ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДА, КРЕАТИВТІ ТЕХНИКАЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ.

(Әдістемелік құрал)

КІРІСПЕ

Қазіргі білім беру жүйесі оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытып, оларды шығармашылық тұрғыда ойлауға және инновациялық шешімдер қабылдауға ынталандыруды талап етеді. Ақпараттық технологиялардың дамуы, еңбек нарығындағы өзгерістер және жаңа білімді тиімді пайдалану қажеттілігі дәстүрлі оқыту әдістерін жаңғырту қажеттігін көрсетеді. Осы тұрғыда, креативті техникаларды қолдану – оқушылардың танымдық қабілеттерін жетілдірудің маңызды тәсілдерінің бірі болып саналады.

Оқушылардың танымдық қабілеттері – олардың ақпаратты қабылдау, талдау, есте сақтау, өңдеу және қолдану дағдыларының жиынтығы. Бұл қабілеттер адамның интеллектуалды дамуы мен жаңа білімді меңгеру қабілетіне тікелей әсер етеді. Дәстүрлі білім беру жүйесінде оқушылар көбінесе дайын ақпаратты жаттауға бейімделсе, креативті әдістерді қолдану оларды белсенді ойлануға, зерттеу жүргізуге және өзіндік шешімдер қабылдауға үйретеді. Білім берудің басты мақсаты – оқушыларды тек теориялық біліммен қаруландыру ғана емес, сонымен қатар олардың логикалық, аналитикалық және шығармашылық ойлау дағдыларын қалыптастыру.

Креативті оқыту әдістері оқыту процесін интерактивті және зерттеушілік бағытта ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Бұл әдістерді қолдану барысында мұғалім тек ақпарат жеткізуші емес, оқушылардың танымдық белсенділігін арттырушы, олардың дербес жұмыс істеуін ынталандырушы рөл атқарады. Осындай тәсілдер оқушылардың танымдық белсенділігін, шығармашылық қабілеттерін және сыни ойлауын дамытуға көмектеседі.

Креативті оқыту әдістері оқушылардың оқу үдерісіне белсенді қатысуын қамтамасыз етеді. Бұл тәсілдер оқушылардың оқу мотивациясын арттырып, оларды дербес шешім қабылдауға және өзіндік зерттеу жүргізуге үйретеді. Креативті әдістердің ішінде кең таралғандары проблемалық оқыту, жобалық оқыту, геймификация және ойын арқылы оқыту, STEAM-білім беру әдістері болып табылады. Проблемалық оқыту оқушыларды нақты мәселелерді шешуге бағыттаса, жобалық оқыту олардың дербес жұмыс істеу және зерттеу дағдыларын жетілдіреді. Геймификация және ойын арқылы оқыту әдістері оқушылардың қызығушылығын арттырып, олардың белсенділігін күшейтеді. Ал STEAM-білім беру ғылым, технология, инженерия, өнер және математика пәндерін біріктіру арқылы оқушылардың логикалық ойлауын және шығармашылық қабілетін қатар дамытады. Бұл әдістер оқушылардың интеллектуалды дамуын, танымдық қабілеттерін арттыруын және жаңа білімді игеру қабілетін күшейтуді көздейді. Сонымен қатар, олар оқушылардың өз ойын еркін білдіруіне, әртүрлі жағдайларда стандартты емес шешімдер табуына және алған білімдерін өмірде қолдануына көмектеседі.

Креативті оқыту әдістері тек оқушыларға ғана емес, мұғалімдердің де кәсіби дамуына ықпал етеді. Мұғалімдер жаңа әдістерді қолдану арқылы оқыту процесін тиімді ұйымдастыру жолдарын іздейді, ал бұл олардың сабақ беру сапасын жақсартады. Осылайша, мұғалімдердің инновациялық әдістерді меңгеруі оқушылардың білім сапасын арттыруға және олардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға негіз болады.

Дамыған елдердің білім беру жүйелерінде креативті оқыту әдістерін қолдану кең таралған. Финляндия оқыту жүйесін толықтай жаңғыртып, оқушылардың дербес жұмыс істеуіне басымдық береді, мұнда стандартты тесттерден гөрі, жобалық және практикалық тапсырмаларға басымдық беріледі. Ұлыбритания мектептерінде оқушыларды шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар іске асырылып, инновациялық оқыту әдістері кеңінен енгізілген. Германия мен Франция білім беру жүйесінде де оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуға бағытталған пәнаралық байланыстар, зерттеу жобалары және шығармашылық тапсырмалар кеңінен қолданылады.

Америкалық ғалымдар Джой Пол Гилфорд пен Эллис Пол Торренс шығармашылық ойлаудың құрылымы мен оны дамыту жолдарын зерттеп, оның білім беру жүйесіндегі маңыздылығын анықтады. Гилфордтың дивергентті ойлау теориясы шығармашылық ойлауды дамытуда флюенттілік (идеялар саны), икемділік (түрлі шешімдер табу), оригиналдылық (бірегей идеялар ұсыну) және детальдау (ойды толықтыру) сияқты негізгі компоненттерді бөліп көрсетті. Ал Торренс шығармашылық ойлауды бағалау тестілерін әзірлеп, олардың көмегімен оқушылардың шығармашылық әлеуетін анықтау жолдарын ұсынды. Бұл зерттеулер креативті оқыту әдістерін қолданудың ғылыми негізін қалады және білім беру саласында кеңінен пайдаланылуда.

Қазақстандық білім беру жүйесінде соңғы жылдары жаңартылған білім мазмұны аясында креативті оқыту әдістерін енгізу жұмыстары жүргізілуде. Дегенмен, бұл үдерістің тиімді жүзеге асуы үшін бірқатар мәселелерді шешу қажет. Біріншіден, мұғалімдердің біліктілігін арттыру қажет. Креативті әдістерді қолдану үшін мұғалімдерге арнайы даярлықтан өту қажет. Бұл ретте кәсіби даму курстары, шетелдік тәжірибе алмасу бағдарламалары маңызды рөл атқарады. Екіншіден, бағалау жүйесін жетілдіру қажет. Дәстүрлі бағалау жүйесі көбінесе оқушылардың шығармашылық қабілеттерін ескермейді. Сондықтан оқушылардың зерттеу жұмыстарын, жобалық жұмыстарын бағалауға мүмкіндік беретін жүйелерді енгізу қажет. Үшіншіден, мектептердің техникалық базасын жақсарту қажет. Креативті оқыту әдістерін тиімді жүзеге асыру үшін заманауи жабдықтар, цифрлық технологиялар және интерактивті құралдар қолжетімді болуы тиіс. Төртіншіден, білім беру мазмұнын икемді ету қажет. Жаңартылған бағдарламалар оқушыларға өз бетінше зерттеу жүргізу, жобалар әзірлеу және шығармашылық тапсырмалар орындау мүмкіндігін беруі керек.

Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуда креативті техникаларды пайдалану – қазіргі білім беру жүйесінің басты басымдықтарының бірі. Бұл әдістер оқушылардың ойлау қабілеттерін жетілдіріп, оларды жаңа идеялар ұсынуға, зерттеу жүргізуге және шығармашылық шешімдер қабылдауға үйретеді. Америкалық ғалымдардың зерттеулері креативті әдістердің тиімділігін дәлелдеді, ал дамыған елдердің тәжірибесі бұл әдістерді кеңінен қолданудың маңыздылығын көрсетіп отыр. Қазақстандық білім беру жүйесінде креативті әдістерді енгізу – оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға және олардың білім алуын жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік береді. Бұл зерттеу жұмысы оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытудың ғылыми негіздерін аша отырып, креативті оқыту әдістерін қолданудың ерекшеліктерін, олардың тиімділігін бағалау жолдарын және шетелдік тәжірибелерді білім беру жүйесіне бейімдеу мәселелерін қарастырады. Осылайша, креативті техникаларды енгізу – болашақ ұрпақтың білімді, шығармашыл және бәсекеге қабілетті тұлға болып қалыптасуына ықпал ететін маңызды қадам.

1 ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТІҢ КОМПОНЕНТТЕРІ

Танымдық қабілет – адамның ақпаратты қабылдау, өңдеу, сақтау және қолдану қабілеті. Бұл процесс адамның ойлау, есте сақтау, зейін, қабылдау, сөйлеу, және проблемаларды шешу қабілеттерін қамтиды. Танымдық қабілеттердің дамуы білім алу, шығармашылық ойлау, және өмірлік тәжірибе жинақтау барысында жүзеге асады. Оқушылардың танымдық қабілетін дамыту – білім беру жүйесінің маңызды міндеттерінің бірі, себебі бұл қабілеттер оқушылардың оқу процесінде табысты болуына, жаңа ақпаратты меңгеруіне, және шығармашылық шешімдер қабылдауына ықпал етеді.

Танымдық қабілеттің негізгі компоненттері мыналар:

1. Зейін – бұл ақпаратты қабылдау және өңдеу процесінде маңызды рөл атқаратын психологиялық функция. Зейіннің үш түрі бар: таңдамалы, бөлінген және тұрақты. Таңдамалы зейін – бұл адамның белгілі бір ақпаратқа назар аударуы, ал бөлінген зейін – бірнеше ақпарат көздеріне бір уақытта назар аудару қабілеті. Тұрақты зейін – бұл белгілі бір уақыт аралығында назарды ұстап тұру қабілеті. Зейіннің дамуы оқушыларға оқу материалдарын тиімді меңгеруге, тапсырмаларды орындауға және ақпаратты өңдеуге көмектеседі. Мысалы, сабақ барысында оқушылардың зейінін сақтау үшін мұғалімдер түрлі әдістерді қолдана алады, мысалы, интерактивті әдістер, ойын элементтері, және визуалды материалдар. Зейіннің дамуы оқушылардың оқу процесіне белсенді қатысуына, ақпаратты терең түсінуіне, және өз ойларын жүйелі түрде жеткізуіне ықпал етеді.

2. Ес – бұл ақпаратты сақтау және қайта жаңғырту қабілеті. Ес бірнеше түрге бөлінеді: қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді. Қысқа мерзімді есте сақтау – бұл ақпаратты уақытша сақтау, ал ұзақ мерзімді есте сақтау – бұл ақпаратты ұзақ уақыт бойы сақтау. Ес қабілетін дамыту оқушыларға оқу материалдарын тиімді меңгеруге, білімдерін ұзақ мерзімді есте сақтауға мүмкіндік береді. Ес әдістері, мысалы, ассоциация, визуализация, және қайталау, оқушылардың есте сақтау қабілетін арттыруға көмектеседі. Мысалы, оқушыларға жаңа ақпаратты есте сақтау үшін визуалды материалдар, графиктер, және кестелер қолдану ұсынылады. Сонымен қатар, есте сақтау қабілетін дамыту үшін оқушыларға топтық жұмыстар ұйымдастыру, бір-бірімен ақпарат алмасу, және пікірталастар өткізу тиімді болуы мүмкін.

3. Логикалық ойлау – бұл ақпаратты талдау, салыстыру, және қорытынды жасау қабілеті. Логикалық ойлау арқылы оқушылар проблемаларды шешуге, шешімдер қабылдауға, және жаңа идеялар ұсынуға қабілетті болады. Логикалық ойлауды дамыту үшін оқушыларға логикалық тапсырмалар, математикалық есептер, және аналитикалық ойындар ұсынылуы мүмкін. Логикалық ойлау қабілеті оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын, шешім қабылдауын және проблемаларды тиімді түрде шешуін қамтамасыз етеді. Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту үшін мұғалімдер сабақ барысында түрлі әдістерді қолдана алады, мысалы, кейс-стадилер, пікірталастар, және рөлдік ойындар. Логикалық ойлау қабілеті оқушылардың өз білімдерін практикалық жағынан қолдануына, жаңа жағдайларда шешім қабылдауына, және шығармашылық тұрғыдан ойлауына ықпал етеді.

4. Шығармашылық ойлау – бұл жаңа идеялар мен шешімдерді генерациялау қабілеті. Шығармашылық ойлау оқушылардың инновациялық көзқарастарын дамытуға, проблемаларды жаңа тұрғыдан қарауға және шығармашылық шешімдер ұсынуға мүмкіндік береді. Шығармашылық ойлауды дамыту үшін оқушыларға шығармашылық жобалар, өнер және қолөнер, әдебиет, және ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысу ұсынылуы мүмкін. Оқушылардың шығармашылық ойлауын дамыту үшін мұғалімдер сабақ барысында түрлі шығармашылық тапсырмалар, мысалы, эссе жазу, сурет салу, және топтық жобалар ұйымдастыруы қажет. Шығармашылық ойлау қабілеті оқушылардың өз идеяларын жүзеге асыруына, жаңа көзқарастарды қабылдауына, және өздерінің шығармашылық әлеуетін ашуына ықпал етеді.

5. Қабылдау – бұл сыртқы ақпаратты сезім мүшелері арқылы қабылдау және оны түсіну процесі. Қабылдау адамның қоршаған орта туралы ақпаратты жинақтауына, оны өңдеуіне, және түсінуіне мүмкіндік береді. Қабылдау қабілетін дамыту үшін оқушыларға түрлі тәжірибелер, бақылаулар, және практикалық жұмыстар ұсынылуы мүмкін. Оқушылардың қабылдау қабілетін дамыту үшін мұғалімдер сабақ барысында тәжірибелік жұмыстар, зертханалық тәжірибелер, және экскурсиялар ұйымдастыруы қажет. Қабылдау қабілеті оқушылардың қоршаған ортаны түсінуіне, ақпаратты тиімді пайдалануға, және жаңа білім алуға көмектеседі.

6. Сөйлеу – бұл ақпаратты жеткізу және коммуникация жасау қабілеті. Сөйлеу қабілеті оқушылардың өз ойларын, идеяларын, және сезімдерін жеткізуіне, басқа адамдармен қарым-қатынас жасауына мүмкіндік береді. Сөйлеу қабілетін дамыту үшін оқушыларға пікірталастар, баяндамалар, және шығармашылық жазу тапсырмалары ұсынылуы мүмкін. Оқушылардың сөйлеу қабілетін дамыту үшін мұғалімдер сабақ барысында пікірталас, рөлдік ойындар, және топтық жұмыстар ұйымдастыруы керек. Сөйлеу қабілеті оқушылардың өздерін сенімді түрде білдіруіне, коммуникациялық дағдыларын дамытуына, және әлеуметтік қарым-қатынастарын нығайтуына ықпал етеді.

Танымдық қабілеттердің дамуы – бұл үздіксіз процесс. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту үшін мұғалімдер мен ата-аналар бірлесіп жұмыс істеп, тиімді әдістер мен тәсілдерді қолдануы қажет. Оқушыларға шығармашылық тапсырмалар, топтық жұмыстар, және практикалық тәжірибелер арқылы танымдық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік беру – бұл білім беру процесінің маңызды аспектісі. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту – бұл олардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына, шығармашылық әлеуетін ашуына, және өмірлік дағдыларын меңгеруіне ықпал етеді.

Баланың жеке тұлғасының дамуында ойындық әрекеттердің маңызы

Баланың жеке тұлғасының қалыптасуында ойындық әрекеттердің рөлі аса маңызды. Ойындар балалардың дамуына, олардың әлеуметтік, эмоционалдық, және когнитивтік қабілеттерінің жетілуіне ықпал етеді. Ойындық әрекеттердің түрлері әртүрлі: заттық, дидактикалық, қозғалыстық, театрланған және сюжеттік-рөлдік ойындар. Мұндай ойындар балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға, өзара қарым-қатынасын нығайтуға, және танымдық белсенділігін арттыруға көмектеседі.

Ойынның тиімділігі мұғалімнің практикалық әдістерді меңгеруінде, ойын әрекеттерін түрлендіруде және қайта ұйымдастыруда көрінеді. Ойын арқылы балалар жеке әрекеттер мен ережелерді орындауды үйреніп, шынайы өмірдің элементтерін өз бойларына сіңіреді. Сюжеттік-рөлдік ойын барысында балалар шынайы әсерлерді сезініп, өздерінің рөлдеріне тереңірек еніп, ойынның мазмұнын толықтай түсінеді. Ойын ортасында үлкендер де қатысып, балалардың жауапты әрекеттерін бақылап, бағыттайды.

Танымдық қабілеттер – бұл балалардың білімді игеру, ақпаратты өңдеу, және проблемаларды шешу қабілеттері. Танымдық іс-әрекет, танымдық белсенділік, және ізденімпаздық мәселелері жөнінде оқу-әдістемелік, психология-педагогикалық әдебиеттерде көптеген зерттеулер жүргізілген. Мысалы, Ю.К. Бабанский білім беруді оңтайландыру жүйесін ұсынса, М.А. Данилов пен Б.П. Есипов оқушылардың танымдық міндеттерін шешудегі танымдық белсенділікті қалыптастыратын оқыту әдістерінің классификациясын жасаған. Танымдық әрекет – шәкірттің білімге деген белсенді ақыл-ой әрекеті, ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекетті орындаудың тәсілдерінен тұрады.

Ойын тәсілдерінің тиімділігі іс-әрекеттің жүйелілігі мен мазмұн сабақтастығын сақтай отырып, бірнеше компоненттерді құруда көрінеді. Мұнда балалардың міндетті және мүмкіндік деңгейлері ескеріледі. Ойынның жалпы сюжеті балалардың өзара қарым-қатынастарын дамытуға, көп жақтылығын және өзара байланысын анықтауға мүмкіндік береді. Ойынның мазмұны оны қызықты етеді, балалардың ойнауға деген ынтасын арттырады. Ойын барысында балалар өзара мінез-құлықтарын, қарым-қатынастарын анықтап, ережелер белгілейді.

Зейінді дамытуға арналған жаттығулар:

1. «Керісіншелер елі»: Бұл жаттығудың мақсаты – ойша әрекет ету қабілетін жаттықтыру. Балалар шеңбер бойымен отырады, жетекші үш әріптен тұратын сөзді айтып, допты лақтырады. Допты ұстаған ойыншы әріптерді кері атайды (мысалы, «күн – нүк», «көз – зөк», «сан - нас»). Аударылған сөздің мағынасы болмауы мүмкін. Ойынның күрделенуі сөздің ұзақтығына байланысты;

2. «Байқап қал!»: Бұл ойынға екі топтың балалары қатысады. Топ басшылары үстел үстіне 15-20 ұсақ нәрселер (қалам, ойыншық, кішкене сурет және т.б.) қойып, бетін шүберекпен жабады. Содан кейін балалар жабылған заттарды есте сақтап, шүберекті алып тастағанда не жетіспейтінін анықтайды;

3. «Тыйым салынған сөз»: Баламен келісіп, тыйым салынған сөзді белгілейміз (мысалы, бір түс – ақ, қара; көлем – үлкен, кішкентай). Бала допты алып, сұрақтарға жауап береді. Мысалы, «Қардың түсі?», «Тышқан кішкентай, ал піл?». Бала тыйым салынған сөздерді атап қоймай, толық жауап беруі керек. Тыйым сөздің орнына «болмайды» деп айтамыз;

4. «Фотограф»: Баланың алдына үстелге 7 зат қойылады. Балалар заттарды мұқият қарап алған соң, теріс бұрылып, 1-2 затты алып тастау керек. Балалар не жетіспейтінін немесе көздерін жұмып, не көргендерін айтып беруі керек: түрі, пішіні, түсі;

5. «Жылдам есеп»: Мен көрсеткен жаттығуды қайталаңыз: қолды көтеру, оңға, солға бұрылу, басты бұру және 1-20 дейін санау;

6. «Бірге ән саламыз»: Баланың көңіліне қарай бір әнді бірге айтамыз. Отырғанда дауыстап, тұрғанда іштен айтамыз;

7. «Құпия хат»: Ауада әріп жазамыз, фигура саламыз – бала түсініп айтып берсін, не жазғанымызды.

Жалпы білім беретін мектепте арнайы сыныптарда оқитын психикалық дамуы тежелген балаларды сыныптастарына теңестіру немесе қатарға қосу барысында жұмыс нәтижелі болу үшін, әр баланың рухани дамуына психологиялық-педагогикалық жағдай жасау қажет. Балаларды өз ортасында және өзге ұжымда еркін сезінуге тәрбиелеу, өзіне-өзі сенімді, жауапкершілік қасиетін сіңірген тұлға ретінде қалыптастыру маңызды.

Деңгейлеп қарайтын болсақ, бірінші деңгейдегі мақсат – ойын үрдісінен рахаттану. Егер ойын балаға қуаныш әкелетін болса, онда бала кез келген белсенділікке дайын болады. Екінші деңгейдің мақсаты – функционалдық. Ол ойын ережесінің сақталуы, көріністерді ойнау, рөлдерді орындаумен байланысты.

ӘЛІП Егемберді Тұрсынбекұлы, «Балдәурен» РОСО филиалының тәрбие кешенінің директоры, Төлеби ауданыңда, балалардың танымдық қабілеттерін дамытуда ойындық әрекеттердің маңыздылығын ерекше атап өтеді. Оның педагогикалық көзқарасы бойынша, ойын арқылы балалардың шығармашылық әлеуеті, әлеуметтік дағдылары, және танымдық белсенділігі артады, бұл олардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына оң әсер етеді.

1.1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН КЕШЕНДІ ТҮРДЕ ДАМЫТУ – ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ РЕТІНДЕ

Білім беру жүйесінің қазіргі басты мақсаты – бәсекеге қабілетті, өзіндік танымдық әрекет ете алатын жан-жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу. Танымдық әрекет – бұл білім алушының білім алуына бағытталған белсенді ізденіс пен ақыл-ой қызметі. Танымдық қабілет – жеке тұлғаның білу, түсіну, қолдану, талдау, зерделеу сияқты іс-әрекеттерді орындаудағы икемділігін көрсететін психологиялық ерекшелік.

Таным дегеніміз не? Таным – объективтік шындықты адамның ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын қоғамдық іс-әрекет процесі. Таным барысында ойлаудың түрлі тәсілдері (анализ, синтез, дедукция, индукция) қолданылады. Педагогикалық және психологиялық тұрғыдан алғанда, білім алушының танымдық қабілеттерін танымдық әрекетін ұйымдастыру арқылы қалыптастыру және дамыту мүмкіндігі бар.

Бүгінгі таңда ұрпақ алдында «Қазақстан 2030» бағдарламасындағы «Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеу, қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы» деген ұзақ мерзімді міндетті жүзеге асыру жауапкершілігі тұр.

Қоғамдағы өзгерістерге сәйкес, білім алушыларға тиянақты білім беру үшін олардың танымдық қабілетін дамыту басты мақсат болып табылады. Білім алушылардың белсенділігін арттыру, пәндерге қызығушылықтарын ояту, өздігінен даму дағдыларын қалыптастыру, ізденімпаздық пен шығармашылыққа тәрбиелеу – әр оқу орнының міндеті. Сондықтан білім мазмұнын, оқыту әдістері мен құралдарын, әдістемелік жүйені жаңа сапалық негізде қайта құру қажеттілігі өте маңызды. Білім мазмұны тек ақпарат көзі ғана емес, білім алушылардың өздігінен білім алу құралына айналуы тиіс.

Педагогикалық ахуалға байланысты оқытудың дара және ұжымдық түрлерін біріктіру, оқу құралдарын тиімді пайдалану да маңызды. Білім алушылардың танымдық белсенділігін арттыру үшін оқу үрдісі оларды қанағаттандыратындай ұйымдастырылуы қажет. «Жүз рет естігенше, бір рет көрген артық» деген халық даналығы осыған дәлел. Соңғы уақытта теледидардан көрсетілетін «Ғасыр көшбасшысы», «Жұлдызды сағат» сияқты интеллектуалды бағдарламаларды әр пән бойынша қолдану әдістемелері баспасөз бетінде жиі жарияланып жүр. Озық тәжірибелерді әр оқытушы қолдана білсе, білім алушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, танымдық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік туғызады. Танымдық қабілет әркімге тән. Қабілетсіз адам болмайды, адамдар өз бойындағы қабілеттің алғышарттарын оята білуі тиіс. Таным сөзінің өзі «танысу» деген ұғымнан туындайды, яғни танымдық қабілет – бұл білім алушының қоғам талаптарына сай жеке тұлға ретінде дамуы. Оны дамыту – әр оқытушының міндеті.

Танымдық әрекет қажеттіліктен туындайды. Б.Г. Ананьевтің пікірінше, қабілеттер тек білім мен білік жиынтығы ғана емес, сонымен қатар оларды қолданудағы дербестік, саналылық және шығармашылық қасиеттерді де қамтиды. Қабілеттердің дамуы тұлғаның дамуымен тығыз байланысты. Ананьевтің айтуынша, нышан қабілеттердің алғы шарты болып табылады, олар тек іс-әрекетте ғана қабілетке айналады.Н.С. Лейтес бала бойындағы дарындылықты зерттей отырып, қабілетті «іс-әрекеттің белгілі бір түрінде жетістіктерге жететін психологиялық қасиет» ретінде анықтайды. Ақыл-ой қабілетінің алғы шарты белсенділік пен өзін-өзі реттеу болып табылады. Қабілеттердің дәрежесі әр адамда түрлі деңгейде болады.

Педагогикалық үрдісте білім алушы мен оқытушы арасындағы өзара әрекеттесу түрлі әдістер арқылы жүзеге асады. Әдістер технологиялық тұрғыдан жақындау әдісінің өнімділігін тиімді арттыруға бағытталған, яғни мұнда білім алушының танымдық мүмкіндігі мен жеке адамның белсенді танымдық қабілеттілігі ескерілмейді.

Бүгінгі ұрпаққа жан-жақты білім беру, тәрбиелеу – әрбір оқытушының басты міндеті. Осыған орай, қазіргі оқытушылар қауымының алдында үлкен мақсат: өмірдің барлық саласындағы белсенді, шығармашылық іс-әрекетке қабілетті, еркін және жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу. Бұл мақсатқа жету үшін оқытушылар терең білімді, әдістемелік жағынан толық қаруланған және жоғары мәдени деңгейге ие болуы тиіс. Танымдық қабілет білім алушының белсенділігімен сабақтаса, тұлғаның іс-әрекет жолындағы көзқарасына нық бекіп, қойылған мақсатына жетуіне әсер етеді. Бұл білім берудің жаңа әмбебап тәсілдерімен ұштастыру қажеттігін туғызады.

Білім алушының танымдық әрекетін ұйымдастыруда оқыту әдістері мен дидактикалық, ақпараттық-коммуникативтік құралдардың балалардың жас ерекшеліктеріне сай болуы педагогикалық жағдай жасауды қажет ететін үдеріс. Ұлттың болашағы, тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі ұрпағының рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен білімі, іскерлігіне байланысты.

Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, шығармашылық әрекет ұстанатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде. Дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан білім алушылар оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс.

Осыған орай, білім алушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру — оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Білім алушылардың танымдық белсенділігін, ақыл-ой қабілеттерін дамытуда, оқуға қажетті біліктер мен дағдылар, алған білімнің саналылығы және біліктілігін қамтамасыз етуде көрнекіліктер мен инновациялық технологиялардың маңызы зор.

Бүгінгі жас жеткіншектің қабілеті, талабы, ерік күші айқын болуы қажет. «Өзіне сенімі жоқ адам өзгелердің уысынан шыға алмайды» деген қанатты сөз бекер айтылмаған. Әрбір білім алушының бойына өзіне деген сенімділік пен жауапкершілік сезімдерін, қызығушылықтарын, қабілеттерін оқу орындарында оқытушылар сіңіруі абзал.

Себебі, жасөспірімдердің бойында қалыптасқан сенімділік пен жауапкершілік сезімі, олардың болашақта қандай тұлға болып қалыптасатынына тікелей әсер етеді.

Сенімділік – бұл жеке тұлғаның өз күшіне, қабілетіне, және білім деңгейіне деген сенімі. Оқушылардың өзіне деген сенімділігі артқан сайын, олар жаңа білімді игеруге, қиындықтарды жеңуге, және өз идеяларын жүзеге асыруға қабілетті болады. Оқытушылардың міндеті – оқушылардың сенімділігін арттыру үшін оларға қолдау көрсету, мотивация беру, және олардың жетістіктерін атап өту.

Оқушылардың өзіне деген сенімділігін арттыру үшін, мұғалімдер әртүрлі әдістерді қолдана алады. Мысалы, оқушылардың жетістіктерін атап өту, оларға қиын тапсырмаларды орындауға мүмкіндік беру, және олардың пікірлерін тыңдау арқылы олардың сенімділігін арттыруға болады. Сонымен қатар, оқушылардың өз пікірлерін білдіруге, идеяларын ұсынуға, және өз қабілеттерін көрсетуге мүмкіндік беру маңызды.

Жауапкершілік – бұл жеке тұлғаның өз іс-әрекеттерінің салдарын түсінуі және өз міндеттерін орындауға дайын болуы. Оқушылардың жауапкершілік сезімін дамыту – бұл білім беру жүйесінің маңызды аспектісі. Жауапкершілік сезімі бар балалар өз әрекеттеріне есеп беруге, өз міндеттерін орындауға, және қиындықтарды жеңуге дайын болады.Оқушылардың жауапкершілік сезімін дамыту үшін, оқу процесінде оларға нақты міндеттер мен тапсырмалар беру қажет. Оқушыларға топтық жұмыстар мен жобалық тапсырмалар беру, олардың жауапкершілігін арттырады. Топта жұмыс істегенде, әрбір оқушының рөлі мен міндеті анық болуы тиіс. Бұл оларға өз міндеттерін орындауға және топтың жетістігіне үлес қосуға мүмкіндік береді.

Білім алушылардың қызығушылықтарын дамыту – олардың танымдық қабілеттерін арттырудың маңызды тәсілі. Қызығушылық – бұл адамның белгілі бір тақырыпқа немесе іс-әрекетке деген ынтасы мен қызығушылығы. Оқушылардың қызығушылығын ояту үшін, оқу процесінде әртүрлі әдістер мен тәсілдерді қолдану қажет.

Оқытушылар оқушылардың қызығушылықтарын ескере отырып, оқу материалдарын қызықты әрі тартымды етіп ұсынуы тиіс. Мысалы, практикалық жұмыстар, ойын элементтері, және интерактивті әдістерді қолдану арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыруға болады. Сонымен қатар, оқушылардың қызығушылықтарын ояту үшін, оларға өздерін қызықтыратын тақырыптарды таңдауға мүмкіндік беру маңызды.

Оқытушылардың рөлі – білім алушылардың сенімділігін, жауапкершілік сезімін, және қызығушылықтарын дамытуда ерекше. Оқытушылар білім алушылармен тығыз байланыста болып, олардың қажеттіліктерін, мүдделерін, және қабілеттерін ескеруі тиіс.

Оқытушылардың міндеті – білім алушыларға қолдау көрсету, оларға мотивация беру, және олардың жетістіктерін атап өту. Оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оқытуды ұйымдастыру – бұл білім беру процесінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, оқытушылар оқушылардың пікірлерін тыңдап, олардың ұсыныстарын ескеріп, оқу процесін жетілдіруге ықпал етуі қажет.

Жас жеткіншектердің қабілеттерін дамыту – бұл білім беру жүйесінің маңызды міндеті. Оқушылардың өзіне деген сенімділігін, жауапкершілік сезімін, және қызығушылықтарын дамыту арқылы, оларды жан-жақты дамыған тұлға етіп тәрбиелеуге болады. Оқытушылардың міндеті – білім алушыларға қолдау көрсету, оларға мотивация беру, және олардың жетістіктерін атап өту.

Осылайша, білім алушылардың танымдық қабілеттерін дамыту, олардың шығармашылық әлеуетін ашу, және қоғамның талаптарына сай жеке тұлға қалыптастыру – бұл бүгінгі білім беру жүйесінің басты мақсаты. Жас жеткіншектердің қабілеттерін дамыту – бұл еліміздің болашағы үшін маңызды инвестиция болып табылады.

Жас жеткіншектердің қабілеттерін дамыту: практикалық мысалдар

Бүгінгі қоғамның дамуында жас жеткіншектердің қабілеттерін дамыту ерекше маңызды. Олардың танымдық, шығармашылық, және әлеуметтік дағдыларын қалыптастыру үшін әртүрлі әдістер мен тәсілдерді қолдану қажет. Осы бөлімде оқушылардың қабілеттерін дамытуға бағытталған практикалық мысалдарды қарастырамыз:

1. Топтық жобалар – оқушылардың жауапкершілік сезімін және ынтымақтастық дағдыларын дамытуға арналған тиімді әдіс. Мысалы, мектепте экология тақырыбына арналған жобаны ұйымдастыруға болады. Оқушылар топтарға бөлініп, әрбір топ экологияның әртүрлі аспектілерін зерттейді: су ресурстары, ауа ластануы, қалдықтарды басқару және т.б.

Жобаның барысында оқушылар ақпарат жинап, оны талдайды, нәтижелерін топта талқылайды, және соңында презентация түрінде ұсынады. Бұл әдіс оқушылардың зерттеу дағдыларын, коммуникация қабілеттерін, және шығармашылық ойлауын дамытуға ықпал етеді. Топтық жұмыста әрбір оқушының рөлі мен міндеті анық болуы тиіс, бұл олардың жауапкершілігін арттырады;

2. Рөлдік ойындар – оқушылардың әлеуметтік дағдыларын дамытуға және шығармашылық қабілеттерін ашуға көмектесетін әдіс. Мысалы, «Кәсіпкерлер» атты рөлдік ойын ұйымдастыруға болады. Оқушылар кәсіпкер, клиент, және сатушы рөлдерін ойнап, нарықтық жағдайларды модельдейді.

Ойын барысында оқушылар кәсіпкерлік дағдыларын, келіссөз жүргізу, және клиентпен тиімді қарым-қатынас жасау дағдыларын үйренеді. Рөлдік ойындар балалардың эмоционалдық интеллектісін дамытуға, өзара түсіністік пен ынтымақтастықты нығайтуға мүмкіндік береді;

3. Шығармашылық жобалар оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға арналған. Мысалы, «Менің болашақ кәсібім» атты шығармашылық жоба ұйымдастыруға болады. Оқушылар өздерінің болашақ кәсібі туралы эссе жазып, оны иллюстрациялайтын суреттермен немесе постерлермен безендіреді.

Бұл жоба оқушылардың өзіне деген сенімділігін арттырып, болашаққа жоспар құру дағдыларын дамытуға көмектеседі. Оқушылар өз идеяларын білдіруге, шығармашылық тұрғыдан ойлауға, және өз қабілеттерін көрсетуге мүмкіндік алады;

4. Интерактивті сабақтар – білім алушылардың танымдық белсенділігін арттырудың тиімді тәсілі. Мысалы, математика сабағында «Математикалық квест» ұйымдастыруға болады. Оқушылар топтарға бөлініп, әртүрлі математикалық тапсырмаларды шешу арқылы квестті орындауға тырысады.

Сабақ барысында оқушылардың белсенділігі артып, олар бір-бірімен пікір алмасып, шығармашылық шешімдер қабылдауға мүмкіндік алады. Интерактивті сабақтар оқушылардың оқу материалын терең түсінуіне, өзара әрекеттесуіне, және сыни тұрғыдан ойлауына ықпал етеді;

5. Миға шабуыл – оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытуға бағытталған әдіс. Мысалы, «Болашақтағы мектеп» тақырыбында миға шабуыл өткізуге болады. Оқушылар өз идеяларын еркін түрде айтып, болашақтағы мектептің қандай болуы керектігін талқылайды.

Бұл әдіс оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын, және өз пікірлерін білдіру қабілетін арттыруға көмектеседі. Миға шабуылдың нәтижесінде оқушылар жаңа идеяларды генерациялап, оларды жүзеге асыру жолдарын қарастырады;

6. Көрнекілік құралдар білім алушылардың танымдық белсенділігін арттыруда маңызды рөл атқарады. Оқытушылар сабақ барысында түрлі көрнекі материалдарды, графиктерді, және сызбаларды қолдана отырып, оқу материалын қызықты етіп ұсына алады.

Мысалы, тарих сабағында тарихи оқиғаларды көрсету үшін сызбалар мен карталарды пайдалану оқушылардың қызығушылығын арттырады. Көрнекі құралдар оқушылардың ақпаратты қабылдауын жеңілдетеді, оқу материалын терең түсінуге мүмкіндік береді;

7. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуда сауалнамалар мен кері байланыс алу маңызды. Оқытушылар оқушылардың пікірлерін тыңдап, олардың ұсыныстарын ескеріп, оқу процесін жетілдіруге ықпал етуі қажет.

Мысалы, сабақтың соңында оқушыларға сауалнама жүргізу арқылы олардың сабаққа деген көзқарасын, қызығушылықтарын, және ұсыныстарын білуге болады. Бұл әдіс оқушылардың оқу процесіне қатысуын арттырып, олардың жауапкершілік сезімін дамытуға көмектеседі.

Жас жеткіншектердің қабілеттерін дамыту – бұл білім беру жүйесінің маңызды міндеті. Оқушылардың танымдық, шығармашылық, және әлеуметтік дағдыларын қалыптастыру үшін әртүрлі әдістер мен тәсілдерді қолдану қажет. Топтық жобалар, рөлдік ойындар, шығармашылық жобалар, интерактивті сабақтар, миға шабуыл, көрнекілік құралдар, және сауалнамалар – бұл оқушылардың қабілеттерін дамытуға арналған тиімді әдістер.

Оқытушылардың міндеті – білім алушыларға қолдау көрсету, оларға мотивация беру, және олардың жетістіктерін атап өту. Оқушылардың өзіне деген сенімділігін, жауапкершілік сезімін, және қызығушылықтарын дамыту арқылы, оларды жан-жақты дамыған тұлға етіп тәрбиелеуге болады. Білім беру жүйесінің жаңашылдығы мен тиімділігі оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуға, олардың шығармашылық әлеуетін ашуға, және қоғамның талаптарына сай жеке тұлға қалыптастыруға мүмкіндік береді.

2 КРЕАТИВТІ ТЕХНИКАЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ

Креативтілік – бұл адамның жаңа идеялар мен шешімдерді генерациялау қабілеті. Білім беру процесінде креативті техникаларды қолдану оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуға, шығармашылық ойлауын арттыруға, және проблемаларды шешу дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі. Американдық зерттеушілер мен ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, креативті техникалардың бірнеше түрлерін қарастырамыз.

Миға шабуыл (Brainstorming). Миға шабуыл – бұл креативті техникалардың ең танымал түрлерінің бірі. Бұл әдіс топтық жұмыста жаңа идеяларды генерациялауға бағытталған. Американдық ғалым Алекс Ф. Осборн (Alex Osborn) 1940-1950 жылдары миға шабуыл әдісін енгізді. Оның айтуынша, бұл әдіс топ мүшелерінің идеяларын еркін түрде айтуына мүмкіндік береді, ал кейін оларды талқылап, ең жақсы шешімдерді таңдайды.

Миға шабуылдың ерекшеліктері:

1. Идеяларды шектеусіз ұсыну: Қатысушылардың кез келген идеясы қабылданады, бұл шығармашылық ойлауды ынталандырады;

2. Топтық динамика: Топ мүшелері бір-бірінің идеяларын дамыта алады, бұл жаңа шешімдер мен көзқарастардың пайда болуына әкеледі;

3. Критикаға жол бермеу: Алғашқы кезеңде идеялар сыналмайды, бұл қатысушылардың еркін сезінуіне ықпал етеді.

Миға шабуыл әдісін қолдану барысында, мұғалімдер оқушылардың өзара әрекеттесуін және шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін тиімді жағдайлар жасауы тиіс. Оқушылардың белсенділігі мен ынтасын арттыру үшін, оларды қызықтыратын тақырыптарды таңдау маңызды.

Ақыл картасы (Mind Mapping) – бұл ақпаратты визуализациялау және ұйымдастыру әдісі. Американдық психолог Тони Бузан (Tony Buzan) карталарды 1970 жылдары енгізді. Карталар визуалды форматта идеяларды, концепцияларды, және ақпаратты байланыстыруға көмектеседі.

Карталардың ерекшеліктері:

1. Визуализация: Ақпаратты графикалық түрде көрсету, бұл идеяларды байланыстыруды жеңілдетеді;

2. Ойлау процесін жеңілдету: Карталар оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға ықпал етеді;

3. Жеке және топтық жұмыс: Карталар жеке немесе топтық жұмыстарда қолданылуы мүмкін, бұл шығармашылық ынтымақтастықты арттырады.

Карталарды қолдану арқылы оқушылар өз идеяларын жүйелеп, оларды визуалды түрде көрсетуге мүмкіндік алады. Бұл әдіс оқушылардың ақпаратты тереңірек түсінуіне және есте сақтауға көмектеседі.

Ситуациялық тапсырмалар (Situational Tasks). Ситуациялық тапсырмалар – бұл нақты жағдайларды модельдеу арқылы проблемаларды шешу. Американдық зерттеуші Дэвид Колб (David Kolb) тәжірибелік оқытудың маңыздылығын атап өтті, бұл әдіс оқушыларға шынайы өмірдегі проблемаларды шешуге мүмкіндік береді.

Ситуациялық тапсырмалардың ерекшеліктері:

1. Шынайы өмірмен байланыс: Оқушылар шынайы жағдайларды модельдеу арқылы білімдерін практикалық түрде қолданады;

2. Топтық жұмыс: Оқушылар топта жұмыс істеп, бірлесіп шешімдер қабылдайды;

3. Тәжірибелік дағдылар: Оқушылардың практикалық дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

Ситуациялық тапсырмалар арқылы оқушылар шынайы өмірдегі қиындықтарды шешу дағдыларын меңгереді. Бұл әдіс оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін арттыруға, сондай-ақ шешім қабылдау дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

Рөлдік ойындар (Role Playing). Рөлдік ойындар – бұл оқушылардың белгілі бір рөлдерді орындау арқылы проблемаларды шешу әдісі. Американдық педагог Бенжамин Блум (Benjamin Bloom) рөлдік ойындардың білім беру процесіндегі рөлін зерттеді. Бұл әдіс оқушылардың әлеуметтік дағдыларын дамытуға, эмоцияларды түсінуге, және коммуникацияны жетілдіруге көмектеседі.

Рөлдік ойындардың ерекшеліктері:

1. Эмоционалдық интеллект: Оқушылар рөлдерді орындау арқылы эмоцияларды түсіну және басқару дағдыларын дамытады;

2. Коммуникативтік дағдылар: Оқушылардың қарым-қатынас жасау қабілеттері артады;

3. Шығармашылық ойлау: Рөлдік ойындар оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға ықпал етеді.

Рөлдік ойындар барысында оқушылар шынайы өмірдегі жағдайларды модельдеп, өздерінің эмоцияларын және ойларын білдіруге мүмкіндік алады. Бұл әдіс оқушылардың әлеуметтік дағдыларын дамытуға, сондай-ақ өзара қарым-қатынас жасауды үйренуге көмектеседі.

Визуализация (Visualization). Визуализация – бұл идеяларды, концепцияларды, және ақпаратты графикалық түрде көрсету әдісі. Американдық психолог Джон Дьюи (John Dewey) визуализацияның білім беру процесіндегі маңыздылығын атап өтті. Визуализация оқушылардың ақпаратты қабылдауын жеңілдетеді және олардың танымдық қабілеттерін арттырады.

Визуализацияның ерекшеліктері:

1. Ақпаратты жеңіл қабылдау: Визуализация оқушылардың ақпаратты тез және тиімді қабылдауына көмектеседі;

2. Шығармашылықты ынталандыру: Визуалды элементтер оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытуға ықпал етеді;

3. Топтық жұмыс: Визуализация топтық жұмыстарда қолданылып, оқушылардың ынтымақтастығын арттырады.

Визуализация әдісін қолдану арқылы оқушылар оқу материалын жақсы түсінеді, бұл олардың білім деңгейін арттыруға ықпал етеді. Визуализацияның көмегімен оқушылар өз идеяларын графикалық түрде көрсету арқылы шығармашылық қабілеттерін дамыта алады.

Креативті проблемаларды шешу (Creative Problem Solving). Креативті проблемаларды шешу – бұл жүйелі түрде проблемаларды шешу процесі. Американдық зерттеуші Джон Клейн (John Klein) креативті проблемаларды шешудің бірнеше кезеңдерін анықтады: проблеманы анықтау, идеяларды генерациялау, шешімдерді бағалау, және іске асыру.

Креативті проблемаларды шешудің ерекшеліктері:

1. Стратегиялық ойлау: Оқушылар проблемаларды жүйелі түрде шешуге үйренеді.

2. Идеяларды бағалау: Оқушылардың критикалық ойлау қабілеттері артады.

3. Шешімдерді іске асыру: Оқушылар өз идеяларын практикада жүзеге асыруға мүмкіндік алады.

Креативті проблемаларды шешу әдісі оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін дамытуға, проблемаларды шешу дағдыларын арттыруға, және шығармашылық әлеуетін ашуға мүмкіндік береді. Бұл әдіс оқушылардың практикалық дағдыларын дамытуға, сондай-ақ шешім қабылдау процесінде жауапкершілікті сезінуге ықпал етеді.

Креативті техникалар білім беру процесінде оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуға, шығармашылық ойлауын арттыруға, және проблемаларды шешу дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді. Американдық зерттеушілердің еңбектері креативті техникалардың тиімділігін дәлелдейді. Оқытушылар креативті әдістерді оқу процесінде қолдану арқылы оқушылардың белсенділігін, қызығушылығын, және шығармашылық әлеуетін арттыра алады.

Креативті техникалардың әртүрлілігі мен тиімділігі білім беру жүйесінің жаңашылдығын, оқушылардың жеке тұлға ретінде дамуын, және қоғамның талаптарына сай білім алушыларды тәрбиелеуді қамтамасыз етеді. Оқушылардың креативті қабілеттерін дамыту – бұл бүгінгі білім беру жүйесінің басты мақсаты.

Осы орайда, креативті техникаларды тиімді пайдалану арқылы оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту – педагогикалық мәселелердің шешімі болып табылады. Білім беру жүйесі мен оқытушылардың міндеті – әрбір білім алушының қабілеттерін ашып, олардың шығармашылық әлеуетін дамытуға мүмкіндік жасау.

2.1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ – ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ СӘТТІ СОЦИАЛИЗАЦИЯСЫНЫҢ ШАРТЫ

Қазіргі уақытта қоғамдық өмірдің барлық салаларында шығармашыл, белсенді, мобильді және бастамашыл адамдарға сұраныс артып отыр. Заманауи адам бақылау, талдау, ұсыныстар жасау, және қабылданған шешімдер үшін жауап беру қабілетіне ие болуы тиіс. Сондықтан бүгінгі таңда педагогикалық міндеттердің бірі – білім беру процесіне технологияларды енгізу, олар балаларға тек белгілі бір білім, дағдылар мен қабілеттерді меңгеруге ғана емес, сонымен қатар олардың шығармашылық әлеуетін дамытуға көмектеседі.

Білім беру жүйесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту – бұл олардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына, өзін-өзі тануына, және қоғамда өз орнын табуына ықпал етеді. Оқушылардың шығармашылық әлеуетін дамыту арқылы біз олардың сыни тұрғыдан ойлау, проблемаларды шешу, және өз идеяларын жүзеге асыру қабілеттерін жетілдіреміз. Бұл процесс оқушылардың өз пікірінде тәуелсіз болуына, жеке көзқарас қалыптастыруына, және оны дәлелді түрде қорғауға мүмкіндік береді.

Шығармашылық қабілеттерді дамыту – бұл тек білім алушылардың жұмысына ғана емес, сонымен қатар олардың эмоционалдық дамуына да әсер етеді. Эмоциялар мен сезімдер дамыған кезде, ойлау да дамиды. Ойлайтын адам – бұл мектеп қабырғасынан шығуы тиіс тұлға. Оқушылардың эмоционалдық интеллектісін дамыту, олардың сезімдерін және эмоцияларын түсіну, басқару, және оларға жауап беру қабілеттерін қалыптастыру – бұл бүгінгі білім беру жүйесінің маңызды аспектісі.

Шығармашылық – бұл адамның ғылым, өнер, техника және өндіріс саласында жаңа, оригинал өнім жасауға бағытталған қызметі. Шығармашылық процесс – бұл әрқашан белгісіздікке қарай жасалатын қадам, бірақ оған ұзақ уақыт бойы тәжірибе, білім, дағдылар мен қабілеттерді жинақтау қажет. Бұл процесс сансыз идеялар мен тәсілдерді жаңа, ерекше сапаға айналдырумен сипатталады.

Шығармашылық адамның белгілі бір қабілеттерінің болуын талап етеді. Қабілеттер – бұл адамның психологиялық ерекшеліктері, олар білім, дағдылар мен қабілеттерді меңгерудің сәттілігіне әсер етеді, бірақ олар өздері білім, дағдылар мен қабілеттердің болуына әкелмейді. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін арнайы ұйымдастырылған оқыту және тәрбиелеу процесі қажет. Оқу бағдарламаларының мазмұнын қайта қарау, шығармашылық қызметте өзін-өзі көрсету үшін педагогикалық жағдайлар жасау – бұл маңызды қадамдар.

Психологтар балалардың бәрі талантты деген қорытындыға келген. Шығармашылық потенциалдар әр адамда бар және оларды дамытуға болады. Мектептің міндеті – осы қабілеттерді анықтап, қызықты және қолжетімді қызметте дамыту. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда, мұғалімдердің рөлі ерекше. Оқытушылар балалардың қызығушылықтарын ескере отырып, оқу материалдарын қызықты әрі тартымды етіп ұсынуы тиіс.

Оқушылардың шығармашылық әлеуетін дамыту үшін, оларға практикалық жұмыстар, жобалық тапсырмалар, және топтық жұмыстар ұйымдастыру маңызды. Бұл әдістер оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауына, өз идеяларын білдіруге, және шығармашылық тұрғыдан ойлауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда креативті техникаларды қолдану, олардың белсенділігін арттырып, жаңа идеяларды генерациялауға көмектеседі.

Білім беру процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту – бұл олардың болашағына үлкен әсер етеді. Шығармашылық және танымдық қабілеттері дамыған оқушылар, қоғамда белсенді, жауапты, және шығармашыл азаматтар болып қалыптасады. Олардың өз пікірлерін білдіру, проблемаларды шешу, және жаңа идеяларды жүзеге асыру қабілеттері, болашақта табысты және бәсекеге қабілетті болуына мүмкіндік береді. Сондықтан, бүгінгі білім беру жүйесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту – бұл еліміздің болашағы үшін маңызды инвестиция. Оқушылардың шығармашылық әлеуетін дамыту арқылы біз оларға жаңа мүмкіндіктер ұсынып, олардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеміз. Білім беру жүйесінің жаңашылдығы мен тиімділігі оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуға, олардың шығармашылық әлеуетін ашуға, және қоғамның талаптарына сай жеке тұлға қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Шығармашылық қабілеттерді дамыту – бұл білім берудің маңызды аспектісі, ол тұлғаның гармониялы және жан-жақты дамуына ықпал етеді. Бұл тек дағдылар жиынтығы емес, сонымен қатар баланың тез өзгеретін әлемге бейімделу, стандартты емес шешімдер табу және өз ойларын, сезімдерін білдіру қабілетін қалыптастыратын кешенді қасиеттер. Қазіргі қоғамда креативтілік пен инновациялардың маңызы артып отырғандықтан, шығармашылық қабілеттерді дамыту қажеттілігі ерекше маңызды.

Біріншіден, шығармашылық қабілеттерді дамыту – бұл бақылаушылық, сөйлеу және жалпы белсенділік, әлеуметтік қарым-қатынас, жақсы дамыған есте сақтау, фактілерді талдау және түсіну, ерік, және қиялды дамыту. Бұл қасиеттер креативті ойлаудың негізін құрайды және балаларға ақпаратты тереңірек түсінуге, өзара әрекеттесуге, және шығармашылық шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Мысалы, бақылаушылық балаларға айналасындағы дүниені тереңірек түсінуге көмектеседі, ал дамыған қиял жаңа идеялар мен концепцияларды жасауға ықпал етеді.

Екіншіден, шығармашылық қабілеттерді дамыту үшін оқушыларға өзін-өзі білдіруге мүмкіндік беретін жағдайлар жасау қажет. Оқушылардың қызығушылықтары мен қажеттіліктерін ескере отырып, оқу процесінде түрлі қызықты тапсырмалар мен жобаларды енгізу маңызды. Мысалы, жобалық жұмыстар, шығармашылық тапсырмалар және топтық жобалар оқушылардың өз идеяларын жүзеге асыруына, өз пікірлерін білдіруіне, және шығармашылық тұрғыдан ойлауға мүмкіндік береді.

Үшіншіден, зерттеу қызметін ұйымдастыру – оқушылардың танымдық процессінде шығармашылық қабілеттерді дамыту үшін маңызды. Зерттеу жұмыстары арқылы оқушылар ақпаратты жинап, талдап, және интерпретациялауға үйренеді. Бұл әдіс оқушылардың ғылыми ойлауын дамытуға, проблемаларды шешу дағдыларын арттыруға, және сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін жетілдіруге көмектеседі.

Шығармашылық қабілеттерді дамыту үшін мектепте және сабақтан тыс уақытта жұмыс жүргізу қажет. Оқушылардың шығармашылық әлеуетін дамытуда математика сабақтары ерекше рөл атқарады. Математика сабақтары балалардың логикалық ойлауын, есеп шығаруды, және проблемаларды шешу дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Сонымен қатар, математика сабақтарында ойын элементтерін пайдалану, оқушылардың қызығушылығын арттырып, олардың белсенділігін көтеруге көмектеседі.Сонымен қатар, мектептегі шығармашылық қабілеттерді дамытуда мұғалімдердің рөлі өте маңызды. Мұғалімдер оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оқу материалдарын қызықты әрі тартымды етіп ұсынуы тиіс. Оқушылардың пікірлерін тыңдап, олардың ұсыныстарын ескеру оқу процесінің тиімділігін арттырады. Мұғалімдердің міндеті – оқушыларға қолдау көрсету, оларға мотивация беру, және олардың жетістіктерін атап өту.

Психологтар балалардың бәрі талантты деген қорытындыға келген. Шығармашылық потенциалдар әр адамда бар және оларды дамытуға болады. Мектептің міндеті – осы қабілеттерді анықтап, қызықты және қолжетімді қызметте дамыту. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту – бұл олардың болашағына үлкен әсер етеді. Шығармашылық және танымдық қабілеттері дамыған оқушылар, қоғамда белсенді, жауапты, және шығармашыл азаматтар болып қалыптасады. Сондықтан, бүгінгі білім беру жүйесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту – бұл еліміздің болашағы үшін маңызды инвестиция. Оқушылардың шығармашылық әлеуетін дамыту арқылы біз оларға жаңа мүмкіндіктер ұсынып, олардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеміз. Білім беру жүйесінің жаңашылдығы мен тиімділігі оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуға, олардың шығармашылық әлеуетін ашуға, және қоғамның талаптарына сай жеке тұлға қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту – олардың жеке тұлғалық әлеуетін ашуға және қоғамда табысты әлеуметтенуіне ықпал ететін маңызды факторлардың бірі. Бұл процесс тек қана сабақ барысында ғана емес, сонымен қатар сыныптан тыс уақытта да үздіксіз жүргізілуі тиіс. Атап айтқанда, математика сабақтары оқушылардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруда және дамытуда ерекше рөл атқарады. Математика – оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, олардың өзін-өзі жетілдіруге деген ынтасын арттыратын ғылым.

Шығармашылық ойлаудың дамуы үшін оқушының таңданысы мен қызығушылығын ояту аса маңызды. Танымдық қабілеттерді қалыптастырудың бастапқы кезеңінде есте сақтау, зейін, қиял, бақылаушылық секілді когнитивті дағдыларды дамытуға бағытталған тапсырмалар тиімді. Қазіргі таңда кез келген оқу-әдістемелік кешенінде осындай тапсырмалар кеңінен қамтылған.

Бұл кезеңде ребустар, кроссвордтар, логикалық басқатырғыштар кеңінен қолданылады. Келесі кезеңде оқушыларға жартылай-ізденіс сипатты есептер беріледі. Бұл тапсырмалар үлгілерді анықтау, логикалық заңдылықтарды табу және әртүрлі шешу жолдарын іздеуді қамтиды, мысалы:

Фигураларды топтарға бөліңіз;

«Артық» суретті табыңыз;Берілген фигуралардың заңдылығын анықтап, келесі көпбұрыштарды сызыңыз;

Фигураларды қандай қағида бойынша біріктіргенін анықтаңыз.

Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін жетілдіру үшін бірден-бір дұрыс жауабы жоқ тапсырмалар өте маңызды. Мұндай тапсырмалар әртүрлі пәндер арасындағы метапәндік байланысты қолдану арқылы да тиімді жүзеге асады.

Осылайша, біз күрделірек, стандартты емес есептерді шешуге көшеміз. Мұндай тапсырмалар оқушылардың проблемалық-ізденіс дағдыларын, сыни ойлау қабілеттерін, зерттеу жүргізу машықтарын дамытады. Олар өз бетімен сұрақтар қоя отырып, шешімдерді іздестіруге үйренеді, бұл өз кезегінде олардың ішкі уәждемесін арттырып, қиын тапсырмаларды орындауға деген қызығушылығын оятады. Сонымен қатар, мұндай тапсырмалар сенімділік пен дербестік қалыптастыруға ықпал етеді.

Стандартты емес тапсырмалар толықтай немесе жартылай дербес зерттеу жүргізуді талап етеді, сонымен қатар олар оқушылардан шығармашылық тәсілдерді қолдануды қажет етеді. Мұндай тапсырмаларға фигура-силуэттерді өз ойынша жасауға бағытталған ойындар жатады, мысалы:

• Қытай ойыны «Танграм» (шаршыдан);

• Вьетнам ойыны (дөңгелектен);

• «Ғажайып үшбұрыш».

XIX ғасырда неміс педагогы Ф. Фребель оригами әдістеріне негізделген интеграцияланған оқыту курсын жасап шығарған болатын. Бұл әдістеме оқушылардың геометриялық білімдерін бекітуге және олардың шығармашылық қабілеттерін арттыруға мүмкіндік береді.

Тапсырмаларды орындау барысында оқушылардың ой-өрісі кеңейіп, логикалық байланысты орнату қабілеттері артады. Нәтижесінде олар бақылау, салыстыру, талдау, байланыстар мен тәуелділіктерді табу секілді дағдыларды меңгереді, ал бұл дағдылар шығармашылық қабілеттің негізгі көрсеткіштері болып табылады.

Танымдық қабілеттерді дамытудың маңызды аспектілерінің бірі – тілдік пәндер, соның ішінде қазақ тілі мен әдебиеті. Бұл пәндер арқылы оқушылардың сөйлеу дағдылары мен тілдік қоры жетілдіріледі. Мұғалім оқушылардың белсенділігін арттыру үшін сабақтарда дидактикалық ойындарды қолдана алады. Мұндай ойындар сабаққа деген қызығушылықты оятып қана қоймай, эмоционалды көңіл-күйді жақсартады, оқушылардың танымдық белсенділігін арттырады және шығармашылық қабілеттерін дамытады.

Дидактикалық ойындар сабақтың әртүрлі кезеңдерінде қолданылады, әсіресе, жаңа материалды бекіту және қайталау барысында. Мысалы, «Жұпты тап» ойыны оқушылардың логикалық ойлау қабілетін жетілдіруге бағытталған. Бұл ойында оқушыларға зат атаулары жазылған карточкалар таратылады, ал екінші топқа сол заттарға қатысты етістіктер беріледі. Мысалы:

- Қар, бұлт, жел, жаңбыр, күн, найзағай, боран;

- Жауып тұр, жылтылдайды, соғып тұр, ериді, күркірейді.

Оқушылар тиісті жұптарды сәйкестендіріп, одан кейін әрбір әрекетке балама нұсқаларды ұсынуы тиіс.Осылайша, танымдық қабілеттерді дамыту – оқушылардың болашақта сәтті әлеуметтенуінің басты шарты болып табылады. Когнитивті дағдыларды жетілдіру арқылы бала өз бетінше ойлануға, жаңа ақпаратты игеруге және шығармашылық тұрғыдан шешім қабылдауға үйренеді. Сондықтан бұл үдеріс бастауыш мектептен басталып, барлық оқу кезеңінде жалғасын табуы тиіс.

STEAM және геймификацияны қолдану ерекшеліктері

Бүгінгі таңда оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуда STEAM-бағыты мен геймификация әдістері ерекше орын алады. Бұл әдістер АҚШ-та кеңінен қолданылады және оларды Қазақстандық білім беру жүйесіне бейімдеу үлкен мүмкіндіктерге жол ашады.

STEAM-оқытудың маңызы, STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics) – ғылым, технология, инженерия, өнер және математиканы біріктіретін оқыту әдісі. Америкалық мектептерде бұл әдіс балалардың сыни ойлауын, зерттеу қабілетін және шығармашылық дағдыларын дамытуға бағытталған.

АҚШ тәжірибесі:

Жобалық жұмыс: Оқушылар LEGO роботтарын жасап, оларды бағдарламалау арқылы қозғалысқа келтіреді. Бұл инженерлік дағдыларды дамытуға көмектеседі.

Тәжірибелік есептер: Геометрияны үйрену үшін оқушылар өз қолдарымен көпқабатты мұнаралар немесе көпірлер жасайды.Көркемдік элементтер: Жаратылыстану мен математика сабақтарында өнерді пайдалану арқылы оқушылардың кеңістіктік ойлауын дамыту.

Қазақстанда бейімдеу: Интерактивті сабақтар: Оқушыларға қазақтың дәстүрлі үй-жайларын (мысалы, киіз үйдің құрылымын) модельдеуге тапсырма беру. Бұл арқылы олар геометриялық пішіндерді түсінеді.

IT және бағдарламалау: Оқушыларға қазақтың ұлттық ою-өрнектерін цифрлық форматта құрастыруды үйрету. Бұл математика мен өнерді біріктіруге мүмкіндік береді.

Тарихи-мәдени зерттеулер: Оқушыларды қазақстандық ғалымдардың, инженерлердің жетістіктерімен таныстыру.

STEAM білім беру жүйесін енгізу арқылы біз оқушылардың логикалық және креативті ойлау қабілетін дамытамыз, сондай-ақ олардың болашақ технологиялық қоғамға бейімделуіне көмектесеміз.

Геймификация және оның білім берудегі рөліГеймификация (ойын элементтерін оқу процесіне енгізу) қазіргі заманғы білім беру саласында кеңінен қолданылады. Бұл әдіс балалардың назарын сабаққа аударып, қызығушылығын арттырады.

АҚШ тәжірибесі: Kahoot! және Quizizz: АҚШ мектептерінде интерактивті викториналар кең таралған. Оқушылар әр сұраққа жауап беру арқылы ұпай жинайды және бәсекелестік ортада білім алады.

Minecraft Education: Бұл платформа арқылы оқушылар математика, инженерия және тарих пәндерін зерттейді. Мысалы, олар орта ғасырлық қалалардың көшірмелерін жасайды немесе физика заңдарын зерттеу үшін тәжірибелер жүргізеді.

Prodigy Game: Оқушылар математика есептерін шығара отырып, ойын кейіпкерлерін дамытуға мүмкіндік алады.Қазақстанда бейімдеу:

Онлайн-викториналар: Қазақ тілінде Kahoot! платформасында ұлттық мәдениетке, қазақ әдебиетіне және тарихқа байланысты интерактивті тапсырмалар құру.

Minecraft-пен оқыту: Оқушылар Қазақстанның тарихи орындарын (мысалы, Түркістан қаласы немесе Алтын адам кешені) модельдеу арқылы тарихты терең түсінеді.Ұлттық ойындарды қолдану: Математика сабақтарында тоғызқұмалақ ойыны арқылы логикалық ойлауды дамыту.

Геймификация әдістерін қолдану арқылы біз оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырып, оларды жаңа форматта білім алуға қызықтыра аламыз.

STEAM-оқыту мен геймификация әдістерін біріктіру – Қазақстандық білім беру жүйесін дамытудың заманауи бағыты. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту үшін инновациялық тәсілдерді енгізу маңызды. Қазақстанда осы әдістерді ұлттық мәдениетпен үйлестіре отырып қолдану – білім берудің жаңа деңгейге көтерілуіне мүмкіндік береді.

STEAM-оқыту мен геймификация әдістерін білім беру процесіне енгізу – оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытудың тиімді жолы. Бұл әдістер АҚШ-та кеңінен қолданылады және оқушылардың шығармашылық ойлауын, зерттеу дағдыларын, логикалық және технологиялық сауаттылығын дамытуға бағытталған. Қазақстандық білім беру жүйесінде де бұл тәсілдерді бейімдеу арқылы оқушылардың білімге деген қызығушылығын арттырып, оларды болашақта табысты әлеуметтендіруге жағдай жасауға болады.

STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics) оқыту АҚШ-та мектеп бағдарламасының ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл әдіс ғылым, технология, инженерия, өнер және математиканы біріктіру арқылы кешенді білім беруді көздейді. АҚШ мектептерінде STEAM оқытуды дамыту үшін оқушыларға жобалық жұмыстар беріледі, онда олар ғылыми зерттеулер жүргізіп, инженерлік дағдыларын дамытады. Мысалы, олар LEGO роботтарын жасап, оларды бағдарламалау арқылы қозғалысқа келтіреді немесе картон мен ағаштан көпірлер мен ғимараттардың макеттерін жасап, олардың беріктігін тексереді. Геометрияны оқыту барысында оқушылар әртүрлі фигураларды пайдаланып, нақты құрылымдарды модельдейді. Өнер пәнімен байланыстыру мақсатында олар үшөлшемді суреттер мен анимациялар жасап, дизайн мен инженерия арасындағы байланысты зерттейді.

Қазақстандық мектептерде бұл тәжірибені бейімдеу үшін ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып, оқушыларға қазақтың дәстүрлі баспанасы – киіз үйдің құрылымын модельдеуге тапсырма беруге болады. Бұл арқылы олар тек геометриялық фигураларды ғана емес, сонымен қатар ұлттық мәдениетті де терең түсінеді. Сондай-ақ, оқушыларға Қазақстанның экологиялық жағдайына байланысты инженерлік шешімдер ойлап табуға мүмкіндік беру тиімді болар еді. Мысалы, олар су ресурстарын үнемдеуге арналған шағын жүйелерді құрастырып, экологиялық тұрақты технологияларды зерттей алады. Бағдарламалау пәнінде оқушыларға қазақтың ұлттық ою-өрнектерін цифрлық форматта құрастыруды үйрету арқылы математика мен өнерді біріктіруге болады.

Геймификация – оқыту процесіне ойын элементтерін енгізу арқылы оқушылардың белсенділігін арттыру әдісі. Бұл әдіс АҚШ мектептерінде кеңінен қолданылады, әсіресе бастауыш сыныптарда. Мұғалімдер оқушылардың назарын сабаққа аудару үшін әртүрлі білім беру ойындарын пайдаланады. АҚШ мектептерінде Kahoot! және Quizizz сияқты платформалар сабақта жиі қолданылады, онда оқушылар әр сұраққа жауап бере отырып, ұпай жинайды және өз нәтижелерін сыныптастарымен салыстыра алады. Бұл тәсіл оқушылардың оқу материалына деген қызығушылығын арттырып, оларды белсенді білім алуға ынталандырады. Сондай-ақ, Minecraft Education платформасы арқылы оқушылар математика, инженерия және тарих пәндерін зерттейді. Мысалы, олар орта ғасырлық қалалардың көшірмелерін жасап, физика заңдарын зерттеу үшін тәжірибелер жүргізеді.

Қазақстандық білім беру жүйесінде осы тәжірибені бейімдеу үшін Kahoot! платформасын қазақ тіліне аударып, оны ұлттық мазмұнмен толықтыруға болады. Мысалы, оқушыларға Қазақстан тарихына, әдебиетіне немесе географиясына байланысты сұрақтар қою арқылы олардың пәндерге деген қызығушылығын арттыруға болады. Сондай-ақ, Minecraft ойыны арқылы Қазақстанның тарихи орындарын, мысалы, Түркістан қаласы немесе Алтын адам кешенін модельдеуді ұйымдастыруға болады. Бұл оқушыларға тарихты тек оқулықтар арқылы емес, интерактивті түрде зерттеуге мүмкіндік береді.

Ұлттық ойындарды қолдану да геймификацияның тиімді тәсілдерінің бірі бола алады. Қазақстанда тоғызқұмалақ ойыны логикалық ойлауды дамыту үшін математика сабақтарында қолданылуы мүмкін. Бұл ойын арқылы оқушылар стратегия құруды, есептеуді және болжам жасауды үйренеді. Сонымен қатар, қазақтың дәстүрлі жұмбақтары мен санамақтарын математика және тіл сабақтарында пайдалану оқушылардың есте сақтау қабілетін дамытып, олардың танымдық деңгейін арттыруға көмектеседі.

Геймификация әдістерін қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында да тиімді қолдануға болады. Мысалы, оқушыларға белгілі бір ертегі немесе аңыздың жалғасын ойлап табу тапсырмасын беру олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады. Сонымен қатар, оқушыларға қазақ әдебиетіндегі кейіпкерлерге байланысты рөлдік ойындар ұйымдастыру олардың оқыған материалды терең түсінуіне және талдау қабілеттерін жетілдіруге ықпал етеді.

Қазақстандық мектептерде STEAM оқыту мен геймификация әдістерін енгізу оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, олардың пәндерге деген қызығушылығын күшейтеді. Бұл әдістер арқылы оқушыларға тек теориялық білім беріп қана қоймай, оларды шынайы өмірде қолдану дағдыларын дамытуға болады. Мысалы, оқушылар математика сабағында экономикалық есептерді шешуді үйренсе, бұл олардың қаржылық сауаттылығын арттыруға көмектеседі. Ал жаратылыстану сабақтарында экологиялық мәселелерді зерттеу олардың қоршаған ортаға деген жауапкершілігін күшейтуге ықпал етеді.

STEAM-оқыту мен геймификация әдістерін біріктіру – Қазақстандық білім беру жүйесін дамытудың заманауи бағыты. Бұл әдістер оқушылардың логикалық және креативті ойлау қабілеттерін жетілдіріп, олардың өзін-өзі дамытуына жол ашады. Сонымен қатар, ұлттық мәдениет пен заманауи технологияларды үйлестіру арқылы білім беру процесін барынша қызықты және тиімді етуге болады. Қазақстанда осы әдістерді ұлттық ерекшеліктерге сай бейімдеу арқылы оқушылардың сабаққа деген ынтасын арттырып, олардың болашақтағы табысты әлеуметтенуіне жағдай жасауға мүмкіндік туады.

3 КРЕАТИВТІ ТЕХНИКАЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ҚҰРАЛДАРЫ

Қазіргі заманғы білім беру жүйесінде оқушылардың шығармашылық және танымдық қабілеттерін дамыту басты мақсаттардың бірі болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін креативті техникаларды қолдану маңызды рөл атқарады. Креативті техникалар оқушылардың ойлау қабілетін, қиялын, мәселелерді шешу дағдыларын және инновациялық идеяларды дамытуға бағытталған әдістер мен құралдардың жиынтығы болып табылады.​

Креативті техникаларды қолдану оқушылардың оқу процесіне деген қызығушылығын арттырып, олардың белсенділігін күшейтеді. Ойын технологиялары мен геймификация әдістері арқылы оқушылардың мотивациясы артып, оқу материалы жеңіл әрі тиімді меңгеріледі. Мысалы, интерактивті ойындар мен онлайн викториналар оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытып, олардың білімін тексеруге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, рөлдік ойындар мен симуляциялар оқушылардың материалды терең түсінуіне ықпал етеді.​

Жобалық оқыту әдісі оқушылардың зерттеу дағдыларын, шығармашылық қабілеттерін және өз бетінше жұмыс істеуін дамытады. Бұл әдіс арқылы оқушылар нақты бір мәселені зерттеп, оны шешудің жолдарын іздейді. Мысалы, ғылыми жобалар, шығармашылық жұмыстар және әлеуметтік жобалар оқушылардың сыни ойлау қабілетін дамытып, олардың қоғамдағы белсенділігін арттырады.

​Дизайн-ойлау (Design Thinking) әдісі оқушылардың креативті және сыни ойлау қабілеттерін дамытып, мәселелерді шешуде инновациялық тәсілдерді қолдануға үйретеді. Бұл әдіс бірнеше кезеңнен тұрады: мәселені түсіну, идеялар генерациялау, прототип жасау және тестілеу. Мысалы, өнім әзірлеу немесе қызмет көрсету процесін жетілдіру тапсырмалары оқушылардың шығармашылық әлеуетін арттырады.​

Миға шабуыл (Brainstorming) әдісі оқушылардың шығармашылық әлеуетін ашуға, жаңа идеялар ұсынуға және топтық жұмыс дағдыларын дамытуға көмектеседі. Бұл әдіс барысында оқушылар еркін түрде өз ойларын бөлісіп, бір-бірінің идеяларын толықтырады. Мысалы, жаңа өнім немесе қызмет ойлап табу немесе әдеби шығарманың баламалы аяқталуын жазу тапсырмалары оқушылардың қиялын дамытады.​

Кейс-стади (Case Study) әдісі нақты өмірлік жағдайларды талдау арқылы оқушылардың сыни ойлау қабілетін, аналитикалық дағдыларын және шешім қабылдау қабілеттерін дамытады. Мысалы, бизнес кейстер немесе әлеуметтік мәселелерді талдау оқушылардың практикалық дағдыларын жетілдіреді. Креативті техникаларды тиімді пайдалану үшін әртүрлі құралдарды қолдануға болады. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ) арқылы оқушылардың оқу процесіне қатысуын арттыруға болады. Мысалы, интерактивті тақталарды қолдану арқылы сабақтарды қызықты әрі динамикалық етуге болады. Мультимедиалық құралдар, бейне, аудио және анимациялық материалдар арқылы оқу материалын көрнекі ету оқушылардың материалды жақсы түсінуіне және есте сақтауына көмектеседі. Онлайн платформалар, мысалы, Google Classroom, Microsoft Teams немесе Zoom арқылы оқушылармен қашықтан байланыс орнатып, топтық жобалар мен талқылаулар ұйымдастыруға болады. Визуалды ойлау құралдары, мысалы, ой карталары, диаграммалар және инфографикалар оқушылардың ақпаратты құрылымдауға және идеяларын жүйелеуге көмектеседі.

​Сонымен қатар, креативті техникаларды қолдануда мұғалімдердің рөлі ерекше. Мұғалімдер оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін қолайлы орта құрып, оларды ынталандыруы қажет. Бұл үшін мұғалімдер өздерінің педагогикалық шеберліктерін жетілдіріп, жаңа әдістер мен технологияларды меңгеруі тиіс. Мысалы, интерактивті технологияларды қолдану арқылы мұғалімдер сабақтарды қызықты әрі тиімді өткізе алады. ​Креативті техникаларды қолдану оқушылардың оқу мотивациясын арттырып қана қоймай, олардың болашақ кәсіби қызметіне де оң әсер етеді. Шығармашылық ойлау қабілеті жоғары мамандар қазіргі еңбек нарығында сұранысқа ие.

Сондықтан, мектеп қабырғасынан бастап креативті техникаларды қолдану арқылы оқушылардың болашақта табысты маман болуына негіз қаланады.​Қорытындылай келе, креативті техникаларды пайдаланудың әдістері мен құралдары білім беру процесінде маңызды рөл атқарады. Олар оқушылардың шығармашылық және танымдық қабілеттерін дамытып, оқу процесін қызықты әрі тиімді етеді. Мұғалімдер бұл техникаларды тиімді қолдану үшін өздерінің кәсіби біліктілігін арттырып, жаңа технологиялар мен әдістерді меңгеруі қажет. Бұл білім беру сапасын арттырып, оқушылардың жан-жақты дамуына ықпал етеді.

Қазіргі заманғы білім беру жүйесінде оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту ерекше маңызға ие. Бұл процесте креативті техникаларды пайдалану оқушылардың шығармашылық ойлауын жетілдіруге, олардың белсенділігін арттыруға және білімді игеру деңгейін жоғарылатуға көмектеседі. Креативті әдістердің басты ерекшелігі – стандартты емес шешімдерді табу, жаңа идеялар ұсыну және проблемаларды шығармашылық тұрғыдан шешу мүмкіндігін ұсыну. Бүгінгі таңда дәстүрлі оқыту әдістерінің бірқатар кемшіліктері байқалады: оқушылардың білім алуға деген қызығушылығы төмендеуі, пассивті оқу үрдісі, зерттеушілік дағдылардың жеткіліксіз дамуы. Сондықтан, креативті әдістерді оқу процесіне енгізу – қазіргі педагогиканың маңызды бағыттарының бірі.

Креативті техникалардың негізгі ерекшелігі – олар оқушылардың сабаққа белсенді қатысуын қамтамасыз етеді, олардың дербес ойлау қабілетін дамытады, өз ойын еркін жеткізуге мүмкіндік береді. Креативті әдістердің ішінде ең көп қолданылатындары: геймификация, миға шабуыл, дизайн-ойлау, жобалық оқыту, кейс-стади, рөлдік ойындар, коллаборативті оқыту, визуалды ойлау әдістері және интерактивті технологиялар. Бұл әдістер әртүрлі жастағы оқушыларға бейімделіп, олардың қызығушылығына сай икемделеді.

Геймификация – оқу процесіне ойын элементтерін енгізу арқылы оқушылардың мотивациясын арттыру әдісі. Бұл тәсіл АҚШ, Финляндия, Сингапур сияқты дамыған елдерде кеңінен қолданылады және өзін тиімді әдіс ретінде көрсетіп отыр. Қазақстанда да бұл тәсіл кеңінен таралуда, әсіресе бастауыш және орта сыныптарда. Мысалы, бастауыш сынып оқушылары үшін интерактивті викториналар ұйымдастыруға болады, оның ішінде Kahoot! платформасын қолдану арқылы қазақ тілі немесе математика пәндері бойынша қызықты сұрақ-жауап ойындарын өткізу.

Сонымен қатар, геометрия сабағында Minecraft Education ойынын қолдану арқылы оқушылардан қазақтың ұлттық сәулет ескерткіштерінің 3D моделін жасауды сұрауға болады. Бұл олардың кеңістіктік ойлау қабілетін дамытып, ұлттық мәдениетке деген қызығушылығын арттырады. Қазақтың дәстүрлі ойындары да геймификация процесіне енгізілуі мүмкін, мысалы, тоғызқұмалақ ойынын пайдалану арқылы математикалық есептеу дағдыларын дамытуға болады.

Миға шабуыл (Brainstorming) әдісі – белгілі бір мәселе бойынша оқушылардың ойларын жинақтап, олардың шығармашылық әлеуетін ашуға бағытталған әдіс. Бұл әдісті сабақ барысында қолдану оқушылардың идеялар ағынын қалыптастырып, олардың логикалық және креативті ойлау қабілеттерін дамытады. Мысалы, қазақ әдебиеті сабағында белгілі бір шығарманың жалғасын ойлап табу немесе баламалы сюжет құру тапсырмаларын беру арқылы оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыруға болады.

Дизайн-ойлау (Design Thinking) – мәселелерді шешуге арналған инновациялық тәсілдердің бірі. Бұл әдіс белгілі бір мәселені зерттеу, оған қатысты идеялар ұсыну, прототип жасау және оны тестілеу кезеңдерінен тұрады. Мысалы, бастауыш сынып оқушыларына «Менің болашақ мектебім» тақырыбында макет жасау тапсырмасын беру олардың ойлау қабілетін арттырады. Орта сынып оқушылары үшін «Қоршаған ортаны қорғау» тақырыбында экологиялық зерттеу жобасын ұйымдастыру тиімді болмақ.

Жобалық оқыту – оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, зерттеу дағдыларын дамытуға бағытталған әдіс. Бұл тәсіл оқушыларға өздері үшін маңызды тақырыптарды зерттеуге және нақты жобалар жасауға мүмкіндік береді. Қазақстандық білім беру жүйесінде оқушыларға қазақ халқының мәдени мұрасын зерттеуге, ұлттық тағамдардың денсаулыққа пайдасын зерттеуге, немесе аймақтың экологиялық мәселелерін қарастыруға мүмкіндік беру арқылы жобалық оқытуды енгізуге болады.

Кейс-стади (Case Study) әдісі оқушылардың сыни ойлауын және аналитикалық дағдыларын дамытуға бағытталған. Бұл әдісте оқушыларға нақты өмірлік жағдайлар ұсынылып, оларды талдау және шешім қабылдау талап етіледі. Мысалы, Қазақстанның су ресурстарын тиімді пайдалану мәселесі бойынша зерттеу жүргізу немесе экологиялық жағдайларды шешу жолдарын ұсыну оқушылардың сыни ойлауын қалыптастырады.Коллаборативті оқыту әдісі – оқушылардың өзара қарым-қатынасын жақсартып, оларды бірлесіп жұмыс істеуге дағдыландырады. Бұл әдіс топтық жобалар мен бірлескен зерттеулер жасауға бағытталған. Қазақ тілі сабақтарында оқушыларды шағын топтарға бөліп, белгілі бір тақырып бойынша презентация жасау тапсырмасын беру олардың ұжымдық жұмыс дағдыларын дамытады.

Визуалды ойлау әдістері оқушылардың ақпаратты визуалды түрде қабылдау және өңдеу қабілетін дамытады. Инфографикалар, интеллект-карталар, сызбалар жасау арқылы оқушылардың материалды есте сақтау қабілетін жақсартуға болады. Мысалы, тарих сабағында оқушыларға Қазақстанның тарихи кезеңдерін интеллект-карта түрінде көрсету тапсырмасын беру арқылы олардың тарихи ойлау қабілетін жетілдіруге болады.

Интерактивті технологияларды пайдалану – қазіргі білім беру жүйесінің ажырамас бөлігі. Қазақстанда ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың дамуына байланысты, оқыту үдерісіне электронды ресурстарды енгізу маңызды. Google Classroom, Microsoft Teams, Zoom сияқты платформалар арқылы оқушылар қашықтықтан оқуға мүмкіндік алады.

Сондай-ақ, мультимедиалық құралдарды пайдалану, мысалы, анимациялық бейнелер, аудио жазбалар мен интерактивті симуляциялар оқушылардың материалды жақсы түсінуіне ықпал етеді.

Креативті техникаларды қолдану – білім беру процесінің тиімділігін арттырудың маңызды құралдарының бірі. Бұл әдістер оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытып қана қоймай, олардың өз бетінше білім алу дағдыларын қалыптастырады. Қазақстанда креативті техникаларды ұлттық мәдениет пен дәстүрге бейімдеу арқылы білім беру сапасын жақсартуға болады. Мұғалімдер мен білім беру мекемелері инновациялық әдістерді қолдануды кеңейтіп, оқушыларға жаңа білім беру мүмкіндіктерін ашуы тиіс. Болашақта креативті ойлау қабілеті дамыған оқушылар ғана тез өзгеретін қоғамда өз орындарын тауып, бәсекеге қабілетті бола алады.

Minecraft Education-ды оқытуда қолданудың ерекшеліктері

Қазіргі заманда ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың қарқынды дамуы білім беру жүйесіне үлкен өзгерістер әкелуде. Әсіресе, оқушылар арасында кеңінен танымал ойын платформаларын оқу процесіне енгізу – білім берудің тиімді жолдарының бірі. Осындай инновациялық құралдардың бірі – Minecraft Education Edition. Бұл платформа әлем бойынша миллиондаған оқушылар мен мұғалімдерге оқу процесін қызықты әрі интерактивті етуге мүмкіндік беріп отыр. Minecraft Education – стандартты Minecraft-тың арнайы білім беру нұсқасы, ол оқушыларға логикалық ойлау, командалық жұмыс, шығармашылық қабілет, инженерия және бағдарламалау дағдыларын дамытуға арналған. Қазақстандық білім беру жүйесінде бұл платформаны пайдаланудың бірқатар ерекшеліктері бар, сондықтан оны оқытуда тиімді қолданудың жолдарын қарастыру қажет.

Minecraft Education-ды қолданудың негізгі ерекшелігі – оның ойын форматында құрылғандығында. Балаларға қызықты әрі үйреншікті ортаны ұсыну арқылы бұл платформа оқушыларды оқу процесіне барынша белсенді қатысуға ынталандырады. Дәстүрлі оқыту әдістерімен салыстырғанда, Minecraft-та оқушыларға берілетін тапсырмалар мен жобалар оларды зерттеушілік әрекетке итермелейді. Бұл платформада оқушылар өздері виртуалды әлем құрастырып, әртүрлі объектілер жасайды және тапсырмаларды орындау барысында жаңа білім мен дағдыларды игереді. Мұндай тәсіл әсіресе бастауыш және орта сынып оқушылары үшін өте тиімді.

Minecraft Education-ды қолдану оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытуға мүмкіндік береді. Бұл платформада оқушылар өз қиялдарына ерік беріп, әртүрлі ғимараттар, қалалар, тарихи ескерткіштер жасай алады. Қазақстандық білім беру жүйесінде бұл мүмкіндікті ұлттық мәдениет пен тарихты оқытуда пайдалануға болады. Мысалы, тарих сабақтарында оқушыларға Қазақ хандығы дәуіріндегі қалалардың немесе атақты архитектуралық ескерткіштердің көшірмесін жасау тапсырмасын беруге болады. Олар өздері Minecraft-та Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесін немесе ежелгі Отырар қаласын модельдеп, сол дәуірдегі өмір салтын зерттей алады. Мұндай тәсіл оқушылардың тарихқа деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, оларды зерттеушілік жұмысқа баулиды.

География пәнінде Minecraft Education картография, климат, табиғи ресурстар тақырыптарын үйренуге көмектесе алады. Мысалы, оқушыларға Қазақстанның физикалық картасын жасап, онда тауларды, өзен-көлдерді, климаттық аймақтарды көрсету тапсырмасын беру тиімді. Сонымен қатар, экологиялық мәселелерді зерттеу үшін Minecraft-та арнайы тапсырмалар жасауға болады. Оқушылар виртуалды әлемде жасыл экономика негізінде қалалар құрып, қалдықтарды қайта өңдеу жүйесін ойластырып, жаңартылатын энергия көздерін пайдалану мүмкіндіктерін зерттей алады.

Математика сабақтарында Minecraft Education геометриялық пішіндерді түсінуге, құрылыс принциптерін үйренуге, логикалық ойлау қабілетін дамытуға мүмкіндік береді. Мысалы, оқушыларға белгілі бір көлем мен өлшемдегі ғимаратты салу немесе түрлі фигуралардан үйлесімді құрылым жасау тапсырмасын беруге болады. Бұл тапсырмалар оқушыларға үшөлшемді кеңістікте ойлауды үйретіп, оларды инженерлік есептеулер жүргізуге дағдыландырады.

Бағдарламалау және IT-технологияларды меңгеру мақсатында Minecraft Education платформасында оқушыларға кодтау негіздерін үйретуге болады. Code Builder құралын пайдалану арқылы оқушылар Python немесе JavaScript тілдерінде бағдарламалау дағдыларын дамыта алады.

Мысалы, олар қарапайым алгоритмдер жазып, автоматтандырылған құрылымдар жасай алады немесе белгілі бір тапсырмаларды орындау үшін командалық блоктарды қолдана алады. Қазақстанда бағдарламалау дағдылары еңбек нарығында жоғары бағаланатындықтан, Minecraft Education-ды осы бағытта қолдану өте маңызды.

Minecraft Education-ды қолдану командалық жұмыс пен коллаборативті оқыту әдістерін дамытуға көмектеседі. Бұл платформада оқушылар топ болып жұмыс істей алады, яғни бірге жоба құрып, әртүрлі міндеттерді бөлісе отырып, бір-бірімен қарым-қатынас жасайды. Мысалы, тарих сабағында оқушыларға қазақ халқының дәстүрлі қонысын салу тапсырмасын беріп, әрбір оқушыға белгілі бір жауапкершілік жүктеуге болады: біреуі киіз үй жасайды, екіншісі ат қора, үшіншісі құдық қазып, ауыл шаруашылығына арналған алаң жасайды. Осылайша, әрбір оқушы топтық жұмысқа белсенді қатысып, өз рөлін орындайды.

Minecraft Education оқушылардың зерттеушілік дағдыларын жетілдіруге де мүмкіндік береді. Мысалы, оқушылар табиғат заңдарын зерттеу үшін тәжірибелер жүргізе алады. Биология немесе химия сабақтарында виртуалды зертханалар жасап, онда химиялық реакцияларды жүргізу, өсімдіктердің өсу процесін бақылау немесе табиғи экожүйелерді модельдеу сияқты тапсырмалар орындауға болады. Мұндай тәсіл оқушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарына деген қызығушылығын арттырады және оларды күрделі тақырыптарды практикалық тұрғыдан меңгеруге ынталандырады.

Minecraft Education-ды қолданудың тағы бір маңызды ерекшелігі – оны аралас немесе қашықтықтан оқытуда пайдалану мүмкіндігі. Қазақстанда қашықтықтан оқыту жүйесі кең таралғандықтан, мұғалімдер бұл платформаны оқушылармен өзара әрекеттесу үшін қолдана алады. Оқушылар Minecraft-та берілген тапсырманы өз бетімен орындай алады, ал мұғалім онлайн-сабақ барысында олардың нәтижелерін талдап, кері байланыс береді. Бұл әдіс әсіресе пандемия кезіндегі қашықтықтан оқыту жүйесінде өте тиімді болған.

Қорыта айтқанда, Minecraft Education-ды қолдану – білім беру процесін қызықты әрі нәтижелі ететін инновациялық әдістердің бірі. Бұл платформа оқушылардың логикалық және шығармашылық ойлау қабілетін дамытып қана қоймай, оларға командалық жұмыс дағдыларын үйретеді, зерттеушілік қабілеттерін арттырады және ақпараттық технологияларды меңгеруге мүмкіндік береді. Қазақстанда Minecraft Education-ды ұлттық мәдениет пен білім беру мазмұнына бейімдеп қолдану арқылы оқушылардың білімге деген қызығушылығын арттырып, олардың танымдық дағдыларын дамытуға болады.

Бастысы – бұл платформаны жүйелі түрде оқу бағдарламасына енгізіп, мұғалімдердің оны тиімді қолдануын қамтамасыз ету. Сонымен қатар, Minecraft-та қазақша интерфейс пен мазмұнды дамыту маңызды, себебі бұл оқушыларға ана тілінде білім алуға қосымша мүмкіндік береді. Осылайша, Minecraft Education Қазақстандық білім беру жүйесінің ажырамас бөлігіне айналып, жаңа буын оқушыларын XXI ғасырдың бәсекеге қабілетті, шығармашылық ойлайтын тұлғалары ретінде қалыптастыруға ықпал ете алады.

4 ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРДІ ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР: АМЕРИКАЛЫҚ ҒАЛЫМДАРДЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ

Қазіргі білім беру жүйесінде оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Танымдық қабілеттер адамның ақпаратты қабылдау, өңдеу, сақтау және қолдану қабілеттерін қамтиды. Бұл қабілеттерді дамыту оқушылардың оқу жетістіктерін арттырып қана қоймай, олардың өмір бойы білім алуына, сыни ойлауына және проблемаларды шешуіне ықпал етеді. Осы бағытта көптеген педагогикалық жүйелер мен әдістемелер әзірленген, әсіресе АҚШ-тағы ғалымдардың еңбектері ерекше орын алады.

Джон Дьюидің прагматикалық педагогикасы оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытудағы маңызды әдістердің бірі болып табылады. Америкалық философ және педагог Джон Дьюи (1859–1952) білім берудегі прагматизмнің негізін қалаушылардың бірі болып саналады. Оның пікірінше, білім беру – бұл тәжірибеге негізделген үдеріс, ал оқыту оқушылардың қызығушылықтары мен қажеттіліктеріне сәйкес ұйымдастырылуы тиіс. Дьюи білім беруде белсенді оқыту әдістерін қолдануды ұсынды, мұнда оқушылар өз тәжірибелері арқылы білім алады. Бұл тәсіл олардың танымдық қабілеттерін дамытуға, сыни ойлауын жетілдіруге және шығармашылық әлеуетін арттыруға мүмкіндік береді.

Бенджамин Блум және оның әріптестері әзірлеген Блум таксономиясы білім беру мақсаттарының таксономиясын анықтауда маңызды құралдардың бірі болып табылады. 1956 жылы ұсынылған бұл модель когнитивті, аффективті және психомоторлы домендерді қамтиды. Когнитивті домен алты деңгейден тұрады: білім, түсіну, қолдану, талдау, синтез және бағалау. Бұл модель мұғалімдерге оқыту мақсаттарын нақтылауға және оқушылардың танымдық қабілеттерін жүйелі түрде дамытуға көмектеседі. Блум таксономиясы білім беру бағдарламаларын жоспарлауда және оқыту әдістерін таңдауда кеңінен қолданылады.

Когнитивизм – бұл оқыту процесін адамның ақпаратты қалай қабылдайтыны, өңдейтіні және сақтайтыны тұрғысынан зерттейтін теориялық бағыт. Америкалық ғалымдар Джером Брунер және Джордж Миллер когнитивизмнің дамуына үлкен үлес қосты. Олар оқушылардың танымдық құрылымдарын қалыптастыру және дамыту арқылы білім беру тиімділігін арттыруға болады деп есептеді. Ақпаратты өңдеу теориясы бойынша, адам миы компьютер сияқты ақпаратты өңдейді, сондықтан оқыту процесінде ақпаратты тиімді ұйымдастыру және ұсыну маңызды.

Когнитивті жүктеме теориясы оқыту материалдарының күрделілігі мен олардың оқушылардың танымдық ресурстарына әсерін зерттейді. Бұл теорияны Джон Свеллер әзірлеген. Бұл теорияға сәйкес, оқыту материалдары оқушылардың жұмыс жадысына шамадан тыс жүктеме түсірмеуі керек, өйткені бұл олардың оқу тиімділігін төмендетеді. Сондықтан оқыту материалдарын құрылымдау және ұсыну барысында когнитивті жүктемені ескеру қажет.

Конструктивизм теориясы бойынша, оқушылар жаңа білімді өздерінің бұрынғы тәжірибелері мен білімдеріне сүйене отырып құрастырады.

Жан Пиаже және Лев Выготский сияқты ғалымдардың еңбектері бұл теорияның негізін қалады. Америкалық педагогтар Сеймур Паперт және Джером Брунер конструктивистік тәсілдерді білім беру жүйесіне енгізуде маңызды рөл атқарды. Бұл тәсіл оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуға бағытталған, өйткені олар өз білімдерін өз бетінше құрастырып, зерттеу және проблемаларды шешу дағдыларын дамытады.

Метакогниция – бұл адамның өз ойлау процестерін түсіну және бақылау қабілеті. Америкалық психолог Джон Флавелл метакогниция ұғымын енгізіп, оның оқытудағы маңыздылығын атап өтті. Метакогнитивті дағдыларды дамыту оқушыларға өз оқу процесін бақылауға, тиімді оқу стратегияларын қолдануға және өз жетістіктерін бағалауға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде олардың танымдық қабілеттерін арттырады.

Оқушылардың когнитивті қабілеттерін бағалау және дамыту үшін әртүрлі құралдар мен әдістер қолданылады. Мысалы, CogniFit компаниясы оқушылардың когнитивті қабілеттерін бағалауға арналған инновациялық тесттер әзірледі. Бұл тесттер әрбір оқушының когнитивті қабілеттерін дәл және егжей-тегжейлі бағалап, жеке білім беру стратегияларын әзірлеуге қажетті маңызды ақпаратты ұсынады.

Танымдық қабілеттерді дамытуға бағытталған заманауи тәсілдер арасында Spaced Learning (аралық оқыту) әдісі ерекше орын алады. Бұл әдіс оқу материалын қысқа, бірақ қарқынды сессиялар арқылы ұсынуды көздейді, олардың арасында қысқа үзілістер болады. Бұл әдіс оқушылардың ақпаратты есте сақтау қабілетін арттыруға бағытталған және нейробиологиялық зерттеулерге негізделген.

Сонымен қатар, заманауи педагогикалық жүйелерде STEM (Science, Technology, Engineering, Mathematics) және STEAM (Science, Technology, Engineering, Arts, Mathematics) тәсілдері кеңінен қолданылады. Америкалық білім беру жүйесінде бұл тәсілдер оқушылардың ғылыми-техникалық және шығармашылық ойлау қабілеттерін дамытуға бағытталған. Қазақстандық білім беру жүйесінде бұл әдістерді ұлттық ерекшеліктерге бейімдеп қолдану маңызды болып табылады.

Білім беру технологияларының дамуы жасанды интеллект, виртуалды және кеңейтілген шындық құралдарын оқыту процесіне енгізу мүмкіндігін арттырады. Америкалық зерттеушілер білім беруде жасанды интеллект қолдану арқылы оқушылардың жеке оқу траекториясын жасауға және олардың когнитивті қабілеттерін дамытуға мүмкіндік беретіні туралы көптеген зерттеулер жүргізуде.

Танымдық қабілеттерді дамытуға бағытталған педагогикалық жүйелер оқушылардың когнитивті және шығармашылық әлеуетін тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Америкалық ғалымдардың зерттеулері танымдық қабілеттерді дамыту саласында маңызды үлес қосып, заманауи білім беру жүйесінің негізін қалыптастырды. Қазақстандық білім беру жүйесінде бұл ғылыми зерттеулерді ескере отырып, педагогикалық әдістер мен стратегияларды жетілдіру маңызды болып табылады.

5 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДА, КРЕАТИВТІ ТЕХНИКАЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

Оқушылардың танымдық қабілетін дамытуда креативті техникаларды пайдалану – қазіргі білім беру жүйесінің маңызды аспектілерінің бірі. Танымдық қабілет – оқушылардың ақпаратты қабылдау, өңдеу, талдау, жүйелеу және оны қолдану дағдыларының жиынтығы. Бұл қабілеттерді дамыту арқылы оқушылардың пәндерді меңгеру деңгейі артады, сыни ойлау дағдылары қалыптасады және шығармашылық қабілеттері дамиды. Креативті техникалар оқушылардың оқу процесіне белсенді қатысуын қамтамасыз ететін әдістерді қамтиды. Мұндай әдістер оқушылардың қызығушылығын арттырып, оларды өз бетімен білім алуға бағыттайды.

Креативті техникалардың негізі – оқушылардың стандартты емес ойлау дағдыларын дамыту. Дәстүрлі оқыту әдістері көбінесе дайын ақпарат беруге бағытталған болса, креативті әдістер оқушылардың өз бетімен зерттеу жүргізуіне, жаңа шешімдер табуына және өзіндік көзқарасын қалыптастыруына мүмкіндік береді. Мұндай тәсілдер танымдық белсенділікті арттырып, білім алушылардың оқуға деген ынтасын күшейтеді. Креативті техникаларды қолдану кезінде оқушылар күрделі мәселелерді шешу үшін логикалық ойлау мен шығармашылық көзқарасты үйлестіреді.

Оқу үдерісінде геймификация, жобалық оқыту, миға шабуыл, дизайн-ойлау, кейс-стади және визуалды ойлау әдістері қолданылады. Геймификация оқу материалдарын ойын элементтері арқылы түсіндіруді қамтиды.

Бұл әдіс оқушыларды белсенді түрде қатысуға ынталандырып, оқу процесін қызықты әрі нәтижелі етеді. Мысалы, интерактивті викториналар, рөлдік ойындар және сандық платформаларды қолдану арқылы оқушылар білімдерін нығайтады. Жобалық оқыту әдісі оқушыларды нақты проблемаларды зерттеуге және оларды шешуге бағыттайды. Бұл әдіс оқушылардың аналитикалық және шығармашылық дағдыларын дамытып, дербес жұмыс жасау қабілетін арттырады.

Миға шабуыл әдісі оқушыларды белгілі бір мәселе бойынша әртүрлі идеялар ұсынуға ынталандырады. Бұл әдіс арқылы оқушылар еркін ойлауға үйренеді, түрлі шешімдер табуға тырысады және өз пікірін қорғай алады. Дизайн-ойлау әдісі оқушылардың белгілі бір мәселені шешуге бағытталған креативті идеялар ұсынуына мүмкіндік береді. Оқушылар мәселені зерттеп, түрлі шешімдер әзірлейді және оларды тәжірибе жүзінде сынап көреді. Бұл әдіс оқушылардың креативтілігін арттырып, олардың аналитикалық қабілеттерін дамытады.

Кейс-стади әдісі оқушыларды нақты өмірлік жағдайларды талдауға бағыттайды. Бұл әдіс арқылы оқушылар нақты деректер негізінде шешім қабылдап, проблемаларды талдауға үйренеді. Визуалды ойлау әдістері ақпаратты графикалық түрде көрсету арқылы оқушылардың материалды тез және терең түсінуіне көмектеседі. Бұл әдіске интеллект-карталар, диаграммалар және инфографикалар жатады.

Креативті техникаларды қолдану оқушылардың өзіндік зерттеу жүргізу қабілетін арттырады. Олар өз бетімен ақпарат іздеп, алынған мәліметтерді жүйелеп, оларды қолдану жолдарын анықтайды. Мұндай әдістер оқушылардың оқу материалын терең меңгеруіне және алған білімдерін практикада қолдана білуіне ықпал етеді. Сонымен қатар, бұл тәсілдер оқушылардың когнитивті дағдыларын дамытады, олардың логикалық, аналитикалық және шығармашылық ойлау қабілеттерін жетілдіреді.

Креативті техникаларды енгізу кезінде мұғалімнің рөлі де маңызды. Мұғалім оқушыларға бағыт-бағдар беріп, оларды жаңа идеялар ұсынуға, зерттеу жүргізуге және өз ойларын еркін жеткізуге ынталандыруы керек. Сонымен қатар, мұғалімдер оқыту әдістерін жетілдіріп, заманауи педагогикалық технологияларды меңгеруі қажет. Креативті әдістерді тиімді қолдану үшін мұғалімдер интерактивті құралдарды пайдаланып, оқыту процесін жаңаша ұйымдастыра білуі керек.

Креативті техникаларды енгізу Қазақстандық білім беру жүйесінде де маңызды. Қазіргі таңда оқушылардың оқу процесіне деген қызығушылығын арттыру және олардың танымдық белсенділігін күшейту үшін дәстүрлі әдістерден тыс жаңа тәсілдер қолдану қажет. Интерактивті платформаларды пайдалану, ойын элементтерін енгізу, оқушыларды жобалық және зерттеу жұмыстарын орындауға тарту – оқыту сапасын жақсартады. Сонымен қатар, ұлттық мәдени ерекшеліктерді ескере отырып, оқыту әдістерін бейімдеу маңызды. Мысалы, қазақтың дәстүрлі ойындарын сабаққа енгізу арқылы оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға болады.

Креативті техникаларды енгізу оқушылардың командалық жұмыс дағдыларын жетілдіруге де ықпал етеді. Топтық тапсырмалар, бірлескен жобалар және шығармашылық жұмыс түрлері арқылы оқушылар өзара ынтымақтастық орнатып, қарым-қатынас дағдыларын дамытады. Бұл олардың әлеуметтік дағдыларын нығайтып, топ ішінде жұмыс жасау қабілеттерін арттырады. Сонымен қатар, олар өз ойларын еркін жеткізіп, басқа қатысушылардың пікірін тыңдауға және құрметтеуге үйренеді.

Креативті техникалар білім беру жүйесінде оқушылардың өз бетімен білім алу қабілетін дамытуға көмектеседі. Мұндай әдістерді қолдану арқылы оқушылар тек теориялық білім алып қоймай, оны тәжірибе жүзінде қолдануға үйренеді. Креативті тәсілдерді қолдану оқушылардың өздігінен шешім қабылдау, зерттеу жүргізу және жаңа идеяларды ұсыну дағдыларын дамытады. Сонымен қатар, олар кез-келген мәселеге шығармашылық тұрғыдан қарауға бейімделеді.

Қазіргі уақытта білім беру жүйесі қарқынды өзгерістерге ұшырап отыр. Оқушыларға тек академиялық білім беру жеткіліксіз, оларды XXI ғасыр дағдыларымен қамтамасыз ету қажет. Осы тұрғыдан алғанда, креативті техникаларды қолдану оқыту сапасын жақсартудың және оқушылардың интеллектуалдық әлеуетін арттырудың негізгі құралдарының бірі болып табылады. Бұл тәсілдер оқушылардың болашақта өз білімдерін өмірде пайдалана алуына, жаңа жағдайларға тез бейімделуіне және өз бетінше шешім қабылдай алуына мүмкіндік береді. Мұғалімдер бұл әдістерді тиімді қолдану үшін жаңа технологияларды меңгеріп, заманауи педагогикалық әдістерді тәжірибеде қолдануы қажет.

Оқушылардың танымдық қабілетін дамытуда креативті техникаларды пайдаланудың практикадағы ерекшеліктері

Креативті техникаларды тәжірибеде қолдану барысында бірқатар ерекшеліктер байқалады. Бұл ерекшеліктер оқыту процесінің ұйымдастырылуынан бастап, оқушылардың білімді меңгеру деңгейіне, олардың танымдық қабілеттерінің дамуына дейінгі әртүрлі факторларды қамтиды. Практикалық тәжірибеде креативті техникаларды тиімді енгізу үшін бірқатар маңызды аспектілерді ескеру қажет.

Біріншіден, креативті техникаларды енгізу оқу бағдарламасына сәйкестігін ескере отырып жүргізілуі тиіс. Көптеген мектептерде оқыту процесі стандартталған оқу жоспарларына негізделгендіктен, креативті әдістерді енгізу кезінде мұғалімдерге икемділік қажет болады. Кейбір пәндерде (мысалы, әдебиет, тарих, өнер) креативті әдістерді енгізу оңай, өйткені бұл пәндер шығармашылық жұмысқа бейімделген. Ал математика және жаратылыстану ғылымдары сабақтарында креативті тәсілдерді қолдану үшін мұғалімдерге арнайы тапсырмалар әзірлеу қажет.

Екіншіден, креативті техникаларды қолдану үшін мұғалімнің кәсіби дайындығы маңызды. Көптеген мұғалімдер дәстүрлі оқыту әдістеріне дағдыланғандықтан, креативті әдістерді қолдану үшін олардың жаңа технологиялармен, оқыту әдістерімен және интерактивті құралдармен жұмыс істеуіне үйрету қажет. Мұғалімдер оқушыларға білім берудің жаңа әдістерін ұсыну үшін өзін-өзі үздіксіз жетілдіріп, тәжірибелік сабақтар мен шеберлік сыныптарына қатысып отыруы керек.

Үшіншіден, оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру қажет. Креативті техникаларды бастауыш сынып оқушыларымен қолдану кезінде ойын элементтері, сурет салу, қиялды дамытуға арналған тапсырмалар жиі қолданылады. Ал жоғары сынып оқушыларымен бұл әдістерді күрделірек форматта қолдануға болады: жоба қорғау, ғылыми-зерттеу жұмыстары, аналитикалық есептер мен мәселелерді шешу арқылы жүзеге асады. Сондықтан әрбір жас ерекшелігіне сәйкес келетін әдістерді таңдау өте маңызды.

Төртіншіден, оқушылардың оқу процесіне белсенді қатысуын қамтамасыз ету қажет. Креативті техникалардың ерекшелігі – оқушыларды белсенді әрекетке тартуында. Егер дәстүрлі әдістерде оқушылар пассивті тыңдаушылар рөлінде қалса, креативті әдістерде олар сабақтың тікелей қатысушысы болады. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін оларды пікірталасқа, зерттеуге, ойлау эксперименттеріне, өз жобаларын қорғауға тарту қажет.

Бесіншіден, оқу процесіне технологияларды интеграциялау маңызды. Бүгінгі таңда цифрлық құралдар мен онлайн платформалар оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуда маңызды рөл атқарады. Мысалы, Minecraft Education платформасын пайдалану арқылы оқушыларға тарихи немесе архитектуралық нысандарды жасау тапсырмасын беруге болады. Kahoot! немесе Quizizz арқылы викториналар ұйымдастыру оқушылардың материалды жақсы меңгеруіне ықпал етеді. Сонымен қатар, Google Classroom сияқты платформалар арқылы оқушылардың шығармашылық жұмыстарын жүйелеп, олардың дамуын бақылауға болады.

Алтыншыдан, креативті техникаларды бағалау жүйесі де өзгеше болуы тиіс. Дәстүрлі оқытуда оқушылардың білімін бағалау негізінен тестілер мен бақылау жұмыстары арқылы жүзеге асырылады. Алайда, креативті техникаларды қолданғанда, оқушылардың жұмысы сандық көрсеткіштермен ғана емес, олардың идеяларының бірегейлігі, шығармашылық шешімдері, жобаларын қорғау қабілеті арқылы да бағалануы тиіс. Мысалы, оқушыларға өз идеяларын постер түрінде ұсыну, шағын бейнеролик жасау немесе интерактивті презентация қорғау тапсырмалары берілген жағдайда, олардың жұмысын бағалауда өзіндік ерекше өлшемдер қолданылуы қажет.

Жетіншіден, креативті техникаларды сабаққа енгізу үшін оқушылардың ынтасын ояту қажет. Егер оқушылардың креативті ойлауына мүмкіндік жасалмаса, олар дәстүрлі оқыту жүйесінде пассивті қалып қояды. Сондықтан мұғалім оқушыларға таңдау мүмкіндігін беруі тиіс. Мысалы, зерттеу жобасын орындау барысында оқушыларға тақырыптарды өздері таңдау еркіндігі берілсе, олар бұл жұмысқа қызығушылықпен кіріседі.

Сегізіншіден, топтық жұмысты ұйымдастыру маңызды. Креативті техникалардың басым бөлігі топтық жұмысқа негізделген. Бұл тәсіл оқушылардың коммуникативтік дағдыларын дамытуға, идеялармен бөлісуге және бірлесіп шешім қабылдауға үйретеді. Мысалы, оқушыларға тарихи оқиғаларды сахналау, ортақ бір жоба жасау немесе зерттеу нәтижелерін ұсыну тапсырмаларын беру – олардың белсенділігін арттырып, бірлесіп жұмыс істеу дағдыларын қалыптастырады.

Тоғызыншыдан, креативті тапсырмаларды ұлттық ерекшеліктерге сай бейімдеу қажет. Қазақстандық білім беру жүйесінде ұлттық мәдениет пен дәстүрге негізделген креативті тапсырмалар әзірлеу маңызды. Мысалы, әдебиет сабақтарында оқушыларға қазақ ертегілерінің баламалы нұсқаларын құрастыру тапсырмасын беру, математикада қазақтың дәстүрлі есептерін шешу арқылы логикалық ойлауды дамыту, тарих сабақтарында тарихи кейіпкерлердің шешімдерін қайта қарастыру арқылы сыни ойлауды дамыту секілді әдістер қолданыла алады.

Оныншыдан, креативті әдістер арқылы оқушылардың өзін-өзі дамытуына жағдай жасау керек. Креативті тапсырмалар оқушыларды өз бетімен ойлауға, ізденуге және жаңа нәрселерді үйренуге итермелеуі қажет. Мысалы, оқушыларды ғылыми-зерттеу жұмыстарына тарту, оларға өз жобаларын жүзеге асыруға мүмкіндік беру арқылы олардың жауапкершілігін арттырып, өздігінен білім алуға ынталандыруға болады.

Жоғарыда аталған ерекшеліктерді ескере отырып, креативті техникаларды тәжірибеде қолдану білім беру үдерісін анағұрлым тиімді және қызықты ете алады. Мұғалімдер дәстүрлі әдістермен қатар, креативті тәсілдерді қолдану арқылы оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытып, оларды болашақта шығармашылық ойлау мен зерттеушілік дағдыларын меңгеруге бағыттай алады. Ең бастысы – бұл әдістерді жүйелі түрде және сабақ мазмұнына сәйкес қолдану.

Креативті техникаларды қолданудағы ерекше проблемалар

Креативті техникаларды қолдану білім берудің тиімділігін арттырғанымен, олардың практикалық іске асырылуында бірқатар қиындықтар мен шектеулер бар. Бұл проблемалар оқу процесін ұйымдастырудан бастап, мұғалімдердің дайындық деңгейіне, оқушылардың қабылдау ерекшеліктеріне дейінгі әртүрлі факторларды қамтиды. Осы мәселелерді ескеріп, оларды шешу жолдарын қарастыру маңызды.

1. Мұғалімдердің дайындық деңгейінің жеткіліксіздігі: Креативті техникаларды тиімді қолдану үшін мұғалімдерден дәстүрлі оқыту әдістерінен тыс ойлау, инновациялық технологияларды меңгеру және жаңа педагогикалық әдістерді тәжірибеде қолдану талап етіледі. Алайда көптеген мұғалімдер бұрыннан қалыптасқан әдістерді қолдануға үйренген, ал креативті техникалар арнайы дайындық пен дағдыларды қажет етеді. Мұғалімдерге креативті оқыту әдістерін игеру үшін біліктілікті арттыру курстарын ұйымдастыру қажет.

2. Уақыт тапшылығы және оқу жүктемесінің көптігі: Креативті әдістерді қолдану көп жағдайда сабақтың стандартты құрылымынан ауытқуды талап етеді. Жобалық жұмыс, зерттеу тапсырмалары, топтық жұмыстар сияқты әдістер дәстүрлі лекцияларға қарағанда көп уақыт алады. Оқу бағдарламасы нақты стандарттарға негізделгендіктен, мұғалімдерде әрбір сабаққа қосымша уақыт бөлу мүмкіндігі шектеулі. Бұл мәселені шешу үшін креативті техникаларды оқу бағдарламасына икемдеп енгізу, тиімді уақыт басқару стратегияларын қолдану қажет.

3. Бағалау жүйесінің күрделілігі: Креативті техникаларды қолданған кезде дәстүрлі бағалау әдістері тиімді болмауы мүмкін. Көп жағдайда оқушылардың шығармашылық жұмыстарының нәтижелерін объективті түрде бағалау қиынға соғады, себебі олардың жұмыстары сандық көрсеткіштерге сай келмейді. Дәстүрлі тесттер мен бақылау жұмыстары оқушылардың креативті ойлауын жеткілікті деңгейде өлшей алмайды. Осы мәселені шешу үшін альтернативті бағалау әдістерін, мысалы, портфолио, өзін-өзі бағалау және өзара бағалау әдістерін енгізу қажет.

4. Оқушылардың пассивтілігі және мотивацияның төмендігі: Креативті әдістер оқушылардың белсенді қатысуын талап етеді, бірақ кейбір оқушылар жаңа тәсілдерге тез үйренісе алмайды немесе өз ойларын еркін жеткізуден қашады. Бұл әсіресе пассивті оқушылар мен дәстүрлі оқыту әдістеріне үйренген оқушылар арасында байқалады. Кейбір оқушылар креативті тапсырмаларға күмәнмен қарайды, өйткені олар нақты алгоритмдер мен дайын жауаптарға дағдыланған. Бұл мәселені шешу үшін мұғалімдер оқушылардың шығармашылық қабілеттерін біртіндеп дамытып, оларды креативті ойлауға ынталандыруы тиіс.

5. Инфрақұрылым мен ресурстардың шектеулілігі: Креативті техникалар жиі заманауи технологияларды, мультимедиалық құралдарды және цифрлық платформаларды қажет етеді. Алайда көптеген мектептерде қажетті техникалық құралдар мен ресурстар жеткіліксіз болуы мүмкін. Мысалы, интерактивті тақталар, планшеттер, VR-технологиялар және онлайн платформалар барлық оқу орындарында бола бермейді. Сондай-ақ, кейбір мектептерде интернет байланысының әлсіздігі креативті техникалардың толыққанды қолданылуына кедергі келтіреді. Бұл мәселені шешу үшін мемлекеттік және жеке сектор тарапынан білім беру инфрақұрылымын жақсарту бойынша кешенді бағдарламалар жүзеге асырылуы қажет.

6. Оқушылар арасындағы теңсіздік: Креативті әдістер оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып қолданылуы керек. Алайда әрбір оқушының шығармашылық деңгейі, танымдық қабілеті және өзін-өзі көрсету қабілеттері әртүрлі болады. Кейбір оқушылар жылдам ойлап, тапсырманы оңай орындай алады, ал басқаларына бұл күрделі болуы мүмкін. Бұл оқушылар арасындағы теңсіздікті тудыруы мүмкін. Сонымен қатар, әлеуметтік-экономикалық факторлар да маңызды рөл атқарады: кейбір оқушыларда үйде қосымша ресурстар (компьютер, интернет, арнайы бағдарламалар) болмауы мүмкін. Бұл мәселені шешу үшін мұғалімдер сараланған тапсырмалар мен әр оқушының деңгейіне сәйкес икемді оқыту әдістерін қолдануы керек.

7. Креативті әдістердің дәстүрлі оқыту стандарттарына сай келмеуі: Көптеген мектептерде оқыту процесі мемлекеттік стандарттарға негізделген, ал бұл стандарттар кейде креативті әдістерді қолдануды шектейді. Мектеп әкімшілігі мен білім беру басқармалары мұғалімдердің дәстүрлі әдістерден ауытқу мүмкіндіктерін әрдайым қолдай бермейді. Мұғалімдер креативті әдістерді қолдану барысында бағдарламаның міндетті талаптарын орындау қажеттігін де ескеруі керек. Бұл мәселені шешу үшін білім беру стандарттарын жаңартып, оларға икемділік енгізу қажет.

8. Топтық жұмыстағы қиындықтар: Креативті әдістердің көпшілігі топтық жұмысқа негізделген. Алайда, кейбір оқушылар топ ішінде өз пікірін білдіруге қиналады немесе командамен жұмыс істегісі келмейді. Топ мүшелерінің біркелкі белсенділік танытпауы да мәселе тудыруы мүмкін: кейбір оқушылар жұмыстың басым бөлігін атқарса, басқалары енжар қалып қояды. Бұл мәселені шешу үшін топтық жұмысты ұйымдастырудың тиімді әдістерін пайдалану керек, мысалы, әр оқушыға нақты міндеттер жүктеу, топтық бағалау жүйесін енгізу.

9. Мұғалім мен оқушылар арасындағы қарым-қатынастың өзгеруі: Креативті әдістер мұғалімнің дәстүрлі рөлін өзгертеді: ол тек ақпарат беруші ғана емес, оқыту процесін бағыттаушы, оқушыларды зерттеуге жетелеуші рөлін атқарады. Бұл өзгеріс кейбір мұғалімдер үшін қиындық тудыруы мүмкін, өйткені олар дәстүрлі оқыту стиліне үйренген. Мұғалімдер оқушылармен әріптестік қарым-қатынас орнатуды үйренуі керек.

10. Оқушылардың креативті ойлауын бағалаудағы қиындықтар: Креативті тапсырмаларда оқушылардың жұмысын бағалау қиындық туғызуы мүмкін. Шығармашылық тапсырмаларда бір ғана дұрыс жауап болмайды, сондықтан бағалау критерийлерін нақты белгілеу қажет. Мұғалімдер оқушылардың жұмысына объективті баға беру үшін альтернативті бағалау әдістерін қолдануы тиіс.

Жоғарыда аталған проблемалар креативті техникаларды қолданудың белгілі бір қиындықтарын көрсеткенімен, оларды шешудің жолдары бар. Мұғалімдердің біліктілігін арттыру, оқу процесін икемді ету, бағалау жүйесін жетілдіру, технологиялық инфрақұрылымды дамыту және оқушыларды ынталандыру арқылы бұл қиындықтарды еңсеруге болады. Креативті әдістерді тиімді қолдану білім беру сапасын арттырып, оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуға үлкен мүмкіндік береді.

5.1 МЕКТЕПТЕРДІ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ БЮДЖЕТТІК БӨЛІНІСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қазіргі білім беру жүйесінде жаңа технологияларды енгізу мен мектептерді қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету басты міндеттердің бірі болып табылады. Қазақстанда білім беру сапасын арттыру үшін үкімет мектептерді цифрландыруға және заманауи технологиялық құралдарды енгізуге қомақты қаражат бөледі.

Алайда, бөлінген бюджетті тиімді пайдалану және мектептердің шынайы қажеттіліктерін қамтамасыз ету бірқатар қиындықтармен қатар жүреді. Бұл мәселелердің қатарында қаржының дұрыс бөлінуі, мұғалімдерді жаңа технологияларды пайдалануға дайындау, инфрақұрылымның жеткіліксіздігі, техникалық құралдардың тиімді қолданылмауы, мектептердің материалдық-техникалық базасын жаңарту қажеттілігі бар.

1. Мектептерді жаңа технологиялармен жабдықтау үшін бюджеттен бөлінетін қаражат көлемі жыл сайын ұлғайып келеді. Мысалы, 2023–2025 жылдары жаңа мектептер салу және оларды жарақтандыру үшін 1,5 триллион теңгеден астам қаражат бөлінді. Бұл қаражат негізінен мектептердегі орын тапшылығын жоюға, апатты мектептерді алмастыруға және үш ауысымды оқытуды болдырмауға бағытталған. Сонымен қатар, ұлттық жоба аясында 2,3 триллион теңге бөлініп, оның бір бөлігі мектептерді жаңа техникамен жабдықтауға жұмсалады. Дегенмен, типтік жобаларға сәйкес, мектеп құрылысының жалпы құнының тек 8–10%-ы ғана жаңа жабдықтарға жұмсалады. Бұл көрсеткіш қажетті техникалық құралдарды толықтай алуға жеткіліксіз болуы мүмкін, әсіресе ауылдық мектептер үшін.

2. Мектептерді заманауи жабдықтармен қамтамасыз етуге қаражат бөлінгенімен, мұғалімдердің бұл технологияларды қолдану дағдылары әрдайым жеткілікті деңгейде болмайды. Көптеген мұғалімдер дәстүрлі оқыту әдістеріне бейімделген, ал жаңа цифрлық құралдармен жұмыс істеу үшін арнайы дайындық қажет. Осы мәселені шешу мақсатында Қазақстанда педагогтердің біліктілігін арттыру курстары өткізіліп, мұғалімдерге цифрлық білім беру платформаларын пайдалану үйретілуде. Алайда, бұл курстар барлық мұғалімдерді қамтымайды немесе жеткілікті практикалық бағытта болмауы мүмкін.

3. Ауылдық мектептерде инфрақұрылымның әлсіздігі жаңа технологияларды енгізуге кедергі келтіреді. Кейбір аймақтарда интернет жылдамдығы төмен немесе тұрақсыз, бұл қашықтықтан оқыту жүйесін қолдануға қиындық тудырады. Сонымен қатар, көптеген мектептерде компьютерлік сыныптардың жабдықтары ескірген, ал жаңа техниканы сатып алу үшін қаражат жеткіліксіз. Осы мәселені шешу үшін мектептерге бюджеттік қаржыландырудың әділетті бөлінуі қажет, әсіресе шалғай ауылдық жерлердегі мектептерге басымдық берілуі тиіс.

4. Мектептерге техникалық жабдықтарды сатып алу кезінде бюджеттік қаржыны тиімді жұмсау маңызды. Қазіргі таңда компьютерлер, интерактивті тақталар және басқа да құрылғыларды сатып алу жергілікті атқарушы органдардың құзырында. Алайда, кейбір мектептер сапасыз немесе талаптарға сай келмейтін техникалық құралдарды қабылдауға мәжбүр болады. Сондықтан білім беру мекемелері мен мемлекеттік органдардың арасында жабдықтау сапасын бақылаудың нақты механизмдері болуы қажет.

5. Білім беру мазмұнын жаңарту барысында оқу бағдарламалары жаңа технологияларға сәйкес бейімделуі керек. Қазіргі IT саласының қарқынды дамуына байланысты көптеген мектептердің оқу жоспарлары ескіріп, оқушыларға қажетті заманауи білім мен дағдыларды бере алмай отыр. Мысалы, бағдарламалау негіздерін оқытуға арналған компьютерлік сыныптар барлық мектептерде бірдей деңгейде қамтылмаған. Осы себепті министрлік жаңа технологияларды енгізу кезінде оқу бағдарламаларының жаңартылуын да қатар қарастыруы керек.

6. Мектептердегі жабдықтардың тиімді пайдаланылмауы тағы бір маңызды мәселе болып табылады. Кейбір мектептерде заманауи техника сатып алынғанымен, оны қолдану деңгейі төмен болып қалады. Мысалы, интерактивті тақталар немесе VR жабдықтары тек сабақ барысында презентация көрсету үшін ғана пайдаланылып, толыққанды оқыту құралы ретінде қолданылмай жатады. Бұл мәселені шешу үшін мұғалімдерді тек техникалық құралдарды қолдануға ғана емес, оны сабақ барысында тиімді пайдалануға үйрету қажет.

7. Мектептерді жаңа технологиялармен жабдықтау кезінде қаржыландырудың ашықтығы қамтамасыз етілуі керек. Бюджет қаражатын бөлуде айқындық болмаса, кейбір мектептер қажетті құралдарды алмай қалуы немесе тиімсіз шығындарға тап болуы мүмкін. Осы мәселені шешу үшін мемлекеттік сатып алу жүйесін жетілдіру, мектеп әкімшіліктеріне қаржының жұмсалуын қадағалайтын механизмдер енгізу қажет.

8. Инклюзивті білім беру жүйесіне қажетті технологиялар да бюджеттік қаржыландыру аясында қарастырылуы тиіс. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар оқушыларға арналған арнайы құрылғылар мен бағдарламалар барлық мектептерде қолжетімді бола бермейді. 2022 жылы Қазақстанда инклюзивті мектептерді жабдықтау бағдарламасы аясында 31 арнайы білім беру мекемесіне қаржы бөлінді. Бірақ бұл тек белгілі бір бөлігі ғана қамтылғанын көрсетеді, ал жалпы ел бойынша ерекше қажеттіліктері бар оқушыларға арналған инфрақұрылымды кеңейту қажет.

9. Оқушылардың технологияларға қолжетімділігін арттыру үшін мектеп кітапханаларын жаңғырту керек. Қазіргі таңда көптеген мектеп кітапханалары тек қағаз кітаптармен шектелген, ал сандық білім беру ресурстарына қолжетімділік төмен. Бұл мәселені шешу үшін электронды кітапханалар жүйесін енгізіп, оқушыларға заманауи дереккөздерге қолжетімділік беру қажет.

10. Мектептерге жаңа технологияларды енгізу барысында ата-аналар мен қоғамның да белсенді қатысуы маңызды. Білім беру саласындағы жаңашылдықтарды тиімді жүзеге асыру үшін ата-аналар да балалардың цифрлық дағдыларын дамытуда қолдау көрсетуі тиіс. Сонымен қатар, жекеменшік сектор мен демеушілерді тарту арқылы мектептерге қосымша жабдықтар мен қаржы көздерін қарастыру мүмкіндіктерін кеңейту керек.

Осы аталған мәселелерді шешу үшін мемлекет мектептерді жаңа технологиялармен қамтамасыз ету саясатын жетілдіруі қажет. Бюджеттің дұрыс бөлінуі, мектеп инфрақұрылымының дамуы, мұғалімдерді дайындау және білім беру мазмұнын жаңарту – мектептердегі цифрлық трансформацияны сәтті жүзеге асырудың негізгі факторлары болып табылады. Ең бастысы – технологиялар білім беру сапасын арттыруға бағытталуы керек және олар оқушылар мен мұғалімдердің шынайы қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс.

5.2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ КРЕАТИВТІ ТЕХНИКАЛАРДЫ ЕНГІЗУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қазіргі білім беру жүйесі оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту мен олардың шығармашылық әлеуетін ашуға бағытталған. Қазақстандық білім беру жүйесінде креативті техникаларды енгізу – оқыту үдерісінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін маңызды қадам. Бұл әдістер оқушыларды стандартты емес ойлау дағдыларына бейімдеп, олардың белсенділігін арттырады. Креативті әдістерді енгізу барысында қазақстандық мектептер мен жоғары оқу орындары шетелдік тәжірибені ескере отырып, ұлттық білім беру ерекшеліктерін сақтауы қажет.

Қазақстанда білім беруді жаңғыртуға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар, соның ішінде «Цифрлық Қазақстан – Цифровой Казахстан» және «Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» аясында креативті әдістерді оқу процесіне енгізу жұмыстары жүргізілуде. Бұл әдістер оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытуға, зерттеу дағдыларын жетілдіруге, өздігінен шешім қабылдауға және әртүрлі проблемаларды шешуге бағытталған. Алайда, шетелдік тәжірибені тікелей көшіріп алу әрдайым тиімді бола бермейді. Сондықтан Қазақстанның білім беру жүйесінде креативті техникаларды бейімдеу кезінде ұлттық мәдени ерекшеліктерді, тілдік ортаны, инфрақұрылымдық жағдайларды және педагогикалық дәстүрлерді ескеру қажет.

Бірінші ерекшелік – креативті әдістерді оқу бағдарламасына икемді енгізу. Дамыған елдерде, мысалы, Финляндияда, оқушылардың жеке ерекшеліктеріне мән берілсе, Қазақстанда білім беру мазмұны стандартталған оқу жоспарларына негізделген. Бұл жағдай мұғалімдерге креативті әдістерді толыққанды қолдануға кедергі келтіруі мүмкін. Сондықтан оқу бағдарламалары икемді болуға тиіс, яғни креативті тәсілдерді пән мазмұнына енгізу үшін мұғалімдерге еркіндік берілуі қажет.

Екінші ерекшелік – мұғалімдердің креативті оқыту әдістеріне дайындық деңгейін арттыру. Қазақстанда педагогтердің көпшілігі дәстүрлі оқыту әдістеріне үйренген, ал жаңа әдістерді меңгеру үшін оларға арнайы курстар мен тренингтер қажет. Шетелдік тәжірибеде мұғалімдердің креативті ойлауын дамытуға ерекше назар аударылады, мысалы, АҚШ пен Ұлыбританияда мұғалімдер инновациялық педагогикалық тәсілдерді қолдану бойынша тұрақты түрде қайта даярлықтан өтеді. Қазақстанда бұл үрдісті жеделдету үшін педагогикалық жоғары оқу орындарының бағдарламаларына креативті әдістерді қолдану курстарын енгізу маңызды.

Үшінші ерекшелік – технологиялық инфрақұрылымның даму деңгейі. Дамыған елдерде креативті әдістерді енгізу көбінесе заманауи технологияларды қолданумен тығыз байланысты. Мысалы, АҚШ пен Сингапур мектептерінде жасанды интеллект, виртуалды және кеңейтілген шындық элементтері сабақ процесіне енгізілген. Қазақстанда кейбір мектептерде интернет байланысы әлсіз немесе жаңа технологияларды қолдану мүмкіндігі шектеулі. Сондықтан алдымен мектептердің техникалық жабдықталуын жақсарту қажет.

Төртінші ерекшелік – ұлттық мәдениет пен дәстүрге негізделген креативті әдістерді дамыту. Шетелдік тәжірибені толықтай енгізудің орнына, оны қазақстандық ерекшеліктерге сай бейімдеу тиімдірек. Мысалы, жобалық оқыту әдісін қолдана отырып, оқушыларға қазақтың дәстүрлі кәсіптері, өнері мен тарихы туралы зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік беру керек. Сонымен қатар, қазақтың ұлттық ойындарын математика немесе физика сабақтарында қолдану арқылы оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуға болады.

Бесінші ерекшелік – бағалау жүйесінің өзгеруі. Қазақстанда оқушылардың білім деңгейін бағалау көбінесе тестілеу арқылы жүзеге асады. Ал креативті оқыту әдістерін қолдану кезінде бағалау да өзгеше болуы керек. Мысалы, Еуропа елдерінде портфолио әдісі кеңінен қолданылады, онда оқушылардың барлық шығармашылық жұмыстары жинақталады. Қазақстанда да оқушылардың зерттеу жұмыстары, шығармашылық жобалары және командалық тапсырмалары ескерілетін бағалау жүйесін енгізу қажет.

Алтыншы ерекшелік – ата-аналардың жаңа әдістерге деген көзқарасы. Қазақстанда көптеген ата-аналар дәстүрлі білім беруге үйренген және олардың кейбірі креативті әдістерді тиімсіз деп қабылдауы мүмкін. Бұл жағдай креативті оқыту жүйесін толық енгізуге белгілі бір кедергі келтіреді. Сондықтан мектептер мен мұғалімдер ата-аналарға жаңа әдістердің артықшылықтарын түсіндіріп, олардың бұл өзгерістерге бейімделуіне көмектесуі керек.

Жетінші ерекшелік – оқушылардың шығармашылық еркіндігін қамтамасыз ету. Қазақстандық мектептерде пәндерге бөлінген уақыт шектеулі болғандықтан, оқушыларға өз бетімен шығармашылық жұмыстармен айналысуға жеткілікті уақыт қалмайды. Креативті әдістерді енгізу үшін оқушылардың жеке зерттеу жүргізуіне, жаңа идеялар ұсынуына және топтық жобаларға қатысуына қолайлы жағдай жасалуы тиіс.

Сегізінші ерекшелік – академиялық пәндер мен креативті әдістердің үйлесімділігі. Кейбір пәндерде, мысалы, әдебиет, өнер және тарих сабақтарында шығармашылық әдістерді енгізу оңайырақ, ал математика немесе физика сияқты нақты ғылымдарда бұл процесс күрделірек болуы мүмкін. Сондықтан Қазақстандық білім беру жүйесінде STEM және STEAM тәсілдерін кеңінен қолдану қажет, бұл шығармашылық пен ғылыми-техникалық білімді ұштастыратын әдістер болып табылады.

Тоғызыншы ерекшелік – мектептердегі инновациялық жобалардың дамуы. Шетелдік тәжірибеге сүйене отырып, Қазақстандағы мектептерде инновациялық зертханалар, шығармашылық орталықтар және оқушылардың тәжірибелік дағдыларын дамытуға арналған бағдарламалар құрылуы тиіс. Бұл оқушылардың тек теориялық білім алумен шектелмей, оны тәжірибе жүзінде қолдануына мүмкіндік береді.

Оныншы ерекшелік – көптілді білім беруде креативті әдістерді қолдану. Қазақстанда үштілділік саясаты жүзеге асырылып жатқандықтан, креативті әдістерді қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде оқытуда тиімді қолдану маңызды. Оқушылардың әртүрлі тілде шығармашылық жобалар жасауы олардың тілдік дағдыларын жақсартып қана қоймай, олардың танымдық қабілеттерін де арттырады.

Осы ерекшеліктерді ескере отырып, Қазақстандық білім беру жүйесінде креативті әдістерді тиімді енгізу үшін мектептер мен университеттер мемлекеттік қолдауға ие болуы керек. Сонымен қатар, педагогтардың жаңа әдістерді меңгеруіне жағдай жасау, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға арналған платформалар құру және шетелдік тәжірибені ұлттық ерекшеліктерге сай бейімдеу білім беру сапасын арттыруға ықпал етеді.

6 КРЕАТИВТІ ТЕХНИКАЛАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ

6.1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ОЙЛАУЫН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ

Креативті ойлау және американдық ғалымдардың үлесі (Дж. Гилфорд, Э. Торренс)

Креативті ойлау – бұл оқушылардың тосын, тың идеялар ойлап табу және мәселені шешудің бірнеше балама жолдарын көре білу қабілеті Америкалық психолог Джой Пол Гилфорд (J. P. Guilford) 1950 жылдары интеллект құрылымын зерттей отырып, дәстүрлі IQ-тестілер адамның шығармашылық қырларын толық өлшемейтінін атап көрсетті. Ол дивергентті ойлау ұғымын енгізіп, шығармашылық ойлаудың басты сипаттарын төрт категорияға бөледі: ойлар ағылуы (флюенттілігі) – берілген проблемаға мүмкін болатын көптеген идеяларды жылдам ұсына алу; икемділігі – мәселені түрлі қырынан қарап, әртүрлі категорияға жататын шешімдер табу; ерекшелігі (оригиналдылығы) – көпшілікке ұқсамайтын тың, сирек кездесетін ойларды ұсына білу; детальдауы (өзгертіп, дамытуы) – ұсынылған идеяны егжей-тегжейлі өрбітіп, жүзеге асыруға жеткізе білу​ Гилфорд шығармашылықты интеллектінің маңызды компонеті деп санады және оның 1950 жылғы әйгілі баяндамасы психологтарды шығармашылықты тереңірек зерттеуге үндеген болатын​.

Гилфордтың зерттеулері кейінгі ғалымдардың еңбектеріне негіз болды. Солардың бірі – американдық педагог-психолог Эллис Пол Торренс (E. P. Torrance). Торренс Гилфорд анықтаған дивергентті ойлау қасиеттерін тәжірибелік түрде өлшеуге арналған методика әзірлеп, оны бастапқыда Миннесота шығармашылық ойлау тестілері, кейіннен Торренс креативті ойлау тестілері (ТКТ, ағылш. Torrance Tests of Creative Thinking – TTCT) деп атады Торренс тестілері арқылы оқушылардың шығармашылық әлеуетін сандық көрсеткіштермен бағалау мүмкін болды. Ғалым мыңдаған мектеп оқушыларына зерттеу жүргізіп, шығармашылық қабілеттерін бала кезден бастап өлшеп, ұзақ мерзімді бақылаулар жасаған (22 жылдық, 40 жылдық, 50 жылдық лонгитюдті зерттеулер)​. Бұл жұмыстар креативті ойлау қабілеті жоғары оқушылар есейгенде өнертабыстар мен жаңалықтар ашуда, ғылым мен шығармашылық салаларда зор жетістіктерге жететінін көрсеткен. Торренс “шығармашылық – бұл білім беру жүйесінде назардан тыс қалмауы тиіс маңызды талант” деген тұжырымға келіп, оны өлшеу және дамыту жолдарын ғылымиландыруға үлкен үлес қосты.

Креативті ойлауды бағалау тестілері (Торренс тесті және т.б.)Торренстің креативті ойлауды бағалау тестілері (TTCT) қазіргі таңда шығармашылық ойлауды өлшеудің ең кең таралған құралы ретінде танылады​. Бұл тесттер оқушылардың дивергентті ойлау тапсырмаларында қаншалықты өнімді, икемді және тың шешімдер ұсына алатынын бағалайды. ТКТ құрылымы екі негізгі бөлімнен тұрады: вербалды және бейвербалды (фигуралық) бөлімдер​.

Вербалды тест – мәтіндік немесе ауызша ұсынылатын тапсырмалар жиынтығы. Торренс вербалды бөлімге Гилфорд пен әріптестері ойлап тапқан бірнеше тапсырманы бейімдеп енгізді​. Мысалы, «Қолдану аумағын кеңейту» (Unusual Uses) тапсырмасында оқушыларға күнделікті өмірде кездесетін қарапайым зат беріледі де, соны стандартты емес, тосын мақсаттарға қалай пайдалануға болатынын барынша көп ойлап табу сұралады. Бұл тапсырма шығармашылық ойдың икемділігі мен түрлі идеялар генерациялау қабілетін көрсетеді​. «Мүмкін еместіктер» тапсырмасында балалар шын өмірде жүзеге аспайтын, мүмкін емес жағдайларды қаншалықты көп ойлап таба алатындығын жазады – бұл олардың қиял ұшқырлығын, шектеусіз ойлай білуін бағалайды. «Салдарларын болжау» (Just Suppose/Consequences) түріндегі тапсырмаларда оқушыларға гипотетикалық оғаш жағдайлар ұсынылып (мысалы, «егер жер бетінде гравитация жойылып кетсе...», не «мектептер жабылып қалса...» деген сияқты), сол жағдайлардың қандай ықтимал салдарларын елестете алатыны сұралады​.

Бұдан бөлек, «Жаңғырту, жақсарту» тапсырмаларында белгілі бір тұрмыстық нысанды немесе процесті жетілдіру жолдарын ойлап табу талап етіледі – бұл оқушылардың сындарлы ойлау және жаңалық енгізу қабілеттерін байқатады​. Вербалды бөлімдегі барлық осы 7 түрлі суб-тестен (тапсырма түрінен) алынған жауаптар идеялар саны (ағылш. fluency), сан алуандылығы (flexibility), ерекшелігі (originality) және идеяны дамытуы (elaboration) сияқты көрсеткіштер бойынша қолмен балл қойылып бағаланады​testingmom.com. Әр тапсырмадағы баллдар жиылып, оқушының вербалды шығармашылық ойлау индексі есептеледі.

Бейвербалды (фигуралық) тест – бұл сөзден гөрі графикалық түрде орындалатын шығармашылық тапсырмалар. Фигуралық бөлімде оқушыларға сурет салуға негізделген үш тапсырма беріледі: «Сурет құрастыру», «Суретті аяқтау», «Параллель сызықтар»​. «Сурет құрастыру» тапсырмасында парақта берілген қарапайым пішін (мысалы, дөңгелек немесе ирек сызық) элементін пайдаланып, оқушы мағыналы толық сурет ойлап тауып салуы керек​testingmom.com. Мұнда оқушының қарапайым элементтен қаншалықты күрделі және мазмұнды образ шығарғаны, ойының ерекше, фантазиясының бай екендігі бағаланады. «Суретті аяқтау» тапсырмасында бірнеше аяқталмай қалған қарапайым сурет-фрагменттер (сызықтар, қисықтар) ұсынылады – оқушы олардың әрқайсысын ойына келген ең ерекше тәсілмен толықтырып, тұтас сурет етіп бітіруге тиіс​. Ал «Параллель сызықтар» тапсырмасында парақтағы қатар орналасқан екі сызық жұптарынан мүмкіндігінше көп түрлі бейне немесе композиция құрап салу керек​. Бұл бөлімдегі жұмыстар да жоғарыда аталған төрт көрсеткіш бойынша сарапталады; әсіресе оқушылардың қиялдың шекарасын кеңейтіп, стандартты емес визуалды шешімдер табуы басты назарда болады. Фигуралық тестте мәтін жазу барынша аз (тек суретке атау қою секілді минимал талаптар), сондықтан ол мәдени тұрғыда бейтарап деп есептеледі – түрлі ұлт өкілдері тілді жетік білмесе де, сурет арқылы ойын көрсете алады​. Бағалау нәтижесінде фигуралық бөлім бойынша да жалпы шығармашылық ойлау балдары (флюенттілік, оригиналдылық, т.б.) шығарылады.

Торренс тестері практикалық тұрғыда көптеген мақсатта қолданылады. Ең әуелі, бұл тестер оқушылардың шығармашылық әлеуетін анықтау үшін пайдалы – олардың стандартты пәндік үлгерімімен көріне бермейтін креативті қырларын ашуға мүмкіндік береді. АҚШ-та бұл тест кеңінен таралған: зерттеулер бойынша АҚШ-тың 44 штатының 31-інде дарынды балаларды анықтау жүйесінде шығармашылық бір өлшем ретінде ескеріледі​.

Яғни көптеген мектептерде оқушылардың интеллект, пәндік жетістіктерімен қоса Торренс сияқты креативті ойлау тестілерінен алған баллдары да дарынды бағдарламаларға қабылдау кезінде есепке алынады​. ТКТ сондай-ақ жеке тұлғаның шығармашылық профилін жасауға көмектеседі: қай оқушының қиялы ұшқыр, кімнің ойы оралымды, кімнің идеяны іске асыруға ұмтылысы жоғары – осындай күшті және осал тұстарын анықтауға болады​.

Бұдан бөлек, креативтілікті өлшеуге арналған баламалы тестілер де бар. Мысалы, ғалым С. Медник ұсынған «Қашықтықтағы ассоциациялар тесті» (Remote Associates Test) сөздер арасындағы тосын байланыстар табуды талап етіп, шығармашылық ойдың өзгеше түрін бағалайды. Уоллах және Коган (1965) әзірлеген ойын түріндегі тапсырмалар жиынтығы да баланың шығармашылық бейімділігін еркін атмосферада байқап, балл қоюға бағытталған. Дегенмен мектеп тәжірибесінде ең көп қолданылып, ғылыми негізделген бағалау жүйесі ретінде Торренс тестілері әлемде кең танымал болып отыр.

АҚШ-тағы креативті ойлауды бағалау жүйелері және Қазақстанда бейімдеу мүмкіндіктеріАмерика Құрама Штаттарында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мен бағалау ісі соңғы онжылдықтарда білім саясатының маңызды бағыттарының біріне айналды. XXI ғасыр дағдылары аясында жарияланған білім беру мақсаттарында сыни ойлау, коммуникация, коллаборациямен бірге креативтілік басты төрт құзыреттіліктің бірі болып белгіленген. Алайда, шығармашылық ойлауды барлық мектептерде бірдей өлшейтін бірыңғай ұлттық тест жоқ – көбіне бұл міндет әр штат пен мектеп деңгейінде түрлі тәсілдермен жүзеге асады. Мысалы, жоғарыда айтылған Торренс тестілері көптеген мектеп округтерінде дарынды оқушыларды іріктеу үшін қолданылғанымен, бұл – федералды деңгейде міндетті стандарт емес. Сол себепті ел бойынша креативтілікті бағалау практикасы бірыңғай емес. 2022 жылы алғаш рет халықаралық PISA зерттеуі аясында 15 жастағы оқушылардың «креативті ойлау» қабілеті салыстырмалы түрде тексерілді. Алайда, PISA нәтижелерін ұйымдастырушылар АҚШ мектептерінде шығармашылыққа үйрету тәжірибелері әртүрлі болғандықтан, АҚШ бойынша деректерді жеке шығармағанын атап өтті​. Бұл жағдай АҚШ-та шығармашылықты дамыту мен мониторинг жасауда әркелкі әдістемелер қолданылатынын көрсетеді.

Дегенмен, АҚШ білім беру жүйесінде креативтілікке мән берудің бірнеше заманауи үлгілерін бөліп қарауға болады:Оқу жетістіктерін мониторингілеу жүйелері: Кейбір штаттар мектептердің шығармашылық орта қалыптастыруын бағалайтын “креативтілік индексін” енгізу мәселесін қарастырды. Мәселен, Массачусетс штаты 2010 жылы заң қабылдап, барлық мектептерде оқушылардың шығармашылығын дамытуға қаншалық мүмкіндік жасалғанын өлшейтін индекс әзірлеуді қолға алды. Бұл индекс оқу орнының шығармашыл даму ортасын баллмен бағаламақ – мысалы, өнер сабақтарының қолжетімділігі, пікірсайыс клубтары, ғылыми жобалар мен байқаулар, робототехника немесе кино үйірмелері, оқушылардың зерттеу жобалары сияқты көрсеткіштер есепке алынуы мүмкін​.

Сол секілді, Калифорния мен Оклахома штаттарында да мектептерге арналған шығармашылық және инновация деңгейін анықтайтын индекстер туралы бастамалар көтерілген​e. Бұл жүйелердің ерекшелігі – олар оқушылардың тест нәтижелерін (шығармашылық өнімін) тікелей бағаламайды, керісінше мектептің шығармашыл әрекеттерге қандай мүмкіндіктер («шығармашылыққа ықпал ететін кірістер») беріп отырғанын саралайды​. Мұндай мониторинг нәтижесінде мектептер тек оқуға қажетті біліммен емес, заман талабына сай шығармашылық дағдылармен қаруландыру деңгейімен де қоғам алдында есеп беретін болады.

Сынып ішіндегі бағалау әдістемелері: Креативті ойлауды дамыту күнделікті сабақ барысында да жүзеге асады, оны мұғалімдер түрлі жолмен қадағалап, бағалайды. АҚШ мектептерінде соңғы жылдары жобалық оқыту (Project-Based Learning), пәнаралық кіріктіру (интеграция), STEM/STEAM-білім (ғылым, технология, инженерия, өнер, математика бағыттарын біріктіру) кең тараған. Бұл әдістер аясында оқушылар ашық міндеттерді шешетін жобалар жасап, өнертапқыштықпен айналысады, өз бетінше зерттеу жүргізеді. Мұндай жұмыстарда оқушылардың шығармашылығы дәстүрлі тестке қарағанда айқын көрінеді, сол себепті мұғалімдер арнайы рубрикалар арқылы оқушының идея ұсынудағы тапқырлығын, орындаудағы өзіндік шешімдерін бағалайды.

Зерттеушілердің айтуынша, сабақтағы күнделікті бейресми бағалау – үй тапсырмалары, шығарма, жобалар, суреттер, пікірталастар кезінде мұғалімнің баланы бақылап, шығармашыл әрекеттерін белгілеп отыруы – аса маңызды. Ол ресми тесттердің олқылықтарын толықтырып, әр оқушыға жеке қолдау көрсетуге мүмкіндік береді​. АҚШ-та көптеген мұғалімдер шығармашылықты бағалаудың осындай қалыптастырушы бағалау түрлерін пайдаланады: оқушының портфолиосын талдау, презентация немесе ғылыми жобасын критерийлік шкаламен бағалау, өнер саласындағы жетістіктерін бақылау және т.б.

АҚШ тәжірибелеріне сүйене отырып, оларды Қазақстанның білім беру жүйесіне бейімдеуге болады. Ең алдымен, ғылыми негізделген психометриялық тестілерді локализациялап қолдану мүмкіндігі бар. Мысалы, Торренс тестілерінің вербалды бөлімін қазақ және орыс тілдеріне бейімдеп, мәдени ерекшеліктерді ескере отырып құрастыру қажет болады. Ал фигуралық (суретке негізделген) тапсырмаларды қазақ тілінде оқымайтын оқушыларға да тікелей қолдануға болады, себебі онда мәтін минималды, бағалау негізінен суреттер арқылы жүреді, бұл оны түрлі мәдениетке бейімдеуді жеңілдетеді​. Мұндай тестілерді Қазақстанда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін диагностика жасауға, ерекше дарынды балаларды анықтауға пайдалануға болады. Қазірдің өзінде кейбір білім беру ұйымдары (мысалы, зияткерлік мектептер) қабылдау емтихандарында математика мен тілдік тестілерден бөлек креативтілікке қатысты тапсырмаларды қосып келеді. Бұл тәжірибені кеңейту үшін отандық психологтар мен мұғалімдерді шығармашылықты бағалау әдістемелеріне үйрету, тиісті нормативтік база әзірлеу қажет.

Сонымен қатар, Қазақстан мектептерінде мониторинг жүйесіне шығармашылықты дамыту көрсеткіштерін енгізу мүмкіндігін қарастыруға болады. Мысалы, әр мектептің оқу бағдарламасына шығармашылық сабақтар (өнер, музыка, театр), жобалық жұмыстар, зертханалық және кәсіптік бейімдегі үйірмелер енгізілгенін қадағалайтын көрсеткіштер жүйесін жасауға болады. Мұндай деректерді облыстық, республикалық білім басқармалары жинақтап, мектептердің рейтингін немесе есептілігін әр тараптан бағалауда (ҰБТ нәтижелерімен қоса) пайдалануға болады. Бұл АҚШ-тағы шығармашылық индексі бастамалары тәрізді мектептерді тек емтихан нәтижесімен емес, оқушылардың жан-жақты дамуына жасаған жағдайымен бағалауға ынталандырады.

Бұдан бөлек, Қазақстанда қазіргі кезде қолға алынған бірқатар бастамалар бар. 2016 жылдан бастап жаңартылған білім мазмұны аясында «4К» моделіне – креативтілік, сын тұрғысынан ойлау, коммуникация, коллаборация дағдыларына – басымдық берілуде​researchgate.net. Оқу бағдарламаларына жобалық әдістерді енгізу – соның бір көрінісі. Жобалық оқыту Қазақстан мектептерінде қарқын алып келеді: мысалы, Эдьютопия білім порталында «Қазақстанның мемлекеттік мектептері балаларға жобалық жұмысты енгізу арқылы ғаламдық икемді дағдыларды үйретіп жатыр» деп жазылған​. Бұл – креативті және сыни ойлауды дамытудың тиімді жолы. Осындай әдіс-тәсілдерді жалпыреспубликалық деңгейде таратумен қатар, оқушылардың шығармашылық өсімін бақылау үшін мұғалімдердің біліктілігін арттыру қажет. Яғни әр ұстаз креативтілік көріністерін байқап, ынталандырып, оны бағалау критерийлерін өз тәжірибесінде қолдана білуі керек.Оқушылардың шығармашылық және танымдық қабілеттерін дамытуға бағытталған халықаралық тәжірибелер Әлемнің алдыңғы қатарлы білім беру жүйелері шығармашылық пен инновациялық ойлауды дамытуға ерекше көңіл бөледі. Финляндия мысалында, оқушылардың қиялы мен қызығушылығын өрістету үшін еркін әрі қолдау көрсететін орта құрылып, бастауыш сыныптарда ойын арқылы оқыту, жобалар мен практикалық жұмысты көп қолдану кең тараған. Мұғалімдерге берілген академиялық еркіндік пен бағалаудың икемді жүйесі фин оқушыларының жасанды интеллект дәуірінде сұранысқа ие болатын креативті шешім таба білуіне негіз қалайды. Сингапур, Оңтүстік Корея, Дания тәрізді елдер де соңғы жылдары оқу бағдарламаларын жаңартып, жаттанды білімнен гөрі оқушылардың ойлау дербестігін арттыруға бағытталды.

Нәтижесінде 2022 жылғы PISA халықаралық зерттеуінде осы елдердің оқушылары креативті ойлау бойынша ең жоғары көрсеткіштерге қол жеткізді – мысалы, Сингапур, Корея және Данияда 15 жастағы оқушылардың 90%-дан астамы берілген мәселе бойынша орынлы әрі тың идеялар ұсына алған​. Бұл көрсеткіштер аталмыш мемлекеттердің білім жүйесінде шығармашылықты ерте жастан дамытуға жасаған кешенді шараларының тиімділігін байқатады.

Халықаралық деңгейде түрлі бағдарламалар мен бастамалар оқушылардың шығармашылық және танымдық қабілеттерін шыңдауға көмектесуде. Мысалы, Ұлыбританияда 2002–2011 жылдар аралығында мемлекеттік «Creative Partnerships» бағдарламасы іске қосылып, жүздеген мектептерге суретшілер, актерлер, ғалымдар сияқты шығармашылық кәсіп иелері тартылды​. Олар мұғалімдермен бірлесе отырып, сабақтарды дәстүрлі емес форматта өткізіп, өнер мен ғылымды ұштастыратын жобалар жасады. Зерттеулер бұл бағдарламаға қатысқан оқушылардың шығармашылық белсенділігі мен мектепке қызығушылығы артқанын көрсетті. АҚШ-та көптеген мектептерде сабақтан тыс робототехника, ғылыми жәрмеңкелер, дебат турнирлері, өнер фестивальдері өткізу жолға қойылған – бұлардың бәрі баланың өз дарынын жан-жақты көрсетіп, шығармашылық ойлауын дамытатын орта қалыптастырады. Мысалы, жыл сайын халықаралық деңгейде өтетін Odyssey of the Mind, Destination Imagination сынды шығармашылық шешімдер жарыстарына әлемнің түкпір-түкпірінен оқушылар қатысып, тосын тапсырмаларды команда болып шешеді. Мұндай сайыстар Қазақстан оқушыларына да қолжетімді және кейбір мектептер қатысып жүр, бұның өзі халықаралық шығармашылық қозғалыстың бір бөлігіне енуге мүмкіндік береді.

Халықаралық ұйымдар да шығармашылық пен сыни ойлауды білім саласына енгізуге күш салуда. OECD (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы) және UNESCO соңғы жылдары ұстаздарға арналған тренингтер, нұсқаулықтар әзірлеп, түрлі елдердің озық тәжірибелерін таратумен айналысып келеді. 2019 жылы OECD бастамасымен бірнеше мемлекетте «Білім беруде креативтілік пен сыни ойлауды дамыту» жобасы іске асып, оның барысында мұғалімдерге күнделікті сабақта осы дағдыларды қалай тәрбиелеу керегі жөнінде әдістемелік қолдау көрсетілді​. 2024 жылы Парижде өткен «Білімде креативтілікті күшейту» атты жаһандық саммитте де әлемнің түкпір-түкпірінен жиналған мамандар шығармашыл тұлғаны қалыптастыру жолдарын талқылады. Мұның бәрі қазіргі заманда ұлттардың экономикалық бәсекеге қабілеттілігі тек білімге емес, сол білімді жаңа жағдайда қолдана алатын креативті капиталына да байланысты екенін көрсетеді.

Қорытындылай келе, оқушылардың креативті ойлау деңгейін бағалау – күрделі, бірақ маңызды іс. Америкалық ғалымдар Гилфорд пен Торренс негізін қалаған ғылыми әдістер шығармашылықты өлшеудің нақты құралдарын берді. Торренс тестілері сияқты бағалау тәсілдері оқушының жасырын тұрған шығармашылық әлеуетін анықтауға мүмкіндік береді және әлемде кең қолданыста. АҚШ тәжірибесі көрсеткендей, білім жүйесінде тек тест баллдарын қуаламай, шығармашылық дамуға жағдай жасау да басты назарда болуы тиіс – оны арнайы индекстермен, мониторинг жүйесімен қадағалауға болады. Қазақстан үшін бұл құнды тәжірибелерді бейімдеп қолдану – оқушылардың шығармашылық және танымдық қабілеттерін жаңа деңгейге көтеруге көмектесері сөзсіз. Жаңартылған білім бағдарламалары шеңберінде креативті ойлауды дамытып, оны бағалау мәдениетін қалыптастыру арқылы біз халықаралық білім кеңістігіндегі заманауи үрдістермен үндес ұрпақ тәрбиелей аламыз.

6.2 ПЕДАГОГТЕРДІҢ КРЕАТИВТІ ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУДАҒЫ ТАБЫСТЫЛЫҒЫН БАҒАЛАУ

Қазіргі білім беру жүйесінде мұғалімдердің креативті (шығармашылық) оқыту әдістерін қолдануы – оқушылардың жан-жақты дамуына және білім сапасының артуына ықпал ететін маңызды фактор. Еуропада соңғы жылдары оқытуды инновациялық тұрғыда жетілдіру, оқушылардың сыни және шығармашылық ойлау қабілеттерін дамытуға басымдық берілуде. Алайда, шығармашыл оқыту нәтижелерін бағалау күрделі процесс: оны жүйелеу үшін нақты критерийлер мен әдістер қажет. Төменде мұғалімдердің инновациялық әдістерді тиімді пайдалануын бағалаудың негізгі критерийлері, еуропалық ғалымдардың осы бағыттағы зерттеулері мен әдістері, сондай-ақ Финляндия, Ұлыбритания, Германия және Франция сияқты елдердің тәжірибелері және оларды Қазақстан жағдайында бейімдеу жолдары қарастырылады.

Креативті әдістерді қолдануды бағалау критерийлері

Мұғалімнің оқытудағы креативті тәсілдерін бағалау бірнеше негізгі көрсеткіштер бойынша жүзеге асады:

- Оқыту әдістерін тиімді пайдалану. Мұғалім дәстүрлі «дәріс-түсіндіру» әдісінен гөрі оқушыны белсенді тартатын инновациялық педагогикалық әдістерді қолдана ма? Оқыту барысында проблемалық оқыту, жобалық жұмыстар, ойын техниками немесе пәнаралық байланыстар секілді креативті тәсілдер тиімді пайдаланылса, бұл – маңызды критерий. Зерттеулер көрсеткендей, көптеген еуропалық ұстаздар шығармашылық пен инновацияның маңызын түсінеді, бірақ шын мәнінде сабақ беру кезінде әлі де дәстүрлі, мұғалімге бағытталған әдістер басымдық танытады. Сондықтан мұғалімнің жаңа әдістерді меңгеруі және оларды сабақта шебер қолдануы бағалаудың негізгі өлшемдерінің бірі болып табылады;

- Оқушылардың белсенділігі мен қатысуы. Инновациялық әдістердің табыстылығының басты көрсеткіштерінің бірі – оқушылардың оқу процесіне қаншалықты белсене қатысатыны. Егер оқушылар сұрақ қойып, пікірталасқа түсіп, шығармашылық тапсырмаларды қызығушылықпен орындайтын болса, мұндай белсенділік мұғалім қолданған әдістің тиімділігін көрсетеді. Халықаралық зерттеулер бойынша, мұғалімдер енгізген шығармашылық әрекеттер оқушылардың ынтасын айтарлықтай арттырады: ұстаздардың 81%-ы шығармашылыққа негізделген тапсырмалар оқушылардың қатысу белсенділігін күшейткенін атап өткен. Демек, оқушылардың сабаққа қызығушылығы мен қатысу деңгейі – шығармашыл әдістердің табыстылығын бағалайтын негізгі критериилердің бірі;

- Шығармашылық тапсырмалардың сапасы. Мұғалім әзірлеген тапсырмалар мен жобалардың қаншалықты креативтілігі және білім мақсаттарына сай келуі де бағаланады. Жай ғана жаңашыл идея ұсыну жеткіліксіз – тапсырма оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытып, оларды жаңа шешімдер іздеуге ынталандыруы тиіс. Мысалы, оқушылардың шығармашылық жұмысын бағалау үшін арнайы рубрикалар қолданылады; онда жұмыстың түпнұсқалығы, күрделілігі, практикалық маңызы сияқты өлшемдер ескеріледі. Егер мұғалімнің берген шығармашылық тапсырмалары жоғары деңгейде жоспарланып, оқушылардың сын тұрғысынан және шығармашылық тұрғыдан ойлана білуін көрсетсе, бұл мұғалімнің креативті әдістерді сәтті қолданғанының көрсеткіші;

- Бағалау жүйесі және кері байланыс. Мұғалім оқушының оқу нәтижесін қалай бағалайды? Креативті әдістерді қолданатын педагог дәстүрлі тест не емтиханмен шектелмей, баламалы бағалау тәсілдерін енгізуі мүмкін. Оқушылардың жобаларын қорғауы, портфолио жинақтауы, өзара бағалау немесе өзін-өзі бағалау секілді әрекеттерді ұйымдастыру – мұғалімнің бағалау жүйесінің жаңашылдығын көрсетеді. Еуропалық мектептерде әлі де оқушыларды негізінен формалды тестілеу басым (76%), ал портфолио, өзара бағалау сияқты «балама бағалау» түрлері сирек қолданылатыны анықталған. Сондықтан мұғалімнің дәстүрлі бағалаудан шығып, оқушыға көп қырлы бағалау түрлерін ұсынуы (соның ішінде қателіктен үйренуге мүмкіндік беретін формативті бағалау) оның шығармашылық әдістерінің табыстылығын айғақтайды;

- Оқыту нәтижелері (оқушылардың жетістіктері). Ақыр соңында, креативті әдістердің тиімділігі оқыту нәтижелерінен көрінуі тиіс. Мұнда тек академиялық үлгерім ғана емес, сондай-ақ оқушылардың жеке дамуы, шығармашылық қабілеттерінің артуы, коммуникация және ынтымақтастық дағдыларының қалыптасуы сияқты нәтижелер ескеріледі. Мысалы, Ұлыбританиядағы зерттеулер шығармашылыққа негізделген оқыту оқушылардың оқу үлгеріміне де, жеке дамуына да оң әсер ететінін көрсетті: шығармашылық тәсілдерді жүйелі қолданған мектептерде оқушылардың оқу материалын игеруі жақсарып қана қоймай, олардың оқу қуанышы мен болашаққа қажетті құзыреттері жоғары бағаланған. Сол сияқты, Германияда енгізілген “тереңдетілген оқу” (Deeper Learning) әдістері оқушылардың білімді өмірде қолдана білу қабілетін және шығармашылық шешім табуын дамытып, осы қабілеттер бойынша бағаланатынын көрсетеді. Оқушылардың осындай жетістіктері мұғалім еңбегінің нәтижелілігін, яғни креативті оқыту әдістерінің табыстылығын айқын дәлелдейді.

Еуропалық зерттеулер мен әдістер

Еуропалық ғалымдар мен ұйымдар креативті педагогиканы дамыту және оны бағалау бойынша көптеген зерттеулер жүргізіп, әдістемелер ұсынуда. 1999 жылы Ұлыбританияның NACCCE есебі (Ұлттық кеңес) «шығармашыл оқыту» (teaching creatively) мен «шығармашылыққа үйрету» (teaching for creativity) ұғымдарын ажыратып көрсетті. Біріншісі – мұғалімнің оқу үдерісін қызықты да тиімді ету үшін қиялға негізделген әдістерді қолдануы, ал екіншісі – тікелей оқушылардың өздерінің шығармашылық ойлауын дамытуға бағытталған оқыту тәсілдері. Қазіргі заман педагогикасында бұл екеуі тығыз байланыста: мұғалімнің шығармашыл тәсілі оқушыны да шығармашылыққа баулиды.

Шығармашылық оқытуды бағалау құралдарына қатысты Еуропада түрлі бастамалар бар. OECD ұйымы оқушылардың шығармашылық ойлау дағдыларын бағалау үшін арнайы құрастырылған критерийлер жүйесін (рубрика) жариялады.

Дегенмен, ғылыми зерттеулер мұғалімдердің шығармашылығын сандық өлшеу қиын екенін айтады – еуропалық мұғалімдердің тек жартысы ғана «шығармашылық бағалануы мүмкін» деп санайды екен. Көптеген елдерде оқушылардың шығармашылық жетістігін бағалау әлі де дәстүрлі тестілерге сүйенеді, ал жобалау жұмыстары, портфолио, бірін-бірі бағалау сияқты инновациялық бағалау тәсілдері толыққанды орныға қойған жоқ. Сондықтан еуропалық әдіскерлер шығармашылықты бағалау үшін аралас әдістерді қолдану, сандық және сапалық көрсеткіштерді үйлестіру қажеттігін айтады. Мысалы, мұғалімнің сабағына сыртқы эксперттік бақылау, ата-ана мен оқушы пікірлері, сыныптағы атмосфераны талдау – осылардың барлығы бірлесіп мұғалім еңбегінің креативтілігін бағалауға мүмкіндік береді деген тұжырымдар бар.

Сонымен қатар, Еуропада заманауи оқыту технологияларын енгізу бойынша ауқымды зерттеулер жүргізілуде. Интерактивті тақталар, онлайн-платформалар, сандық ресурстарды сабақта пайдалану – барлығы мұғалімдердің жаңа әдістерді қолдануына ықпал етеді. Зерттеулер көрсеткендей, еуропалық мұғалімдердің басым көпшілігі ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (АКТ) оқытуды жетілдіруге үлкен пайдасы барын мойындайды және АКТ оқушылардың шығармашылығын дамытуға да тиімді құрал бола алады деп есептейді. Алайда технологияны пайдалануда да оны дәстүрлі тәсілмен қолдану мен шынымен инновациялық қолданудың айырмашылығы бар. Мысалы, Европада көптеген мұғалімдер интерактивті құралдарды тек презентация, фронталды оқыту үшін пайдаланады, ал оның нағыз шығармашылық әлеуеті (оқушыларға өз материалы мен жобаларын жасауға мүмкіндік беру, желіде ынтымақтастық орнату) толық ашылмай отыр. Осыған орай, еуропалық сарапшылар мұғалімдердің АКТ-ны шығармашылық тұрғыда қолдану қабілетін дамытатын арнайы даярлықтан өтуі керектігін айтады – мысалы, цифрлық педагогика бойынша біліктілікті арттыру курстары, ең үздік инновациялық практикаларды тарату шаралары.

Еуропалық Комиссияның зерттеуі (ICEAC жобасы) креативті оқытуға кедергі болатын және оны ынталандыратын факторларды жан-жақты талдап, білім жүйесіне өзгеріс енгізудің кешенді тәсілін ұсынады. Нәтижесінде білім беру саласын жетілдірудің бес негізгі бағыты белгіленді: 1) оқу бағдарламалары (мазмұнды икемді етіп құру), 2) педагогика және бағалау (шығармашылыққа мүмкіндік беретін оқыту және бағалау әдістері), 3) мұғалімдерді даярлау (жаңашылдыққа үйрету), 4) цифрлық технологиялар (АКТ-ны тиімді қолдану) және 5) білім беру мәдениеті мен көшбасшылық. Бұл бағыттар бойынша үйлесімді жұмыс істелгенде ғана мектептерде шын мәнінде шығармашыл орта қалыптасады деп саналады. Мәселен, сарапшылардың пікірінше, оқу бағдарламасын өзгерту бағалау жүйесі өзгермесе нәтиже бермейді; сол сияқты мектеп мәдениеті жаңашылдықты қолдамаса, ең озық әдістерді енгізген мұғалімнің өзі қиындыққа тап болады. Осылайша, Еуропадағы зерттеулер креативті педагогиканы дамыту тек жеке мұғалімдердің еншісінде емес, бүкіл жүйелік деңгейде қолдау табуы тиістігін көрсетеді.

Еуропа елдерінің креативті педагогика тәжірибелері

Әр түрлі Еуропа елдері шығармашылық оқыту тәсілдерін білім беру жүйесіне енгізуде өзіндік тәжірибе жинақтаған. Төменде Финляндия, Ұлыбритания, Германия және Франция мысалдарындағы маңызды ерекшеліктер келтірілген:

Финляндия: Бұл ел білімдегі жаңашылдығы және табысты оқыту нәтижелерімен танымал. Финляндияда мұғалімдер жоғары дәрежеде даярланады (барлығы дерлік магистр дәрежесіне ие) және оларға кәсіби автономия берілген – яғни, мұғалімдер өз сыныбына сай оқу жоспарын дербес құра алады​qridi.com. Оқу бағдарламасы holistikалық тұрғыдан құрылады: пәндер бойынша мазмұнмен қатар «transversal» деп аталатын сквозные құзыреттер (сын тұрғысынан ойлау, шығармашылық, ынтымақтастық т.б.) енгізілген​. Фин мектептері оқытуда жобалық, құбылысқа негізделген оқыту (phenomenon-based learning) әдістерін пайдаланады – оқушылар бір құбылысты бірнеше пәннің тоғысында зерттеп, шығармашылық жобалар орындайды. Ең бастысы, Финляндияда бағалау жүйесі оқушыларды рейтингке бөлмеуге тырысады: жиынтық емтихандардың орнына үздіксіз формативті бағалау қолданылады, әртүрлі тәсілдермен баланың ілгерілеуі қадағаланады​. Мұғалімдер портфолио, өздік бағалау сияқты құралдарды пайдаланып, оқушыларға қателесуден қорықпай, шығармашылықпен жұмыс істеуге жағдай жасайды. Осындай әдістердің нәтижесінде фин оқушылары пәндік білімді терең меңгеріп қана қоймай, жаңаны үйренуге деген қызығушылығы жоғары және өз оқуына жауапкершілікпен қарайды.

Ұлыбритания: Британияда оқытудағы шығармашылыққа көп жылдан бері мән беріліп келеді. 1999 жылы шыққан «All Our Futures: Creativity, Culture and Education» атты ұлттық есепте шығармашылықты білім беру жүйесінің өзегіне айналдыру қажеттігі айтылған. Сол есепте белгіленгендей, мұғалімнің шығармашылықпен оқытуы (сабақты қызықты ету үшін қиялға ерік беру) мен оқушыны шығармашылыққа үйретуі (оның қиялдау, жаңа ойлау қабілетін дамыту) – екеуі де маңызды​. Ұлыбритания мектептерінде көркем өнер, драма, музыка секілді пәндер арқылы, сондай-ақ пәнаралық жобалар арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жолға қойылған. 2000-жылдары іске асқан Creative Partnerships бағдарламасы аясында суретшілер, актерлер сияқты «креативті мамандар» мектептермен серіктес болып, сабақтарға қатысып, бірлескен жобалар жүргізді. Бұл бастама мұғалімдердің өздерінің де кәсіби дамуына зор ықпал етті: зерттеу нәтижесінде шығармашылық серіктестікке белсене қатысқан ұстаздардың ынта-ықыласы артып, оқыту әдістерінде жаңашылдық пайда болғаны, көшбасшылық қабілеттері жетіліп, ең бастысы – оқушылардың шығармашылық белсенділігі мен үлгерімі жақсарғаны анықталды​. Сондай-ақ, Англияның OFSTED инспекциясы да жоғары баға берген мектептердің көпшілігі оқу үдерісінде оқушылардың сұрақ қою, идея генерациялау, өзіндік зерттеу жасау мүмкіндіктерін кеңінен қолданатынын байқаған. Қорыта айтқанда, Ұлыбритания тәжірибесі мемлекет деңгейіндегі бағдарламалар мен мектеп басшылығының қолдауы мұғалімнің шығармашыл әдістерді қолдануын ынталандырған кезде, оның нақты нәтижесі болатындығын көрсетті.

Германия: Германияның білім беру жүйесі дәстүрлі түрде академиялық жетістіктер мен тәртіпке мән бергенімен, соңғы жылдары инновациялық педагогикаға бетбұрыс байқалады. Мысалы, Германияда “Deeper Learning” (тереңдетілген оқыту) атты пилоттық жоба жүзеге асуда​. Бұл әдісте оқушылар білімді жай меңгеріп қана қоймай, оны шығармашылық тұрғыда қолданып, шынайы өмірдегі мәселелерді шешуге үйренеді. Практика жүзінде тереңдетілген оқыту үш кезеңнен тұрады: әуелі мұғалім қажетті базалық білімді береді, одан соң оқушылар топтарда өздері таңдаған бағытта жоба немесе зерттеу тапсырмасын терең игереді, ақырында сол игерген білімдерін қолданып нақты бір өнім не шешім жасайды​. Бағалау да дәстүрлі тест түрінде емес, оқушының жасаған «нақты өніміне» (authentic product) беріледі​. Бұл тәсіл оқушылардың ынтасын арттырып, пәнді терең түсінуге, сыни ойлау мен шығармашылыққа үйретеді. Германияның кейбір инновациялық мектептері (мысалы, Берлин қаласындағы Evangelische Schule Berlin Zentrum) оқушылардың азаматтық жауапкершілігі мен дербестігін дамыту үшін оқу үдерісіне жобалық оқытуды, демократиялық басқаруды енгізген. Жалпы алғанда, Германияда федералды деңгейде білім беруді жаңарту ұзақмерзімді бағытта жүргізілуде: цифрландыру, STEM-бағдарламалар, Maker қозғалысы (жасампаздық дағдыларын дамыту) арқылы мұғалімдерге дәстүрлі әдістерден шығып, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін аша түсетін мүмкіндіктер берілуде.

Франция: Франция білім беру жүйесі орталықтандырылған қатаң бағдарламаларымен белгілі, алайда соңғы онжылдықта бұл ел де оқыту әдістемелерін жаңғыртуға қадамдар жасауда. 2015 жылғы білім реформасы аясында collège (орта буын) сыныптарына арналған жаңа бағдарламаға пәнаралық жобалар (EPI – Enseignements Pratiques Interdisciplinaires) енгізілді. Мұның мақсаты – оқушыларды бірнеше пәннің тоғысындағы практикалық жобаларға қатыстыру арқылы шығармашылығын және ынтымақтастық дағдыларын дамыту. Сонымен бірге, бастауыш және негізгі мектептерде «La main à la pâte» («Қамыр илеу», ауыспалы мағынада – іске қолды асыра кірісу) атты ғылыми-білім беру бастамасы кең тараған. Бұл бағдарлама Nobel сыйлығының лауреаты Георгий Шарпактың жетекшілігімен басталып, оқушыларды ғылым пәндерінде зерттеушілік және тәжірибелік тәсілмен оқытуға бағытталған. La main à la pâte шеңберінде оқушылар тәжірибелер жасап, өз бетінше ғылыми жобалар қорғайды, ал үздік нәтижелер көрсеткен сыныптар мен мұғалімдерге жыл сайын Француз Ғылым академиясының арнайы жүлделері табысталады. Бұл – мұғалімдерді шығармашылық ізденіске ынталандырудың бір жолы. Францияда сонымен қатар цифрлық технологияларды оқытуға кіріктіру, программалауды ерте жастан үйрету секілді жаңалықтар енгізілуде, бұлар оқушылардың тек дайын білімді алуына емес, өз жобаларын жасауына (мысалы, кодтау арқылы ойын не қосымша жасау) мүмкіндік береді. Дегенмен, француз білім жүйесінде жоғары сыныптарда ұлттық емтихандар (Le Bac) маңызды рөл атқаратындықтан, бағалау дәстүрі баяу өзгеруде. Қазіргі реформалар бағалауды құзыретке негіздеу (skills-based assessment) бағытына ойысып, оқушылардың шығармашылық, сыни ойлау, ынтымақтастық сияқты “XXI ғасыр дағдыларын” да оқу жетістіктерінің ажырамас бөлігі ретінде қарастыруды көздейді. Франция мысалынан байқайтынымыз – тіпті мейлінше орталықтанған жүйенің өзінде мұғалімдердің жаңашыл әдістеріне орын табуға болады: мемлекет деңгейінде белгілі бір еркіндік (пәнаралық курс, жобалар) берілсе, көптеген француз ұстаздары оқытуды жандандыратын шығармашылық әдістерді ықыласпен қабылдайды.

Қазақстанның білім беру жүйесіне бейімдеу мүмкіндіктері

Еуропа елдерінің озық тәжірибелері мен зерттеу қорытындылары Қазақстанның жаңартылып жатқан білім беру жүйесі үшін құнды үлгі бола алады. Соңғы жылдары Қазақстан да оқытуды жаңғырту, шығармашылық және сын тұрғысынан ойлауды дамыту мақсатында ауқымды реформалар жүргізуде (мысалы, жаңартылған мазмұнға көшу, критериалды бағалау жүйесін енгізу). Дегенмен, креативті педагогиканы толыққанды жүзеге асыру үшін бірқатар бейімдеу қадамдарын ескеру қажет:

1. Оқу бағдарламалары мен бағалау жүйесін жетілдіру. Еуропалық сарапшылар curricula мен assessment тығыз байланысты екенін айтады – яғни, бағдарламада шығармашылықты көздейтін өзгерістер енгізілсе, оны бағалау тәсілі де соған сай болу керек. Қазақстандық оқу бағдарламаларын жеңілдетіп, икемді ету – шығармашылық әдістерді енгізудің алғышарты. Мазмұн тым ауыр болса, мұғалімге эксперимент жасауға уақыт та қалмайды. Сондай-ақ, бағалау жүйесі оқушының әртүрлі жетістіктерін ескере алатындай болуы тиіс. Қазір енгізілген критериалды бағалау осы бағыттағы қадам болып табылады, өйткені ол белгілі бір шектен шыққан шығармашылық жауаптарды да бағалауға мүмкіндік береді. Дегенмен, жоғары сыныптардағы ҰБТ, емтихан сияқты сынақтар әлі де көбіне дәстүрлі типте. Еуропа тәжірибесі көрсеткендей, үлкен емтихандардың форматында шығармашылық тапсырмалар үлесін көбейту не балама портфолио, жобалық жұмыстарды нәтижеге қосу – мектептерді шығармашылыққа ынталандырады. Сондықтан Қазақстанда бағалауды реформалауды жалғастырып, оқушылардың жобалық жұмыс, зерттеу жұмысы, өнертапқыштық қабілеттерін бағалайтын компоненттерді жүйеге енгізу маңызды;

2. Мұғалімдерді даярлау және ынталандыру. Креативті әдістерді мектепте орнықтыру үшін мұғалімдердің өзі сол жаңашылдыққа дайын болуы қажет. Еуропадағы зерттеулер көптеген мұғалімдердің арнайы дайындық пен қолдау болмағандықтан, жаңа идеяларды іске асыруға қорқақтайтынын көрсеткен. Қазақстанда да мұғалімдерді шығармашылық педагогикаға үйрету курстарын көбейту, үздік шетелдік тәжірибемен таныстыру, әріптестер арасында тәжірибе алмасуды арттыру қажет. Мысалы, Финляндияда мұғалімдерге әдістемелік еркіндік берілсе де, оларды кәсіби қауымдастықтар арқылы қолдап отырады; Ұлыбританияда шығармашыл мұғалімдер тәжірибесін таратуға арналған арнайы жобалар болғаны мәлім. Осындай тәсілдерді Қазақстанда қолдану – әр мектепте жаңашыл идеяларға ашық мәдениет қалыптастыруға көмектеседі. Мұғалімдердің креативтілігі көбіне басшылық тарапынан қолдауға байланысты: мектеп әкімшілігі мұғалім эксперименттеріне оң көзқарас танытып, сәтсіздік болса жазғырмай, керісінше талдап, бірге шешім іздесе – ұстаздар инновациядан қорықпайтын болады. Сол үшін мектеп директорларын да креативті лидерлікке оқыту, жалпы білім беру мәдениетін жаңалау (иерархиялық қатаң стильден гөрі ынтымақтастық стиліне көшу) қажеттігі туындайды;

3. Озық технологиялар мен ресурстарды пайдалану. Еуропа тәжірибесі АКТ мүмкіндіктерін толық пайдаланбау – шығармашылықты шектеуі мүмкін екенін көрсетті. Қазақстан цифрлық трансформацияны қолға алып отырған ел ретінде бұл мүмкіндікті пайдалана алады. Мысалы, ауыл мен қала мектептері арасындағы алшақтықты азайту үшін онлайн платформалар арқылы ең жақсы сабақтарға қол жеткізу, мұғалімдерге арналған халықаралық вебинарлар, т.б. ұйымдастыруға болады. Қазірдің өзінде Қазақстанда инновациялық мектептер пайда болуда: High Tech Academy сияқты жобалар жобалық-бейіндік оқытуды, STEAM-әдістерін енгізіп келеді. Сонымен қатар, программалау бағытындағы 42 сияқты peer-to-peer (тең-теңінен үйрену) модельдегі мектептер ашылуда, онда дәстүрлі мұғалім рөлі өзгеріп, студенттер бір-бірінен оқу арқылы тәжірибелік дағдыларды меңгеруде. Мұндай тәсілдер оқушылардың ынтымақтастық, өзін-өзі басқару, шығармашылықпен мәселелерді шешу қабілеттерін дамытады. Яғни, Қазақстан әлемдік трендтерден қалыспай, технология мен білімнің интеграциясы негізінде оқытуды жаңаша ұйымдастыру арқылы креативтілікке жол ашып отыр. Алдағы уақытта әр сыныпта сандық storytelling, робототехника, виртуалды зертханалар секілді құралдарды қолдану кеңейсе, мұғалімдер үшін де сабақ жүргізудің тың жолдары пайда болады;

4. Халықаралық тәжірибені жергілікті жағдайға бейімдеу. Еуропа елдерінің тәжірибесін тікелей көшіру емес, Қазақстанның өз ерекшеліктеріне ыңғайлау маңызды. Мысалы, Финляндиядағы сияқты оқу уақытын қысқарту немесе үй жұмысын азайту біздің жағдайға бірден сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ финдердің бағалау тәсілдерінен үйренуге болады (формативті бағалаудың тиімді әдістері, оқушылардың өзін-өзі бағалауы). Ұлыбританиядағы шығармашылық жобаларға сыртқы мамандарды тарту үлгісі бізде де қолданылуда – көптеген мектептер өнер, бизнес өкілдерін шеберлік сабағына шақырады. Мұны жүйелі бағдарламаға айналдыру оқушыларға да жаңа өріс ашар еді. Германияның пәнаралық “құзыретке негізделген” оқыту модельдері біздегі «Жаңартылған білім мазмұны» бағдарламасымен үндес, оны іске асыруда неміс педагогтарының әдістемелік материалдарын пайдалануға болады. Францияның La main à la pâte сияқты ғылыми-жаратылыстану бағытында оқушыларды зерттеу жұмысына баулу тәжірибесі біздің “Жас ғалым” жобалары арқылы өрістей алады. Білім беру – мәдени үрдіс екенін ескерсек, әр жаңалықты енгізуде ұлттық салт-дәстүр, құндылықтар контекстін ескеру қажет. Мысалы, топтық жұмыс пен ашық пікір білдіру әр оқушы үшін үйреншікті болмауы мүмкін – оны сатылап енгізу керек. Сол себепті, Қазақстанда пилоттық жобалар арқылы (мысалы, белгілі бір мектептерде немесе сыныптарда) еуропалық әдістерді сынақтан өткізіп, жергілікті мұғалімдер мен әдіскерлердің бірлесіп бейімдеуі тиімді болмақ.

Педагогтердің креативті әдістерді қолданудағы табыстылығын бағалау кешенді көрсеткіштерге сүйенеді – сабақтағы әдіс-тәсілдердің жаңашылдығы, оқушының белсенді оқу ықыласы, берілген тапсырмалардың шығармашыл сипаты, балама бағалау жүйесін қолдану және ең бастысы, оқушылардың қол жеткен нәтижелері. Еуропалық ғалымдардың зерттеулері білім беру жүйесінде шығармашылықты дамыту үшін бағдарламалар, бағалау, мұғалімдерді қолдау, технологияны пайдалану және мектеп мәдениеті сияқты бірнеше бағытта қатар жұмыс жүргізу керектігін айқындап берді. Финляндия, Ұлыбритания, Германия, Франция сынды елдердің тәжірибелері мұғалімге еркіндік беру, оқу бағдарламасын икемдеу, жобалық-тәжірибелік оқытуды енгізу, сыртқы креативті серіктестермен ынтымақтастық орнату сияқты тиімді жолдарды көрсетеді. Қазақстанның білім беру жүйесі осы озық тәжірибелерді өз контекстінде үйлестіре отырып, шығармашыл ұстаздарды қолдай білсе, болашақ ұрпақтың креативті және сыни ойлау қабілеті жоғары, білімді де білікті болып шығатыны сөзсіз. Шығармашылықты бағалау әрдайым оңай болмаса да, анығында, «бағаланбайтын» нәрсе ретінде шетке ысырып қоюға келмейді – керісінше, жаңа тәсілдер арқылы оның игілігін анықтап, ең бастысы, барлық деңгейде шығармашыл бастамаларға қолдау көрсету білімде жаңғыру мен табысқа жеткізбек.

ҚОРЫТЫНДЫ

Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту – қазіргі білім беру жүйесінің маңызды міндеттерінің бірі. Қоғамның өзгеруіне байланысты білім беруде дәстүрлі әдістерден жаңашыл, креативті тәсілдерге көшу қажеттілігі туындауда. Креативті техникаларды қолдану арқылы оқушылардың ойлау қабілеттерін арттыру, олардың шығармашылық әлеуетін ашу және білімді өмірде қолдану дағдыларын қалыптастыруға болады. Осы әдістердің мәні, олардың түрлері, енгізу ерекшеліктері және тиімділігін бағалау тәсілдері зерттеу барысында қарастырылды.

Зерттеудің бастапқы кезеңінде танымдық қабілеттердің компоненттері анықталып, олардың кешенді түрде дамытылуының педагогикалық маңызына ерекше назар аударылды. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту олардың интеллектуалды өсуімен қатар, зерттеушілік дағдыларын жетілдіруге де ықпал етеді. Танымдық қабілеттер тек теориялық білім алумен шектелмей, оны тәжірибеде қолдану арқылы бекітіледі. Сондықтан креативті техникаларды оқу үдерісіне енгізу танымдық қабілеттерді дамытудың ең тиімді жолдарының бірі болып саналады.

Креативті техникалардың әртүрлі түрлері бар, олардың әрқайсысы оқушының белгілі бір қабілетін дамытуға бағытталған. Ойын арқылы оқыту, зерттеу негізінде оқыту, жобалық жұмыстар, STEAM-білім беру әдістері, дизайн-ойлау (design thinking), миға шабуыл (brainstorming) және т.б. әдістер оқушылардың белсенділігін арттырып, оларды дербес шешім қабылдауға үйретеді. Креативті әдістерді қолдану барысында оқушылардың сын тұрғысынан ойлау қабілеттері дамиды, олар стандартты емес шешімдер табуға машықтанады және өз ойларын еркін жеткізуге дағдыланады. Бұл тәсілдер олардың әлеуметтік бейімделуіне, коммуникативтік дағдыларын жетілдіруге және жеке тұлға ретінде қалыптасуына оң әсерін тигізеді.

Зерттеуде креативті техникаларды қолданудың әдістері мен құралдары егжей-тегжейлі қарастырылды. Мұғалімдер үшін креативті әдістерді тиімді қолдану үшін бірнеше факторларды ескеру қажет: біріншіден, оқушылардың жас ерекшеліктері; екіншіден, оқыту мазмұнының күрделілік деңгейі; үшіншіден, қолданылатын әдістің оқу мақсатына сәйкестігі. Мысалы, бастауыш сыныптарда ойын арқылы оқыту және визуалды құралдарды пайдалану тиімді болса, жоғары сыныптарда жобалық және зерттеу жұмыстарына көбірек мән берген жөн. Сонымен қатар, цифрлық технологияларды оқу үдерісіне енгізу де маңызды, өйткені заманауи оқушылар ақпаратты дәстүрлі әдістерден гөрі интерактивті құралдар арқылы жақсы қабылдайды.

Креативті техникаларды енгізуде шетелдік тәжірибе, оның ішінде америкалық ғалымдардың көзқарастары маңызды рөл атқарады. Джой Пол Гилфорд пен Эллис Пол Торренстің зерттеулері шығармашылық ойлауды дамытуда дивергентті ойлау, идеялар ағымы, ойлау икемділігі және ерекше шешімдер табу қабілеті басты факторлар екенін көрсетті. Бұл теориялар креативті техникаларды әзірлеу мен енгізудің ғылыми негізін қалады. Сонымен қатар, зерттеуде Финляндия, Ұлыбритания, Германия, Франция сияқты елдердің тәжірибесі қарастырылды. Бұл елдерде креативті оқыту әдістері кеңінен қолданылады және олар білім беру жүйесінің маңызды бөлігіне айналған.

Қазақстандық білім беру жүйесінде креативті техникаларды енгізу ерекшеліктері қарастырылып, қазіргі ахуалға талдау жасалды. Елдегі білім беру реформалары аясында креативті оқыту әдістерін енгізу бағытында көптеген жұмыстар жүргізілуде. Дегенмен, кейбір кедергілер бар, оның ішінде мұғалімдердің креативті әдістерді қолдануға дайындығы, оқу бағдарламаларының икемділігі және оқу үдерісін ұйымдастырудағы шектеулер. Бұл мәселелерді шешу үшін мұғалімдерді креативті оқыту әдістеріне үйрету, оқыту мазмұнын жаңарту және инновациялық білім беру технологияларын кеңінен пайдалану қажет. Білім беру жүйесіндегі креативті әдістердің тиімділігін арттыру үшін мектептерді жаңа технологиялармен жабдықтау және қаржыландыру мәселесі де маңызды рөл атқарады. Білім және ғылым министрлігінің бюджеттен бөлетін қаржысы оқу орындарының техникалық жабдықталуын жақсартуға бағытталуы тиіс. Цифрлық білім беру платформалары, интерактивті тақталар, зертханалық жабдықтар және басқа да инновациялық құралдар мұғалімдер мен оқушыларға шығармашылықпен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қаржыландыру жүйесінің ашықтығын қамтамасыз ету, қаражаттың тиімді бөлінуін бақылау маңызды.

Креативті техникалардың тиімділігін бағалау үшін оқушылардың шығармашылық ойлау деңгейін анықтайтын тестілер мен мониторинг жүйелері қолданылуы қажет. Америкалық ғалымдар әзірлеген Торренс тестілері және басқа да әдістемелер оқушылардың шығармашылық қабілеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, мұғалімдердің креативті әдістерді қаншалықты тиімді қолданатынын бағалау да маңызды. Бұл үшін олардың сабақты өткізу әдістемесі, оқушылардың белсенділігі, шығармашылық тапсырмалардың мазмұны, бағалау жүйесі және оқушылардың жетістіктері сияқты критерийлер қарастырылады.

Қорытындылай келе, оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуда креативті техникаларды қолдану – қазіргі заманғы білім берудің ажырамас бөлігі. Бұл әдістер оқушылардың белсенділігін арттырып қана қоймай, олардың ойлау қабілеттерін жетілдіреді, шығармашылық әлеуетін ашады және қоғамда өз орнын табуға көмектеседі. Қазақстандық білім беру жүйесінде креативті әдістерді кеңінен енгізу үшін бірқатар шаралар қажет: мұғалімдердің біліктілігін арттыру, оқу бағдарламаларын жаңғырту, білім беру процесіне инновациялық технологияларды енгізу және бағалау жүйесін жетілдіру.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, креативті оқыту әдістерін тиімді қолданған жағдайда оқушылардың танымдық қабілеттері айтарлықтай артады, олар стандартты емес ойлау қабілетіне ие болып, алған білімін өмірде қолдана біледі. Бұл әдістерді енгізу – оқушылардың болашақта бәсекеге қабілетті маман болуына, инновациялық ойлау дағдыларын меңгеруіне және үздіксіз білім алуға ынталандыруына септігін тигізеді. Сондықтан білім беру саласында креативті тәсілдерді дамыту мен енгізу ұзақ мерзімді басымдық ретінде қарастырылуы тиіс.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Alfonso-Benlliure, V. et al. (2013). Evaluation of a creativity intervention program for preschoolers. Thinking Skills and Creativity.

2 Amabile, T.M. (1983). The social psychology of creativity: A componential conceptualization. Journal of Personality and Social Psychology.

3 Amabile, T.M. Creativity in context: Update to the social psychology of creativity.

4 Chan, S. et al. (2014). Personal and environmental factors affecting teachers’ creativity-fostering practices in Hong Kong. Thinking Skills and Creativity.

5 Creative Partnerships (UK) (2002–2011). Ұлыбританиядағы мектептерде шығармашылықты дамыту бағдарламасы.

6 Edutopia (2016). Қазақстан мектептерінде жобалық оқыту арқылы XXI ғасыр дағдыларын дамыту тәжірибесі.

7 European Commission & OECD (2011). JRC Research on Creativity and Innovation in Education. publications.jrc.ec.europa.eu

8 GeniusRevive (2024). Creativity in Education. geniusrevive.com

9 Gralewski, J. et al. (2012). Creativity and school grades: A case from Poland. Thinking Skills and Creativity.

10 Guilford, J.P. Дивергентті ойлау және шығармашылық қабілеттерінің төрт факторы туралы. en.wikipedia.org

11 La main à la pâte (Франция). Ғылыми пәндерде зерттеушілікке баулитын қозғалыс. pas.va

12 Moreland, R.L. et al. (2000). Exploring the Performance Benefits of Group Training: Transactive Memory or Improved Communication? Organizational Behavior and Human Decision Processes.

13 NACCCE (1999). Ұлыбританиядағы шығармашылық оқытудың маңызы туралы мемлекеттік баяндама. oro.open.ac.uk

14 NFER Research. Creative Partnerships бағдарламасының нәтижелері. artsedsearch.org

15 Ofsted (2010). Шығармашылық тәсілдер оқу стандарттарын көтеруге ықпал етеді. dera.ioe.ac.uk

16 PISA 2022 Report. Сингапур, Корея, Дания және басқа елдердегі шығармашылық ойлау нәтижелері. en.wikipedia.org

17 Torrance Tests (Figural Tasks). Picture Construction, Completion, Parallel Lines сипаттамасы. testingmom.com

18 Torrance Tests (Verbal Tasks). Unusual Uses, Impossibilities сипаттамасы. testingmom.com

19 Torrance, E.P. (1995). Why Fly? A philosophy of creativity. Norwood: Ablex.

20 Torrance, E.P. Торренс тестілерінің құрылымы мен Гилфорд еңбектеріне негізделуі. en.wikipedia.org

21 Абасилов А. (2016). Əлеуметтік лингвистика сөздігі. Алматы.

22 Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения. Педагогика.

23 Бастауыш мектеп журналы №5 1998ж.

24 Бастауыш мектеп №3, 4 2010ж.

25 Бастауыш сыныпта оқыту журналы №1 2006ж.

26 Гилфорд Дж. (1965). Три стороны интеллекта. Психология мышления. Москва: Прогресс.

27 Дəулетбекова Ж., Рай Қ. (2013). Сөйлеу білу – өнер: көмекші құрал. Алматы: Ғылым ордасы.

28 Дамыта оқыту технологиялары Б. А. Түрғынбаева, Алматы, 2000ж.

29 Оразбаева Ф. (2019). Тілдік қатынас. Бес томдық шығармалар жинағы. Алматы.

30 Самостоятельная работа учащихся на уроках Автор: Есипов Б.П. | Педагогика.

31 Қазақстан мектебі Алматы, №8 2003ж.

МАЗМҰН

	КІРІСПЕ	2
1	ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТІҢ КОМПОНЕНТТЕРІ	5
1.1	ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН КЕШЕНДІ ТҮРДЕ ДАМЫТУ – ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕ РЕТІНДЕ	8
2	КРЕАТИВТІ ТЕХНИКАЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ	14
2.1	ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ – ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ СӘТТІ СОЦИАЛИЗАЦИЯСЫНЫҢ ШАРТЫ	16
3	КРЕАТИВТІ ТЕХНИКАЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ҚҰРАЛДАРЫ	24
4	ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРДІ ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР: АМЕРИКАЛЫҚ ҒАЛЫМДАРДЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫ	30
5	ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУДА, КРЕАТИВТІ ТЕХНИКАЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ	32
5.1	МЕКТЕПТЕРДІ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР МЕН ЖАБДЫҚТАРМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ АРНАЛҒАН БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ БЮДЖЕТТІК БӨЛІНІСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ	37
5.2	ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ КРЕАТИВТІ ТЕХНИКАЛАРДЫ ЕНГІЗУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ	40
6	КРЕАТИВТІ ТЕХНИКАЛАРДЫҢ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ	43
6.1	ОҚУШЫЛАРДЫҢ КРЕАТИВТІ ОЙЛАУЫН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ	43
6.2	ПЕДАГОГТЕРДІҢ КРЕАТИВТІ ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУДАҒЫ ТАБЫСТЫЛЫҒЫН БАҒАЛАУ	49
	ҚОРЫТЫНДЫ	59
	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ	61