға бағытталуы керек.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Types of Literacy Assessment: Principles, Procedures, Applications

2. Assessment of Adults with Low Literacy Skills: Review

3. Measuring Functional Literacy and Numeracy for Lifelong Learning

4. Planning and Assessment Practices in Literacy Education

5. National Action Plan for Functional Literacy 2012-2016

6. Forming Functional Literacy in Kazakh Language Lessons

7. PIAAC Documentation and Framework

8. LAMP Implementation in Diverse Settings

9. STEP Skills Measurement Program Overvi