Оқушылардың оқу сауаттылығын дамытуға арналған тапсырмалар.

АВТОРЛЫҚ БАҒДАРЛАМА

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ
САУАТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУҒА
АРНАЛҒАН ТАПСЫРМАЛАР

2

УДК 373
ББК 74.243.5
Рецензенты:
Мұқатаев О.О. педагог мастер, Қазақстан Республикасы «Өркениет» ғылымиәдістемелік орталығының аға ғылыми қызметкері;
Оқушылардың оқу сауаттылығын дамытуға арналған
/құрастырған Кадирова С.С. – Шымкент қаласы, 2022. – 128б.

тапсырмалар

ISBN 978-631-6985-11-7
Бағдарлама оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту құралы ретінде
мәтінмен жұмыс істеу мақсаты нақты өмірлік жағдайларда тілді қолданудың
практикалық дағдыларын дамытуға бағытталған.

УДК 373
ББК 74.243.5
«Өркениет» ғылыми-әдістемелік орталығының 2024 жылғы «14» ақпандағы №1
хаттамасына сәйкес сараптау комиссиясының шешімімен баспаға ұсынылды

ISBN
978-631-6985-11-7

© ҚР «Өркениет» ҒӘО, 2024

3

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
«ÓRKENIET» ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІКТІҢ БАСПАСЫНА ҰСЫНЫЛДЫ

Рецензент:
Рецензенттер: «Órkenіet»
қызметкері О.О. Мұқатаев

ғылыми-әдістемелік

орталығының

аға

ғылыми

Құрастырған: Түркістан облысы, Шардара қаласы «М.Горький атындағы ЖББМ»
КММ қазақ тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі Кадирова Салтанат Сатышовна

© Қазақстан Республикасы

«Órkenіet» ҚР ҒӘО, 2024ж.

4

Түсінік хат
PISA (programme for International Student Assessment) - 15 жастағы оқушылар
арасында экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) жүргізетін
халықаралық зерттеу. PISA-ның басты мақсаты - әртүрлі елдердегі оқушылардың
білім деңгейі мен дамуын бағалау. Оқу сауаттылығын зерттеу кезінде PISA белгілі
бір әдістер мен тәсілдерді қолданады.
Оқу сауаттылығы бойынша PISA әдістемесі оқушылардың білім деңгейін бағалауға
ғана емес, сонымен қатар халықаралық деңгейде білім беру стратегияларын әзірлеу
және жақсарту үшін құнды мәліметтер беруге арналған.
Көптеген ақпарат жазбаша түрде электронды түрде ұсынылатын ақпараттық
технологиялар мен цифрландыру дәуірінде цифрлық мазмұнмен тиімді жұмыс
істеу үшін оқу сауаттылығы дағдылары сыни сипатқа ие болады.
Оқу сауаттылығы табысты оқыту мен білім берудің негізгі элементі болып
табылады. Бұл оқушылардің оқу материалдарын, мәтіндер мен оқулықтарды түсіну
және талдау қабілетіне әсер етеді. Бизнесте және кәсіби ортада тез және тиімді оқи
білу сәттіліктің маңызды факторына айналады. Сауатты оқу дағдылары үлкен
көлемдегі ақпаратты өңдеуге және негізделген шешімдер қабылдауға көмектеседі.
Оқу сауаттылығы жеке дамуға және білімді байытуға ықпал етеді. Әр түрлі
жанрдағы әдебиеттерді оқу ой-өрісті кеңейтеді, сыни ойлауды дамытады және
ойлау мәдениетін қалыптастыруға ықпал етеді.
Ұсынылып отырған бағдарлама қазіргі тенденциялар мен талаптарды ескере
отырып дамуын жалғастыруда. Олар цифрлық ортаға бейімделеді, сыни тұрғыдан
ойлауға және ақпаратты талдауға баса назар аударады, бұл қазіргі әлемдегі білім
алушылардың қазіргі қажеттіліктерін көрсетеді.
Оқу тек білім көзі ғана емес, сонымен қатар өзін-өзі жетілдіру тәсілі. Кітаптар,
мақалалар және басқа мәтіндер арқылы біз Шабыт аламыз, жаңа дағдыларды
үйренеміз және жеке басымызды дамытамыз.
Оқу сауаттылығы тіл дамуымен тығыз байланысты. Әр түрлі мәтіндерді оқи
отырып, біз сөздік қорымызды байытамыз, сөйлем құрылымын жақсартамыз және
тілдік икемділікті арттырамыз.
Әр түрлі контекстегі мәтіндермен жұмыс істеу оқушылардың тілдік тәжірибесін
байытады және олардың функционалдық сауаттылығын дамытуға ықпал етеді, бұл
тілді әртүрлі қарым-қатынас жағдайларында сәтті қолдануға мүмкіндік береді.
Бағдарламаның мақсаты:
Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту құралы ретінде мәтінмен
жұмыс істеу мақсаты нақты өмірлік жағдайларда тілді қолданудың практикалық
дағдыларын дамытуға бағытталған бірқатар аспектілерді қамтуы мүмкін. Міне,
бірнеше нақты мақсаттар:
1.
Мәтінді түсіну дағдыларын дамыту: мәтіннің мазмұнын түсіну, негізгі
идеяларды бөліп көрсету, негізгі ақпаратты табу және мәтіннен қорытынды жасау функционалдық сауаттылықтың маңызды аспектісі.
2.
Мәтінді қабылдау дағдыларын қалыптастыру: оқушылар мәтінді мақалалар,
хабарландырулар, шолулар, электрондық пошталар сияқты әртүрлі форматтарда
5

қабылдауды үйрене алады және нақты жағдайға байланысты өз тәсілдерін бейімдей
алады.
3.
Ақпаратты анықтау қабілетін дамыту: оқушылар мәтіннен, әсіресе нақты
құжаттармен, нұсқаулықтармен немесе ресурстармен жұмыс істеу контекстінде
қажетті ақпаратты тиімді алуды үйрене алады.
4.
Сөздік қорын кеңейту: мәтіндермен жұмыс жаңа сөздер мен сөз тіркестерімен
кездесуге мүмкіндік береді, бұл оқушылардың сөздік қорын кеңейтуге ықпал етеді.
5.
Жазу дағдыларын қалыптастыру: әр түрлі мәтіндерді оқу жазу дағдыларын
дамытуға үлгі бола алады. Оқушылар мәтіндердің құрылымын, презентация стилін
талдай алады және бұл білімді өз мәтіндерін жазу кезінде қолдана алады.
6.
Қарым-қатынас дағдыларын дамыту: мәтіндермен жұмыс жасау оқушыларге
аудиторияның ерекшеліктері мен қарым-қатынас мақсаттарын ескере отырып, өз
ойларын ауызша және жазбаша түрде қалай тиімді және нақты жеткізуге
болатындығын түсінуге мүмкіндік береді.
7.
Әртүрлі контексттерге бейімделу: оқушылар оқу материалы, жұмыс құжаты,
интернет ақпараты және т. б. болсын, нақты жағдайға байланысты оқу және жазу
дағдыларын бейімдеуді үйрене алады.
Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту контекстіндегі мәтінмен
жұмыс әртүрлі жағдайларда тілді қолданудың практикалық дағдыларын
қалыптастыруға бағытталған бірқатар міндеттер қояды. Міне, бірнеше негізгі
міндеттер:
1.
Мәтінді түсіну дағдыларын дамыту:
 Мәтіндегі негізгі идеяларды бөлектеуге үйрету.
 Негізгі ақпаратты анықтау дағдыларын дамыту.
 Әр түрлі жанрдағы мәтіндерді талдау және түсіндіру әдістерін үйрету.
2.
Мәтіндік қабылдау дағдыларын қалыптастыру:
 Әр түрлі мәтіндермен жұмыс (мақалалар, хабарландырулар, хаттар, ғылыми
мақалалар және т.б.).
 Әр түрлі ақпарат көздерінен ақпаратты тиімді қабылдауға үйрету.
3.
Ақпарат алу дағдыларын дамыту:
 Мәтіннен қажетті ақпаратты алу әдістерін үйрету.
 Кестелер, графиктер және диаграммалар сияқты мәтіндердегі әртүрлі
деректер түрлерімен жұмыс істеу тәжірибесі.
4.
Сөздік қорын кеңейту:
 Нақты мәтіндер контекстінде жаңа сөздер мен өрнектерді зерттеу.
 Әр түрлі білім салаларына қатысты терминдермен және нақты лексикамен
жұмыс.
5.
Жазу дағдыларын қалыптастыру:
 Кейіннен өз жазбаша жұмыстарында қолдану үшін мәтіндердің құрылымы
мен стилін талдау.
 Әр түрлі жанрдағы мәтіндерді, шолуларды, эсселерді және т. б. жазу
тәжірибесі.
6.
Қарым-қатынас дағдыларын дамыту:
6

 Оқылған мәтіндер негізінде өз ойлары мен көзқарастарын білдіру
дағдыларын үйрету.
 Оқу негізінде тиімді талқылауға және пікір алмасуға үйрету.
7.
Әртүрлі контексттерге бейімделу:
 Әр түрлі жағдайларға (оқу, кәсіби, күнделікті) сәйкес келетін мәтіндермен
жұмыс.
 Тілдік дағдыларды нақты коммуникативті жағдайларға бейімдеуге үйрету.
8.
Сыни ойлау қабілеттерін дамыту:
 Мәтіндерде берілген ақпаратты талдауға және бағалауға үйрету.
 Әртүрлі көзқарастар мен дәлелдерге сыни көзқарастың қалыптасуына ықпал
ету.
Бұл міндеттерді тиімді шешу оқушыларға оқу дағдыларын ғана емес, сонымен
қатар функционалдық сауаттылықтың маңызды аспектісі болып табылатын өмірдің
әртүрлі салаларында тілді пайдалануды дамытуға көмектеседі.
Күтілетін нәтижелер:
1.
Білім беруді арттыру: сауатты оқу білім беруді дамытуға ықпал етеді. Сауатты
оқи алатын адам әртүрлі көздерден жаңа білім мен ақпаратты оңай игере алады.
2.
Сыни ойлауды дамыту: оқу мәтінді таоқушылдауды және түсінуді қажет
етеді, бұл сыни ойлауды және аналитикалық ойлау қабілетін дамытуға ықпал етеді.
3.
Сөздік қорын кеңейту: әр түрлі мәтіндерді оқу жаңа сөздерді білуге және
сөздік қорыңызды кеңейтуге мүмкіндік береді, бұл ойды білдірудің айқындылығы
мен дәлдігіне әсер етеді.
4.
Қарым-қатынас дағдыларын жетілдіру: сауатты оқу сонымен қатар жазу және
сөйлеу дағдыларын жақсартуға көмектеседі. Сауатты оқуды меңгерген адам, әдетте,
қарым-қатынаста сәтті болады.
5.
Эрудицияны арттыру: әртүрлі жанрлар мен тақырыптарды оқу кең көкжиек
пен эрудицияны қалыптастыруға ықпал етеді. Әр түрлі мәтіндерді қабылдауға және
игеруге қабілетті адам қазіргі ақпараттық қоғамда оңай жүре алады.
6.
Еңбек нарығындағы артықшылықтар: жұмыс берушілер сауаттылығы
жоғары қызметкерлерді бағалайды. Бұл әсіресе үлкен көлемдегі ақпаратты өңдеуді
қажет ететін кәсіптерде өте маңызды.
7.
Өзін-өзі дамыту және өзін-өзі тәрбиелеу: сауатты оқу оқу үшін тақырыптарды
жеке таңдауға, білімнің жаңа салаларын дербес игеруге және тұлға ретінде дамуға
мүмкіндік береді.

7

Күнтізбелік-тақырыптық жоспар
№
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.

Тақырыбы
«Kөбейтұз» көлі жайлы не білесіз?
Oтқа май құю
Қара қылды қақ жарған
Өлшем бірлік
Момыш әкемнің қасиеттері
Ашамай
Құс баптауға қажетті жабдықтар
Анар мен Мұнар
Күз маусымы
Ең алғашқы шаңғы
Шөген
Сұлудың көркі - шаш
«Айқап» журналы
Бүркіт - төрт асылдың бірі
Мысқалдан батпанға дейін
Қарақал
Құдалық
Дәрілік өсімдіктер
Іленің суы
Қазақтың мақал-мәтелдері
Қазақ халқының салт-дәстүрлері
Ителгі
Зергерлік
Ірімшік
Қызыл кітап атауы қайдан шықты?
Шекер
Әшекей бұйымдардың әйелдер үшін
тәрбиелік мәні
Домбыра
Құнарлы құрттың қадірін білеміз бе?
Әлем елдерінің Жаңа жылды қарсы алуы
Төрт түлік
Ұлыстың Ұлы күні һәм Наурызды қалай
тойлаған орынды
Отырар кітапханасы
Мақсатқа жету жолындағы қиындықтар

Сағат Күні Ескертулер
саны
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

8

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2021 жылғы 16
қыркүйектегі № 472 бұйрығына сәйкес қысқа мерзімді сабақ жоспарлары
Бөлім
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сынып:

Қатысушылар саны:

Қатыспағандар саны:

Сабақтың тақырыбы
Оқу бағдарламасына
сәйкес оқыту
мақсаттары

«Kөбейтұз» көлі жайлы не білесіз?
 Мәтінді түсіну дағдыларын дамыту: мәтіннің мазмұнын
түсіну, негізгі идеяларды бөліп көрсету, негізгі ақпаратты
табу және мәтіннен қорытынды жасау - функционалдық
сауаттылықтың маңызды аспектісі.
 Мәтінді қабылдау дағдыларын қалыптастыру: оқушылар
мәтінді мақалалар, хабарландырулар, шолулар,
электрондық пошталар сияқты әртүрлі форматтарда
қабылдауды үйрене алады және нақты жағдайға
байланысты өз тәсілдерін бейімдей алады.
 Ақпаратты анықтау қабілетін дамыту: оқушылар мәтіннен,
әсіресе нақты құжаттармен, нұсқаулықтармен немесе
ресурстармен жұмыс істеу контекстінде қажетті ақпаратты
тиімді алуды үйрене алады.

Сабақтың мақсаты

Барлық оқушылар: Берілген тақырыпты ашып, әңгімелеп айтады,
негізгі ойды ашады.
Көптеген оқушылар: шығармашылыққа негізделген
тапсырмаларды орындайды.
Кейбір оқушылар: берілген тақырып бойынша ой қорыту жасай
алады.

Сабақтың барысы
Сабақтың
Педагогтің әрекеті
кезеңі/уақыт
Сабақтың
Oқушылapмен
басы
сәлемдесу,
оқушыларды түгeлдeу,
oқушылapдың
нaзapын caбaққa aудapу.
Сабақтың тақырыбы
мен мақсаттарымен
таныстыру, жаңа
тақырыпқа шолу
Психологиялық ахуал
орнату

Оқушының әрекеті
Мұғаліммен амандасады.

Бағалау

Ресурстар
Түрлі –
түсті
доптар

Сабақтың тақырыбын
дәптерге жазады,
сабақтың мақсаттарымен
танысады.

«Түрлі – түсті доптар»
жаттығуы
Мақсаты: оқушылардың
есту арқылы есте
сақтауын дамыту
Қағаз бетіне екі
9

Сабақтың
ортасы

Жаңа тақырыпты
түсінуге бағытталған
бағытталған
оқыту ортасын құрады

кішкентай қызыл және
жасыл доп, қызыл доп пен
жасыл доптың ортасына
үлкен көк доп сал, ал
жасыл доптың жанына
кішкентай сары доп сал.
Мұғалім ұсынған
тапсырмаларды
орындайды

«Kөбейтұз» көлі жайлы не білесіз?
1. Әлемде қызғылт түске боялатын көлдер көп емес, саусақпен санарлық қана.
Солардың бірі – қазақ жеріндегі «Көбейтұз» көлі. Бірегей әрі ерекше табиғи көл
жылына бірнеше рет қызғылт түске боялып отырады. Мұның сыры неде?
2. Судың қызғылт реңге боялуына негізінен тұзды теңіздерді мекендейтін
біржасушалы дуналиелла сортаңды су балдыры әсер етеді деп саналады. Демек,
бұл балдырлар көлдің тұзды болуына байланысты пайда болған.
3. Көл Ақмола облысы Ерейментау ауданының Өлеңті ауылдық округінің
аумағында орналасқан. Теңіз деңгейінен 253 м биіктікте. Көлдің ауданы – 690 га,
тереңдігі – 1,5 м.
4. Соңғы уақытта қазақстандықтардың «Көбейтұз» көліне жаппай демалуға
баруына байланысты көл жағалауының тұрмыстық қоқыстарға толуы, ондағы
табиғи тұзды рұқсатсыз алып кетуі, келушілердің жерошақ жағуы және аймақта
уақытша құрылыстардың көбеюі жиілеген. Бұған байланысты Қазақстан
Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі көлге
келушілерге заңға сәйкес тиісті әкімшілік жаза бар екенін ескертуде. Көлге
шомылудың белгіленген тәртібін, санитарлық норманы және экологиялық
заңнаманы бұзушылар жазаға тартылып, тәртіпті бұзушыларға айыппұл
салынады. Табиғаттың ерекше құбылысына залал келтіру мен кейбір адамдардың
жауапсыз әрекеті көлдің суалуына, тіпті кейіннен жойылуына да әкелуі мүмкін.
Көбейтұз көлі ерекше қорғалатын табиғи аймаққа айналуы керек. 5. Жалпы
алғанда, ең алдымен, азаматтар мұндай жерлерде жүріп-тұру ережелерін біліп
және экомәдениетін көтерулері қажет. «Көбейтұз» сияқты табиғатта сирек
кездесетін көлдер туристердің осындай әрекеттерінен жойылып кетуі мүмкін
екенін түсінулері қажет.
1. Мәтінде «Kөбейтұз» көлі туралы айтылмаған ақпарат
A) Көл әлемдегі ерекше көлдер қатарына жатады.
B) Көл жылына бірнеше рет қызғылт түске боялады.
C) Көл Ақмола облысында орналасқан.
D) Көл теңіз деңгейінен 253 м биіктікте орналасқан.
E) Көлдің фаунасы мен флорасы өте бай.
2. Көлде демалушылардың іс-әрекетіне қатысты ой
A) Ерекше жерлерге деген қамқорлығы.
10

B) Табиғатта демала білу мәдениетінің төмендігі.
C) Экологиялық заңнамаларды сақтауы.
D) Табиғатқа жанашырлық танытуы.
E) Санитарлық нормаларды сақтауы.
3. Kөлді қорғаудың заңды шаралары туралы айтылатын азатжол
A) 3-азатжол
B) 1-азатжол
C) 2-азатжол
D) 5-азатжол
E) 4-азатжол
4. Mәтін мазмұны бойынша ақпараттардың дұрысы
1) Әлемде «Көбейтұз» сияқты қызғылт көлдер өте сирек.
2) Адамдардың жауапсыз іс-әрекеті көлдің суалуына әкелуі мүмкін.
3) Адамдар табиғаттың ерекше құбылысына залал келтіруде.
A) Барлығы
B) Тек 1 мен 2
C) Тек 2 мен 3
D) Тек 2
E) Тек 1
Сабақтың
аяғы

Оқушыларға өзін-өзі
бағалауды
ұйымдастыру

Өзін-өзі бағалау

Кері байланыс орнату

«Сұрақты өзгерту» әдісі
тура жауапты қажет
ететін сұрақтың орнына
нақты дәлелді талап
ететін сұраққа өзгертіңіз.
Мысалы, «Химия
маңызды пән бе?»
сұрағын «Химия пәнінің
маңызы неде?» деп
өзгертуге болады.

Бөлім
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сынып:
Сабақтың тақырыбы
Оқу бағдарламасына
сәйкес оқыту
мақсаттары

Қатысушылар саны:

бағалау
парақтары

Қатыспағандар саны:

Oтқа май құю
 Мәтінді түсіну дағдыларын дамыту: мәтіннің мазмұнын
түсіну, негізгі идеяларды бөліп көрсету, негізгі ақпаратты
табу және мәтіннен қорытынды жасау - функционалдық
сауаттылықтың маңызды аспектісі.
 Мәтінді қабылдау дағдыларын қалыптастыру: оқушылар
мәтінді мақалалар, хабарландырулар, шолулар,
11



Сабақтың мақсаты

электрондық пошталар сияқты әртүрлі форматтарда
қабылдауды үйрене алады және нақты жағдайға
байланысты өз тәсілдерін бейімдей алады.
Ақпаратты анықтау қабілетін дамыту: оқушылар мәтіннен,
әсіресе нақты құжаттармен, нұсқаулықтармен немесе
ресурстармен жұмыс істеу контекстінде қажетті ақпаратты
тиімді алуды үйрене алады.

Барлық оқушылар: Берілген тақырыпты ашып, әңгімелеп айтады,
негізгі ойды ашады.
Көптеген оқушылар: шығармашылыққа негізделген
тапсырмаларды орындайды.
Кейбір оқушылар: берілген тақырып бойынша ой қорыту жасай
алады.

Сабақтың барысы
Сабақтың
Педагогтің әрекеті
кезеңі/уақыт
Сабақтың
Oқушылapмен
басы
сәлемдесу,
оқушыларды түгeлдeу,
oқушылapдың
нaзapын caбaққa aудapу.

Мұғаліммен амандасады.

Бағалау

Ресурстар
Қағаз
бланктер

Сабақтың тақырыбын
дәптерге жазады,
сабақтың мақсаттарымен
танысады.

Сабақтың тақырыбы
мен мақсаттарымен
таныстыру, жаңа
тақырыпқа шолу
Психологиялық ахуал
орнату

Сабақтың
ортасы

Оқушының әрекеті

Жаңа тақырыпты
түсінуге бағытталған
бағытталған
оқыту ортасын құрады

«Менің көңіл - күйім»
жаттығуы
Мақсаты: көңіл - күйін
игере білуге және
басқаруға, қадағалауға,
дұрыс бағалай білуге
тәрбиелеу. Алдарыңдағы
бланкіге өз көңіл күйлеріңді суреттеп
салыңдар.
Мұғалім ұсынған
тапсырмаларды
орындайды

Oтқа май құю
Oт – халық зердесінде қасиетті ұғым. «Отпен аластау», «от-ана», «отың өшпесін»,
«ошақтан от кетпесін» деген тілек пен ырым сабақтастығы ертеден келе жатқан
ғұрып. Ежелгі түркілердің мифологиялық түсінігі бойынша, жақсылық жаршысы
– отбасының қамқоршысы Ұмай Ана болған. Oтқа май құю – келін түскенде,
келіншек босанғанда, жас отау шаңырағы көтерілгенде жасалатын жақсы
ырымдардың бірі. Әулетке жаңа қосылған жаңа түскен келінді ауылға
12

шымылдықпен алып келіп, шашу шашады, бет-жүзін үлкендерге көрсетпей, үйге
кіргізеді. Келін үлкен шаңырақтың босағасын оң аяғымен аттай кіріп, тізе бүгіп
сәлем береді. Үш рет иіліп сәлем берген келінге атасы: «Көп жаса, қарағым,
бақытты бол!» деп бата береді. Келіннің қолына әйелдердің біреуі ішінде май
құйылған ыдысты ұсынып, отқа май құйғызады. Отқа тамызған май жанып
жатқанда, жас келіннің енесі немесе әйелдердің бірі алақанын отқа қыздырып,
келіннің бетін сипайды. Жас келінді: «Иін қандырып илеген терідей, мінезің
жұмсақ болсын, қарағым», – деп бата беріп, тулаққа, қой терісіне отырғызады.
Тулаққа отырғызу – жаңа түскен жас келіннің мінезі иленген тулақтай жұмсақ,
биязы болсын деген ырым. Қазақтар отты әулие деп санап, аса жоғары
құрметтеудiң белгiсi ретiнде оны «от-ана» деп атаған. Отта тазартушы қасиет бар
деп түсiніп, көшкенде көшті екi оттың арасынан өткiзген. Оны «аластау» дейдi.
1. Жас келіннің құрметінің белгісі
A) Үйге оң аяқпен кіру
B) Үш рет сәлем салу
C) Отпен аластау
D) Үлкендерге жүзін көрсетпеу
E) Отқа май құю
2. Жас келінді тулаққа отырғызудың мәнісі
A) Шебер, шешен болсын
B) Өткір, оқымысты болсын
C) Ашық, пысық болсын
D) Дана, ақылды болсын
E) Кішіпейіл, жұмсақ болсын
3. Kелін отқа май құйғаннан кейін жасалатын рәсім
A) Табалдырықты оң аяғымен аттайды.
B) Келіннің аяғының астына иленген тулақ төсейді.
C) Енесі отқа алақанын қыздырып, келіннің бетін сипайды.
D) Екі оттың арасынан өтеді.
E) Ешкімге көрсетпей, шымылдықтың ішіне отырғызады.
4. Қазақтардың отпен аластау себебі
A) Оттан жаңа күш алады деп түсінгендіктен
B) Отта қасиет бар деп түсінгендіктен
C) Дәулетті, бай болсын деп ырымдағандықтан
D) Оттай жансын деп тілегендіктен
E) Үлкендерді құрметтеу деп түсінгендіктен
5. «Тулаққа отырғызу» ырымының мәніне сәйкес келетін мақал-мәтел
A) Қыз – келіннен, ұл елінен ғибрат алсын.
B) Қызым саған айтам, келінім, сен тыңда.
C) Келін қыз болмас, күйеу ұл болмас.
13

D) Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық.
E) Ибалы болса, келінің жақсы.
6. Мәтін мазмұныныдағы «от» ұғымнан тыс нұсқа
A) Малдың аузы отқа тию
B) От-Ана
C) Отпен аластау
D) Отың өшпесін
E) Ошақтан от кетпесін
Сабақтың
аяғы

Оқушыларға өзін-өзі
Өзін-өзі бағалау
бағалауды ұйымдастыру
«А,В,С» әдісі
Кері байланыс орнату
А - сұрақ қояды.
В - жауап береді.
С – айтқан жауаптарды
бақылайды, толық
болмаса толықтырады.
Оқушылар топта
үшеуден отырады. А —
сұрақ қоюшы, В – жауап
беруші, С — бақылаушы
рөлін атқарады.
Бақылаушы қажетті
жерлерін түртіп алып,
әңгіме соңында
қорытынды береді.
Оқушылар осы
сұрақтарға жазбаша
стикерге жауап береді.
Ұсыныс, тілектерін
айтады.

Бөлім
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сынып:
Сабақтың тақырыбы
Оқу бағдарламасына
сәйкес оқыту
мақсаттары

Қатысушылар саны:

бағалау
парақтары

Қатыспағандар саны:

Қара қылды қақ жарған
 Мәтінді түсіну дағдыларын дамыту: мәтіннің мазмұнын
түсіну, негізгі идеяларды бөліп көрсету, негізгі ақпаратты
табу және мәтіннен қорытынды жасау - функционалдық
сауаттылықтың маңызды аспектісі.
 Мәтінді қабылдау дағдыларын қалыптастыру: оқушылар
мәтінді мақалалар, хабарландырулар, шолулар,
электрондық пошталар сияқты әртүрлі форматтарда
қабылдауды үйрене алады және нақты жағдайға
байланысты өз тәсілдерін бейімдей алады.
 Ақпаратты анықтау қабілетін дамыту: оқушылар мәтіннен,
әсіресе нақты құжаттармен, нұсқаулықтармен немесе
14

ресурстармен жұмыс істеу контекстінде қажетті ақпаратты
тиімді алуды үйрене алады.
Сабақтың мақсаты

Барлық оқушылар: Берілген тақырыпты ашып, әңгімелеп айтады,
негізгі ойды ашады.
Көптеген оқушылар: шығармашылыққа негізделген
тапсырмаларды орындайды.
Кейбір оқушылар: берілген тақырып бойынша ой қорыту жасай
алады.

Сабақтың барысы
Сабақтың
Педагогтің әрекеті
кезеңі/уақыт
Сабақтың
Oқушылapмен
басы
сәлемдесу,
оқушыларды түгeлдeу,
oқушылapдың
нaзapын caбaққa aудapу.
Сабақтың тақырыбы
мен мақсаттарымен
таныстыру, жаңа
тақырыпқа шолу
Психологиялық ахуал
орнату

Сабақтың
ортасы

Жаңа тақырыпты
түсінуге бағытталған
бағытталған
оқыту ортасын құрады

Оқушының әрекеті
Мұғаліммен амандасады.

Бағалау

Ресурстар
Түрлі –
түсті
доптар

Сабақтың тақырыбын
дәптерге жазады,
сабақтың мақсаттарымен
танысады.

«Мен басқаның
көзімен»
Ортаға бір оқушыдан
кезекпен шығып, қалған
қатысушылар ол жайлы
қандай ой - пікірде
екенін айтады. Оқушы
өзін басқаның көзімен
қандай адам екенін
анықтайды.
Мұғалім ұсынған
тапсырмаларды
орындайды

Қара қылды қақ жарған
Әйтеке шешендігімен, «қара қылды қақ жарған» әділдігімен бірге жоңғарлармен
болған ұрыстарда қол бастаған батыр болған. Әйтеке 1685 жылы Нұрата маңына
шабуыл жасаған Қалдан-Бошақтының он мың жасағына Нұрата, Қыз Бибі, Ақтау,
Тамды, Кенимех төңірегіндегі алшындар мен қарақалпақтардан және
құрамалардан жиналған бес мың қол әскерімен қарсы аттанады. Ізінше жан алыпжан берген соғыс басталады да, бір күнге созылады. Келесі күні Әйтекеге көмекке
Самарқаннан, Бұқарадан қалың әскер келе жатыр деген қауесетті естіп, ҚалданБошақтың негізгі жасағы қалған Сайрам төңірегіне шегініп кетеді. Сол жылы
Сайрам талқандалып, жыл сайын Күлтөбеде өтіп жүрген "Хан кеңесі" болмай
қалады. Бұдан кейінгі қазақ жиыны Қарақұмда және Тәуке хан ордасын тіккен
15

Түркістан маңында болғаны тарихтан мәлім. Қазақ сахарасына көз тіккен көрші
елдерден қауіптенген Әйтеке би Түркістанда өткен үлкен екі жиында мынадай
ұсыныс жасайды: «Ресеймен, Қытаймен не басқа бір елдермен одақ жасаудың
ешбір кисыны жоқ. Олардың көксегені терезесі тең одақ емес, қазақтарды
қайткенде де бодан елге айналдыру. Қазақ жұрты әлі де іргесі мықты ел бола
алады. Өйткені қарамағындағы қарақалпақтар мен кұрамаларды есептемегенде,
әлі өз жұртынан сексен мындық қол жинай алады. Шекара аймақтарында әскери
соғыс әдістеріне үйретілген жасақтар ұстайық. Шекараға таяу ауылдарды ішкі
бетке көшірейік. Мал-мүлікті аямайық. Ресейден, Қытайдан, Хиуадан және
Бұқара мен Түріктерден қару-жарақты ептеп сатып алайық. Әскери әдістерге
әбден жетілген тұрақты жасақ ұстау үшін керекті қаражатты төрелерден,
сұлтандардан, ауқатты адамдардан жинайық... Бүкіл қазақ жасағы бір
қолбасшыға бағынсын. Қолбасшы Ресей, Қытай, Түрік не Еуропаның әскери
өнері жетік бір елінде оқытылсын. Ол өзі шешен, батыр, көпті көрген көсем,
елшілік жұмыстарды жақсы білетін адам болсын. Ол тек "Хан кеңесіне" ғана
бағынатын және айрықша адам болуы тиіс», - деген екен.
1. Әйтеке бидің Түркістан жиынындағы ұсыныстары
A. Қытаймен одақтас болу, қаржы жинау
B. Қолбасшы сайлау, басқа жерге көшу
C. Қару-жарақты көбейту, тұрақты жасақ ұстау
D. Басшы сайлау, Ресейден көмек алу
E. Мал өсіру, сауданы нығайту
2. Мәтіннің мазмұнын қорытындылайтын мақал-мәтел
A. Ханда ұл болмайды, биде құл болмайды.
B. Бастығың болса білімсіз, Тындырар ісің тиімсіз.
C. Қосшы болуға жараған - басшы болуға да жарайды.
D.Көреген басшы елді өсіреді, Күшті майдан ерді өсіреді.
E. Ел ағасы іріткішіл болса, Елін жауы шабар.
3. Басқа елдермен одақтас болудың еш мәні жоқ екендігін түсіндірген
Әйтеке бидің сөзі
A. «Хан кеңесіне» бағынатын адам болу керек.
B. Көршілес елдердің көздегені қазақ халқын отарлау.
C. Басқа елдердің әскери жасақтары мықты.
D. Қазақ халқының басы бірікпейді.
E. Қазақ жұртына жалғыз басшы сайлау керек.
4.Дәстүрлі «Хан кеңесінің» болмай қалу себебі
A. Жиын Қарақұмға көшірілгендіктен
B. Жиын Түркістанға көшірілгендіктен
C. Әйтеке соғыста болғандықтан
D. Қалдан-Бошақтың соғыс ашуынан
16

E. Сайрамда соғыс болғандықтан
5.Мәтінде жауабы жоқ сұрақ
A. Әйтеке би кімдерден қауіптенді?
B. Әйтеке би елдің шекарасын қай жерден бекітуді ұсынды?
C. «Хан кеңесі» неге болмай қалды?
D. Әйтеке би Қалдан-Бошақтының жасағына қанша қолмен аттанды?
E. Қазақ жиыны қай жерлерде өтті?
6.Қалдан-Бошақтың жасағының кері шегіну себебі
A. Қолы әлсірегендіктен
B. Сайрамды талқандағандықтан
C. Қауесетке сенгендіктен
D. Әйтекеден сескенгендіктен
E. Жеңілісін мойындағаннан
Сабақтың
аяғы

Оқушыларға өзін-өзі
Өзін-өзі бағалау
бағалауды ұйымдастыру

бағалау
парақтары

Кері байланыс орнату
«Айна» әдісі
Оқушылар жұптасып,
бір-біріне қарама-қарсы
тұрады (немесе партада
отырып та болады).
Олардың біреуі
қолдарымен,
аяқтарымен, денесімен,
бет-әлпетімен әртүрлі
қимылдар жасайды, ал
екінші оқушы оларды
айна секілді қайталайды:
оңды сол қылады, солды
оң жасайды. Бір
минуттан кейін
оқушылар рөлдерімен
алмасады.

Бөлім
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сынып:
Сабақтың тақырыбы
Оқу бағдарламасына
сәйкес оқыту
мақсаттары

Қатысушылар саны:

Қатыспағандар саны:

Өлшем бірлік
 Мәтінді түсіну дағдыларын дамыту: мәтіннің мазмұнын
түсіну, негізгі идеяларды бөліп көрсету, негізгі ақпаратты
17





Сабақтың мақсаты

табу және мәтіннен қорытынды жасау - функционалдық
сауаттылықтың маңызды аспектісі.
Мәтінді қабылдау дағдыларын қалыптастыру: оқушылар
мәтінді мақалалар, хабарландырулар, шолулар,
электрондық пошталар сияқты әртүрлі форматтарда
қабылдауды үйрене алады және нақты жағдайға
байланысты өз тәсілдерін бейімдей алады.
Ақпаратты анықтау қабілетін дамыту: оқушылар мәтіннен,
әсіресе нақты құжаттармен, нұсқаулықтармен немесе
ресурстармен жұмыс істеу контекстінде қажетті ақпаратты
тиімді алуды үйрене алады.

Барлық оқушылар: Берілген тақырыпты ашып, әңгімелеп айтады,
негізгі ойды ашады.
Көптеген оқушылар: шығармашылыққа негізделген
тапсырмаларды орындайды.
Кейбір оқушылар: берілген тақырып бойынша ой қорыту жасай
алады.

Сабақтың барысы
Сабақтың
Педагогтің әрекеті
кезеңі/уақыт
Сабақтың
Oқушылapмен
басы
сәлемдесу,
оқушыларды түгeлдeу,
oқушылapдың
нaзapын caбaққa aудapу.
Сабақтың тақырыбы
мен мақсаттарымен
таныстыру, жаңа
тақырыпқа шолу
Психологиялық ахуал
орнату

Оқушының әрекеті
Мұғаліммен
амандасады.

Бағалау

Ресурстар
Түрлі –
түсті
доптар

Сабақтың тақырыбын
дәптерге жазады,
сабақтың мақсаттарымен
танысады.

«Атомдар мен
молекулалар» әдісі
Әр қатысушы - жеке
атомдар. Жүргізушінің
айтуы бойынша атомдар
қозғалысқа түседі, бір бірімен жеңіл
қақтығысқа түседі.
Жүргізуші қанша
атомның қосындысынан
молекула құралатынын
айтады, сол кезде сол
санға сай бірігіп тұра
қалу керек. Молекула
құрамына кірмей
қалғандар ойыннан
шығады.
18

Сабақтың
ортасы

Жаңа тақырыпты
түсінуге бағытталған
бағытталған
оқыту ортасын құрады

Мұғалім ұсынған
тапсырмаларды
орындайды

Өлшем бірлік
Дәл сол уақытта қазақтар «өлшем бірлік» деп аталатын тұрмыстық қажеттілікті
әдеттегідей тапқырлық танытып, салмақ пен көлемді қасынан табыла қоятын
заттармен өлшеуге дағдыланған. Далаграмм мен далакилограмм. «Неғылған
батпан құйрық?» деген мәтелді білетін боларсыздар. Ендеше сол батпан «үлкен,
мол» деген мағына береді. Себебі батпан деп - 100 килограмм және одан артық
салмақты айтқан. Палуандар әдетте ауырлық көтеруді батпаннан бастайтын
болған. «Бір көтерім», «бір арқалық» деген салмақ - қазіргіше 50 килограмм
шамасында. Сірә, қап тасу сияқты жұмыстардан қалыптасса керек. Одан кішісі атақты пұт. пұт 16 килограммға тең. Сонда, Дінмұхамед Қонаевтың еліміздің
қамбасына бір емес, бірнеше рет тапсырған миллиард пұт астығы - 16 млн
тоннаға тең боп шығады. «Бір пітірлік», «пітірбидай» - қазіргі 3 килограмм. Діни
мазмұнын аңғарып-ақ тұрсыздар. Дәрі-дәрмегі бар, тұзы бар, басқасы бар - ыдысаяқ айналасындағы тұрмыстық күйбеңде «қадақ» деп аталатын өлшем бірлік көп
пайдаланылған. Қадақ қазіргі метрикалық жүйемен 750 грамға тең. «Қаладан бір
қадақ науат ала кел!» - XX ғасыр басындағы отанасының жолға шыққан
отағасына әдеттегі тапсырмасы. «Ауру батпандап кіріп, мысқалдап шығады»
деген мәтелдегі батпанды біз білдік. Ал мұндағы мысқал - қазіргі бір грамм.
Айтпақшы, тіпті арнайы жабдық жасалып өлшенген өлшем - тап осы мысқал.
Бекзадаларда, сұлтандарда мысқалмен өлшейтін арнайы жабдықтар болған.
Әдетте бағалы металдарды өлшеу үшін пайдаланылған. Мысқалдан төмен
өлшемдермен бабалардың не өлшегені бізге белгісіз. Бірақ одан төмен өлшем
бірліктердің бірқатары болған. Бір шымшым. Аты айтып тұр. Сұқ саусақ пен бас
бармақты бүрістіріп шымшып, ұшына ілгенің — бір шымшым. Бір шөкім —
алақанның бетінде шашып алмай ұстап тұратындай құмдауыт заттың өлшемі (тұз,
бұрыш, топырақ, т.с.с.). Құрақ көрпе сияқты, тұрмыстық мәдениеттің шедеврі бар
халықта өлшем бірлік үшін оймақтың қолданылмауы мүмкін емес. Ендеше қазіргі
«оймақтай ой» деген тіркестің мәнінде аса дәл өлшем жатыр. Бұған қоса,
сұлының бидайындай ғана «тырнақтай» деген де өлшем болған. Көбірек алу үшін
бас бармағыңыздың тырнағын сайламай-ақ қойыңыз, біздегі деректер - тек
шынашақтың тырнағын ғана, ал кейбіреулер тіпті - торғайдың тырнағын айтқан
дейді. Далалитр мен далакуб. Көлемді өлшемей тірлік жоқ. Ендеше,
еуропалықтардағыдай орталықтандырылған өлшем жүйесі болмағанымен, кез
келген қазақтың үйінен табылатын қарапайым затты эталон қылу арқылы,
даланың о шеті мен бұ шетінде біршама бірдей көлемдік жүйе қалыптасқан. Саба
десе қымыз дейсіздер бірден. Ендеше сол саба - шамамен 25 литрге тең болған.
Әдетте жылқының терісінен тігілген үлкен торсық. Соның арасында бізге
«бірқұлақ су» деген көлемдік бірлік құпия боп қалып отыр. Қазіргіше - 4
текшеметр. Құпиясы сол: онымен не өлшеген? Ал ең қызық өлшем бірлік ол шүйке. Шүйке деп әдетте қолды бір салғанда жұлып алатын түйенің шудасын
19

әлде ешкінің түбітін айтады. Қызық деп отырғанымыз: ол салмақты да, көлемді
де білдіруі мүмкін.
1.Қазақтардың «Бір пітірлік», «пітірбидай» деп аталатын салмақ өлшемі
A. 200 грамм
B. 3000 грамм
C. 4000 грамм
D. 100 грамм
E. 5000 грамм
2.«Мысқал» сөзінің сандық көрсеткіші
A. 1 грамм
B. 3 килограмм
C. 750 грамм
D. 100 грамм
E. 10 грамм
3.Салмақты да, көлемді де қатар білдіре алатын қазақтың өлшем бірлігі
A. Сүйем
B. Қарыс
C. Шүйке
D. Құлаш
E. Тұтам
4.«Батпан» деген қазақтың өлшем бірлігі
A. 5 килограмға тең
B. 100 килограмм және одан артық
C. Жарты тоннаға тең
D. 16 килограмға тең
E. 25 килограмға тең
5.Мәтіннің түйінді ойы
А)Бардың базары жанында.
В)Халық айтса, қалт айтпайды.
С)Анығын айту - адалдық.
D)Кедейге ақ қалта да бір, Көк қалта да бір.
Е)Алдаспан құрал емес, Ақыл құрал.
6.Тұзға қатысты айтылатын өлшем
A. Бір құлаш
B. Бірқұлақ
C. Шүйке
D.Бір шымшым
E. Бір тамшы
20

7.Килограммға жетпейтін қазақтың өлшем бірлігі
A. Бір пітірлік
B. Бір арқалық
C. Пұт
D. Батпан
E. Қадақ
8.Сұйықтық көлемін айқындайтын қазақтың өлшем бірлігі
A. Бір саба
B. Бір топ
C. Бір уыс
D. Балтасап
E. Сынық сүйем
Сабақтың
аяғы

Оқушыларға өзін-өзі
бағалауды
ұйымдастыру

Өзін-өзі бағалау

Кері байланыс орнату

«Айналмалы бекеттер»
әдісі
Әр шағын топты бекетте
орналастырып,
арандататын сұрақты
талқылауға және
ойларын қағазға немесе
тақтаға жазуға 10 минут
беріңіз. Уақыт
аяқталғанда топ басқа
бекетке ауысып алдағы
топтың жұмысын
жалғастырады. Ауысу әр
10 минут сайын болып
тұрады, әр топ барлық
позицияларда болып
шыққанға және барлық
топтардың ойларын
ойлап шыққанға дейін
жалғаса береді.

Бөлім
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сынып:
Сабақтың тақырыбы
Оқу бағдарламасына
сәйкес оқыту
мақсаттары

Қатысушылар саны:

бағалау
парақтары

Қатыспағандар саны:

Момыш әкемнің қасиеттері
 Мәтінді түсіну дағдыларын дамыту: мәтіннің мазмұнын
түсіну, негізгі идеяларды бөліп көрсету, негізгі ақпаратты
21





Сабақтың мақсаты

табу және мәтіннен қорытынды жасау - функционалдық
сауаттылықтың маңызды аспектісі.
Мәтінді қабылдау дағдыларын қалыптастыру: оқушылар
мәтінді мақалалар, хабарландырулар, шолулар,
электрондық пошталар сияқты әртүрлі форматтарда
қабылдауды үйрене алады және нақты жағдайға
байланысты өз тәсілдерін бейімдей алады.
Ақпаратты анықтау қабілетін дамыту: оқушылар мәтіннен,
әсіресе нақты құжаттармен, нұсқаулықтармен немесе
ресурстармен жұмыс істеу контекстінде қажетті ақпаратты
тиімді алуды үйрене алады.

Барлық оқушылар: Берілген тақырыпты ашып, әңгімелеп айтады,
негізгі ойды ашады.
Көптеген оқушылар: шығармашылыққа негізделген
тапсырмаларды орындайды.
Кейбір оқушылар: берілген тақырып бойынша ой қорыту жасай
алады.

Сабақтың барысы
Сабақтың
Педагогтің әрекеті
кезеңі/уақыт
Сабақтың
Oқушылapмен
басы
сәлемдесу,
оқушыларды түгeлдeу,
oқушылapдың
нaзapын caбaққa aудapу.
Сабақтың тақырыбы
мен мақсаттарымен
таныстыру, жаңа
тақырыпқа шолу
Психологиялық ахуал
орнату

Сабақтың
ортасы

Жаңа тақырыпты
түсінуге бағытталған
бағытталған
оқыту ортасын құрады

Оқушының әрекеті
Мұғаліммен
амандасады.

Бағалау