ОҚУШЫНЫҢ ҚОБЫЗДА ОЙНАУ ШЕБЕРЛІГІН ДАМЫТУ

«Солтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің білім басқармасы» КММ

«Ғабит Мүсірепов атындағы ауданның білім бөлімі» КММ

«Өнер мектебі»

Қобыз сыныбының ұстазы

Дәріпхан Амангелді

Музыка – ерекше өнер түрі. Оның көп жақты сырын игеру, түсіну, қабылдау, тереңдеу тым ерте, яғни сәби шағынан басталуы тиіс. Ұлттық өнеріміздің шығу тарихы және даму кезеңдері Қорқыт ата бабамыздың есімімен тығыз байланысты. Қобыздың бойында он жеті ғаламның үні бар деп тегін айтпаған. Қобыз үні адамның жан–дүниесін басқа таза әлеммен байланыстырады. Рухани, таза сезімдерді адам жанына ұялатып, адалдық пен шындыққа баулиды.  Қобыз- қиын-қыстау, тар жолда Қорқыттың талдырмас қорегі, ақыл-ойын өрбіткен, арып-шаршағанда шабыт берген, сергіткен өмір серігі. Сөз жоқ, бұл-музыкалық мәдениет тарихындағы құдіретті құбылыс. 

Қобыз – қазақтың ұлттық музыкалық аспабы болып табылатын, терең әрі бай дыбыстық мүмкіндіктері бар көне аспап. Оның тарихы мен музыкасы ұлттың рухани мәдениетімен тығыз байланысты. Халқымыздың ұлттық музыка аспаптарының ішінде қобыз- құрылысы, ойналу тәсілі күрделі, қоңыр сазды тылсым үні адамның жан дүниесіне табиғи әсер қалдыратын ерекше аспап.  Көне дәуірлерден, Қорқыт күйлерінен басталып, соңғы ғасырлардағы Ықылас шығармаларына дейін жалғасып, бізге жеткен қобыз сарыны -халқымыздың қайталанбас, қастерлі мұрасы. Осы мұраны танып, меңгеру - бүгінгі, келешек ұрпақтар үшін  парыз десек, оны оқытып, үйрету-білікті ұстаз-мамандардың міндеті. «Бұлақ көрсең көзін аш», – дегендей, өнерлі өрендеріміздің өнегелі болуына үлес қосу  –ұстаздық борышымыз.

Қобызда ойнау шеберлігін дамыту әрбір музыка пәні мұғалімінің басты міндеті. Бұл мақалада оқушының қобызда ойнау шеберлігін дамыту жолдары мен әдістері туралы сөз қозғалады.

1. Қобызда ойнау техникасының негіздері

Қобыз аспабын меңгеру кезінде ең алдымен оның құрылымы мен дыбысты шығару әдістерін дұрыс түсіну керек. Қобыздың қалай дұрыс ұсталуы, құлақ, саусақ пен ішекті қалай үйлестіру керектігі туралы білімдер оқушыға алғашқы кезеңде берілуі тиіс. Бұл кезеңде мұғалім оқушының дұрыс отырып ойнау және ішекті дұрыс басу дағдыларын қалыптастыруға көп көңіл бөледі.

2. Әуенді орындау дағдыларын дамыту

Қобызда ойнаудың маңызды компоненттерінің бірі – әуенді орындау шеберлігі. Оқушыны біртіндеп әуенді дәл әрі эмоциялық тұрғыдан орындауға үйрету қажет. Ол үшін:

Мелодиялық ырғақ: Әрбір дыбыс пен әуеннің өзіне тән ырғақтары бар, оларды оқу мен ойнау барысында мұғалім оқушыға түсіндіреді.

Динамика мен темп: Әуеннің күшті және әлсіз бөлімдерін көрсету, әрбір бөлікті тыңдаушыға жеткізу үшін оқушы динамикалық өзгерістер мен темптерді түсініп, оларды дұрыс қолдана білуі керек.

3. Үлкен шығармаларды орындау

Қобызда ойнау шеберлігін дамыту үшін тек қарапайым әуендер мен жаттығулардан бастау ғана жеткіліксіз. Оқушыларды үлкен музыкалық шығармалармен таныстыру, олардың орындау шеберлігін арттыру үшін маңызды. Бұл үшін қазақтың және әлемнің атақты композиторларының шығармаларын пайдалану өте тиімді. Бұл шығармаларды орындау арқылы оқушы музыкалық мәдениетті тереңірек түсініп, қобызда ойнау деңгейін көтере алады.

4. Музыкалық техника мен саусақ жаттығулары

Қобызда ойнау үшін саусақтардың икемділігі мен күштілігі өте маңызды. Бұл үшін күнделікті орындау жаттығулары мен арнайы техникалық жаттығулар ұсынылады. Мысалы, саусақтың жылдамдығы мен дәлдігі үшін арпеджио, скале жаттығулары сияқты техникалық әдістер қолданылады. Сондай-ақ, қол мен саусақтардың тұрақты қозғалысы мен үйлесімділігін дамыту үшін түрлі жаттығулар жасалады.

5. Музыкалық талдау мен тыңдаушыларға түсіндіру

Қобызды орындау тек техникалық шеберлікті меңгерумен ғана шектелмейді. Оқушыларға музыкалық шығарманы толық түсіндіріп, оның мазмұнын дұрыс жеткізу өте маңызды. Әрбір шығармада ұлттың рухани болмысы мен сезімдері бар. Мұғалім шығарманың контекстін, оның эмоционалды бағытын оқушыға түсіндіріп, әуеннің астарындағы ойды сезінуіне көмектеседі.

6. Ритм мен импровизация

Қобызда ойнаудың ерекше элементі – ритм мен импровизация. Оқушыларға ритмнің мәнін, оны дұрыс сезіну мен өз ойларын музыкалық тілмен жеткізуге үйрету қажет. Қобыздың еркін дыбыс шығаруға болатын қасиеті оқушының шығармашылық потенциалын дамытуға көмектеседі. Импровизация арқылы оқушы өз эмоцияларын, ойларын жетілдіре алады.

7. Концерттер мен жарыстарға қатысу

Оқушының шеберлігін шыңдаудың ең жақсы әдістерінің бірі – концерттер мен байқауларға қатысу. Бұл оқушының қобызда ойнау деңгейін тексеруге және оның шеберлігін дамытуға септігін тигізеді. Сонымен қатар, ол оқушының өзін-өзі бағалауы мен өзіндік сенімін арттырады.

8. Қобыздың дыбыстық мүмкіндіктерін зерттеу

Қобызда ойнау кезінде дыбыстың сапасы мен түрлі мәнерлерін жеткізу маңызды. Қобыздың ішекті құрал болғандықтан, оның дыбыстық мүмкіндіктері кең. Оқушыға дыбыстың жұмсақ, қатты, ұзақ, қысқа және түрлі тембрлерін қолдана білу керек. Осы бағытта глиссандо, вибрато, пиццикато сияқты түрлі техникаларды үйрету қажет. Мұғалім әрбір жаттығуда осы техникаларды пайдаланып, оқушының дыбысты жеткізу шеберлігін дамытуға бағытталған жұмыстар жүргізуі керек.

9. Музыкалық есту мен гармониялық сезім

Қобызда ойнау шеберлігін дамытуда музыкалық естудің маңызы зор. Оқушының музыкалық естуі жақсы дамыған сайын, ол шығарманың барлық нюанстарын және нәзік дыбыстарын сезіне алады. Әсіресе, гармониялық сезімді дамыту үшін оқушыға аккордтарды дұрыс тыңдауды үйрету қажет. Оған қоса, есту қабілетін шыңдау үшін жеке немесе топтық тыңдау сабақтарын ұйымдастыру пайдалы болады.

10. Музыкалық білімді жетілдіру

Қобызда ойнау шеберлігі тек техникалық жаттығулардан ғана емес, музыкалық білімнің негіздерін түсінуден де тұрады. Оқушыға музыкалық теория, композицияның құрылымы, түрлері мен жанрлары туралы түсінік беру қажет. Оқушыларға музыкалық шығарманың құрылымын түсіндіру және оны талдау дағдыларын меңгерту олардың шеберлігін арттырады. Бұл білімдер оқушыға композициялық идеяларды дұрыс жеткізуге көмектеседі.

11. Қазақ ұлттық музыкасын құрметтеу

Қобызды ойнау барысында қазақтың дәстүрлі музыкасын құрметтеу маңызды. Оқушыларды қазақтың халық әндері мен күйлерін орындауға үйрету ұлттық музыканы сақтап, оны дамытудың негізгі жолы болып табылады. Қобыздың үні мен қазақтың музыкалық мәдениеті тығыз байланысты, сондықтан оқушыларға ұлттық музыканың қыр-сырын түсіндіріп, оны орындау арқылы оларды патриоттық сезімдермен тәрбиелеуге болады.

12. Жеке репетициялар мен үнемі қайталау

Шеберлікті дамыту үшін оқушының тұрақты әрі жүйелі түрде жеке репетициялар жасауы қажет. Әрбір кезеңде қобызда ойнау дағдыларын жақсарту мақсатында оқушыларға арнайы тапсырмалар мен жаттығулар беріледі. Бұл оларға өзін-өзі бақылау мүмкіндігін береді және өз нәтижелерін бағалауға көмектеседі.

13. Оқушыларды өзара ынтымақтастыққа үйрету

Оқушының шеберлігін дамыту тек жеке жұмысымен шектелмей, өзара ынтымақтастыққа да қатысты. Топтық сабақтарда бір-бірімен үйлесім табуды үйрену, ансамбльде ойнау және әртүрлі музыкалық жағдайларға бейімделу маңызды. Бұл оқушылардың өзара әрекеттесу қабілеттерін дамытуға, бір-бірін тыңдауға және өзара көмек көрсетуге үйретеді.

14. Педагогикалық тәсілдерді қолдану

Қобызда ойнау шеберлігін дамытуда мұғалімнің педагогикалық әдістері маңызды рөл атқарады. Әрбір оқушының жеке мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін ескере отырып, әдіс-тәсілдер мен жаттығуларды таңдау қажет. Кез келген оқушының жеке таланты мен қабілеттеріне сәйкес, оқу үдерісін икемдеп, дамыту үшін әртүрлі тәсілдер мен құралдарды пайдалану керек. Сонымен қатар, педагогикалық психологияны қолдана отырып, оқушының музыкалық шығармашылық жолында мотивациясын арттыру да маңызды.

Қорытындылай келе, қобызда ойнау шеберлігін дамыту – көпқырлы және жан-жақты процесс. Бұл тек техникалық дағдыларды меңгеру ғана емес, сонымен қатар шығармашылық тұрғыдан еркін ойлау, музыкалық мәнерді сезіну және ұлттық мұраны құрметтеу сияқты аспектілерді қамтиды. Оқушының қобызда ойнау шеберлігін дамытуға бағытталған жұмыс мұғалімнің кәсіби деңгейіне, шығармашылық көзқарасына және үнемі ізденісіне негізделеді. Оқушының дағдыларын жетілдіру үшін әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдану және музыканың терең мағыналарын ашу оқушының өнерін дамытудағы басты фактор болып табылады. Әрбір оқушының жеке ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып, оның шеберлігін арттыру үшін түрлі әдіс-тәсілдер қолданылады. Бұл міндеттің іске асуы үшін мұғалімнің кәсіби біліктілігі, шығармашылық көзқарасы және оқушыға деген сүйіспеншілігі өте маңызды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Д.Тезекбаев. Қобыз үйрену мектебі. Алматы 1980 ж. 
2. Б.Қосбасаров. «Қобыз өнері», Алматы «Санат» 2001 ж.
3. Ғ.Молдакәрімова «Қобыз үйрену мектебі». Алматы, «Жазушы» 2004 ж. 
4. Коган И. Штриховая техника кобызиста. – А.: Білім, 1980 ж.
5. Д.Тезекбаев Қобыз сарыны – РБК, 1997 ж. 
6. З.Бисембаева. Қобыз аспабын үйретуге арналған оқу-әдістемелік құралы. Алматы, 2006 ж.
7. Қ.Ахметова « Қобыз үйрену мектебі»
8. З. Бейсенбаева «Қобызға арналған пьесалар»
9. Қ. Уразалиева «Қобыз аспабын сатылай үйрену»
10. https://infourok.ru/kiel_aspap-obyz_tayrybynday_shyarmashyly_saba-439589.htm