Орал қаласының тарихы

17 ғ-дың бас кезінде Еділ мен Жайық өзендерінің аралығына Ресейдің қол астына өткен қалмақтар енеді. 16-ғ-дың ортасында Жайық бойында казак-орыстар пайда бола бастайды. Еділдің төменгі ағысындағы казак-орыс отрядтары туралы алғашқы мәлімет 1559 жылғы «статьялық тізімдерде» еске алынады. Олар 20 жыл бойы Каспий теңізіндегі орыс-ағылшын сауда-саттығының жолын кесті, ал 1580-81 жылдары құныққандары соншама қабірлерді қопарып, мүрделерге дейін тіміскеледі. Жайықпен жоғары өрлеп, Сарайшықты тонады. Қала іргесіндегі Жайыққа алғаш келген казак-орыстар қатар ында Дон казактары, Кубань татарлары, Еділ бойы қалаларының қашқын қаңғыбастары мен ерікті адамдар бар болатын. Сол кездегі казачество қатар ында түркілік элементтің айтарлықтай екендігі казактардың атынан Михаил Федорович патшаға жіберілген елшілердің бірі орыс, бірі татар ұлтынан болғандығынан да айқын көрінеді. Олардың ел тонауы, қарақшылығы Мәскеу мемлекетіне тиімсіз болды, сондықтан 1586 жылдан бастап орыс патшасы біртіндеп казак-орыстарды өз жағына тартып, 17 ғ-дың бас кезінде оларға сый грамотасын табыстады. Түпнұсқасы сақталмаған бүл грамотада Жайық өзені казактардың иелігіне беріледі делінгенмен, қос өзен аралығында қазақ хандығы, Ноғай Ордасы және қалмақ мемлекеті қалыптасып қойған еді. Сол себепті негізгі кәсібі ел тонау мен қарақшылық болған казак- орыс әскери вольницасы 17 ғ-дың соңғы ширегіне дейін сақталды, ал одан кейін олар түгелдей қазан приказына бағынып, Мәскеу самодержавиесіне қызмет етті. 1723 ж. I Петр Жайық казачествосына қатысты реформасын жүзеге асырды: әскери қызмет атқарып жүрген 3196 казак-орыс полктар мен жүздіктерге бөлінді, әскерге өз атамандарын өздері сайлау құқынан айырылды.

Көшіп-қонуға тыйым салу Пугачев көтерілісі басып-жаншылған соң 1775 жылғы 15 қаңтардағы патша жарлығы бойынша Жайық атауы өзгертіліп, «Орал казачествосы», «Орал қалашығы» деп жаңаша аталды. Орал казак-орыс әскерінің басты міндеті әскери қызмет атқару, патша сарайын қызыл балықпен, уылдырықпен қамтамасыз ету болды. Бірте-бірте Орал казак-орыс әскерінің қуатты кавалериясын ұстау қажеттігі кеміген соң 19 ғасырда ол Еділ бойы мен Қазақстан дағы ұлт-азаттық кө терілістерді басып-жаншуға пайдаланылды, 33 Ресей империясының Орта Азияға жасаған әскери жорық тарына қатысты. Енді Жайық өңірін отарлаушылардың озбырлығы күшейе түсті. Патша өкіметі жоспарлы түрде казак-орыстарға ең құнарлы жер учаскелерінен меже бөліп берді. 20 ғ-дың басында әскерлер қарауында 6.465.402 десятина жер болды. Жер бөліп беру мәселесі 1734 жылы, яғни Орынбор генерал-губернаторы И.Кирилловтың шешімімен қазақтардың Жайықтың оң жағалауына көшіп-қонуға тыйым салынған кезде басталды. 19 ғасырда әрбір қарапайым казактың 30 десятинаға дейін жері болды, ал казачествоның ауқатты өкілдері әрқайсысы 500 десятинаға дейін жер иемденді. Казак-орыс әскері өзінің этникалық құрамы жағынан алақұла еді. Олардың әлеум. негізін Ресей империясы тіршілігінің барлық саласына тән сословиелік жіктеліс құрады. Казак-орыстардың басты әлеум. ұйымы — қауым (община) өте-мөте шектелген қауымдастық болды, одан шығып кетуге заң жүзінде тыйылқалынды. Орал казачествосының ескі дәстүрді (старообрядчествоны) тұтынғанына қарамастан, православяндық ортодоксальдық шіркеу 19 ғ-дың аяғында олардың ресми мәртебесін мойындады. Орыстар 16 ғасырда Жайық бойы даласын жақсы білетінді. Еділ бойын «Дикое поле», «Дикая степь» деп, ал Жайық өзенін «Запольной рекой», яки «Арналы өзеннің арғы беті» деп атады. Жайықтың Самар ауданымен шектескен оң жағалауын «Самар жағы», ал Орта Азияға қараған сол жағалауын «Бұхара жағы» деді. 1614 ж. Жайық өзені және одан әрі қазақ даласы арқылы Иранға М.Тихонов пен А.Бухаровтың елшілігі жіберілді. Саяси жағдайдың шиеленісуіне байланысты 17 ғ-дың 20-80-жылдары Батыс Қазақстандағы қазақ хандығы мен Орыс мемлекеті арасындағы қарым-қатынас кең өрістеді. қазақ хандығы мен оның батыс шекараларындағы осы саяси жағдайлар «Үлкен чертеж кітабында» көрініс тапқан.

Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама. «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» жылдары жоңғар шапқыншылығының тегеурініне шыдамаған Кіші жүз рулары «Сауран айналып», Хиуа мен Бұхара ға босты. Бірақ олар Орта Азия халықтарының жерінде көп тұрақтап тұра алмады, өйткені жергілікті әкімдер қоныс бермек түгіл, жоңғарларға қос ылып, оларды шабудан тайсалмады. Осының нәтижесінде Кіші жүз рулары Жайық өзенінің оң жағалауына өтіп, қалмақтарға іргелес қоныс тепті. қазақ тардың бүлайша жаппай қоныс аударуы олардың Бұхара және Хиуамен, қалмақ хандығы және түрікмендермен арадағы қарым-қатынастарын шиеленістірді, тіптен қарақалпақтармен жасасқан дәстүрлі өзара қарым-қатынасқа да сызат түсті. Шығыс шекарадағы ауыр жағдай тез арада үш жүздің басын қосып , күш біріктіруді қажет етті. Ордабасы тауында өткен құрылтайда (шамамен 1728 жылдан соң) қазақ жасағының Бас қол басшысы болып Кіші жүз билеушісі Әбілқайыр хан сайланды. Ал Кіші жүздің қолын Тайлақ батыр басқа рды. Кіші жүз сарбаздары қара таудың батыс беткейі арқылы жылжып, жоңғарларға қарсы бас біріктерген негізгі қол ға қос ылды. 1730 ж. Әбілқайырдың қол басшылығымен Қазақстан дағы жоңғар шапқыншылығына тойтарыс берген Аңырақай шайқасы болып өтті. Бірнеше рет жіберілген елшіліктің арқасында (1715 ж. — Т.Құлтыбаев; 1716 ж. —Б.Екешов пен Б.Бөриев; 1726 ж. — Ә.Көбеков; 1730 ж. — С.Қойдағұлов пен Ә.Қоштаев) 1731 жылдың 19 қаңтарында Ресей патшайымы Анна Иоановна қазақтардың Ресей қол астына қабылдағаны туралы «Әбілқайыр ханға және бүкіл қазақ халқына» арналған грамотаға қол қойды. Аймақтың бұдан кейінгі тарихы Ресеймен өзектес болды. Ал қалмақтармен, башқұрттармен арасындағы қарым-қатынас шиеленісе түсті.

Патша үкіметі саясаты. Патша үкіметі 18 ғ-дың орта шенінде Жайық өзені бойындағы әскери бекіністерін нығайтуға және жаңа шептер салуға кірісті. Осы кезде оң жағалауда Яицкий городок, Сахарное, Калмыково, Кош-Уральская, Кулагино және т.б. елді мекендер түрғызылды. Үкімет жер мәселесінде отаршылдық шараларын жүйелі түрде жүзеге Усырды. 1734 ж. И.Кирилловқа берілген «Нұсқауда» түңғыш рет қазақтардың Жайық өзенінің оң жағалауына өтіп, жаз жайлауына тыйым салынды. 1742 ж. 19 қазандағы Жарлық бойынша қазақтарға Жайық өзені, Жайық (Яицкий) қалашығы және салынып жатқан бекіністер маңында көшіп-қон уға рұқсат берілмеді. Ал кейінірек қолға түскен қазақтарды жер аударуға бұйырған (1744 ж.) және Жайықтың оң жағалауына қазақтар мал жаймау үшін күзде бір мезгіл Жайық өзенінен Каспий теңізіне дейінгі жайылым жерді түгел өртеу туралы (1747 ж.) Жарлықтар шығарылды. Патша әкімшілігінің жерді шектеуі, ру-тайпалар иелігіндегі өрістер мен жайылымдарды басып алуы, ауылдағы мүліктік теңсіздік, қазақтардың көші-қонының тарылуы, сондай-ақ казачествоның қарапайым өкілдерінің құқылары мен еркіндігінің аяққа тапталуы Жайық қалашығындағы төменгі шенді казактардың толқуын туғызды.

Қазақтардың толқуы. 1772 жылдың 13 қаңтарында әскерлердің жиыны өтетін жер маңындағы бас көше мен алаңда көтерілісші казак-орыстардың тұрақты армия отрядына қарсы шайқасы өршіді. Ұрысқа бірнеше мың адам қатысып, 200-ден астамы жаралаңды, өлді. Генералдың жорық канцеляриясы талқандалды. Генерал Т.Траунберг, әскери атаман П.Тамбовцев, бірнеше офицер мен казак-орыс старшиналары қаза болды, патша эмиссары гвардия капитаны С.Дурков ауыр жаралаңды. Толқу 1772 ж. 6 маусымда қатал басып-жаншылды, бұл Е.Пугачев бастаған көтерілістің (1773-1775) бастамасы-тұғын. Е.Пугачев бастаған көтеріліс жаншылған соң да Жайық өңірінде өкіметке қарсы шашыранды бас көтерулер болып тұрды.

Осындай толқулардың бірі Кіші жүздегі 1775-76 жылдардағы Көктемірдің («Невидимка») қозғалысы еді. Патша үкіметі хан билігін, сұлтандардың құқы мен артықшылығын шектеді, қазақ жеріне жалпы орыстық тәртіп мен мекемелер жүйесін барынша таратты, әрі ақсүйек шонжарлар, казак-орыстар құнарлы жерлер мен жайылымдарды басып алды. Міне, осының бәрі қазақ халқының жағдайын күрт нашарлатты, 1783-97 ж. Кіші жүзде Сырым Датұлы бастаған көтерілістің түтануына себеп болды. Аздаған үзілістермен он төрт жылға жуық уақытқа созылған бұл көтеріліс — қазақ халқы тарихындағы ерекше маңызды уақиға. Басты қозғаушы күші қарапайым халық болған көтеріліс отаршылдық негізін шайқады. Кейбір әлсіз тұстары мен ішкі қайшылықтарына қарамастан, ұлт-азаттық сипатындағы көтеріліс еді. 18 ғ. аяғы — 19 ғ. басында Кіші жүз қазақтарының бірсыпырасы Ресей империясының ішкі аймағына өтіп, Еділ мен Жайық өзендерінің төменгі бойында Ішкі Орданы (геогр. Орналасуына орай) немесе Бөкей Ордасын (алғашқы ханының есімімен) құрды.

11 наурыздағы Жарлығы. I Павелдың 1801 ж. 11 наурыздағы Жарлығымен бекітілді. Қазақ қоғамындағы елеулі ішкі қайшылықтар, Сырым батыр бастаған халық көтерілісі жеңілгеннен кейінгі ширыққан әлеум.-саяси жағдаяттар, Ресей екіметінің бұл мәселелерді жоғары жақтан шешуге үмтылған әрекеті — Бөкей Ордасының дүниеге келуіне ықпал етті.

Сырым батыр көтерілісінің ұйытқысы. Сырым батыр көтерілісінің ұйытқысы болған байбақты руы Ішкі Ордаға көшушілер қозғалысын басқарды және саны жағынан көп топтың бірін құрды. Бөкей Ордасында сондай-ақ беріш, шеркеш, масқар, адай, жаппас, ысық, есентемір, алаша, тана, қызылқүрт, таз, кердері, кете, табын, ноғай рулары және сұлтан , қожа, төлеңгіттер тірлік кешті. Алғашында 5000 түтін көшсе, кейін тағы 2500 шаңырақ қосылды. 1888 ж. Бөкей Ордасы 7 млн. десятина жерді алып жатты. 1808 жылғы патша жарлығы бойынша Бөкей хандығы екі жақты — Астрахан әскери губернаторына және Кіші жүз қазақтарын басқару үшін арнайы құрылған Орынбор шекаралық комиссиясына бағынышты болды. Хандық билік ресми түрде 1812 жылы жарияланды (қаласы2-қосымиіа).

Патша үкіметі мақсаттары. Патша үкіметі Бөкей Ордасын ұйымдастыра отырып, мынадай мақсаттарды көздеді: 1783-97 жылдардағы халық көтерілісін басып-жаншу кезіндегі шайқалған абырой- беделін қалпына келтіру; Кіші жүздегі хан билігін әлсірете отырып, бірте-бірте жою; жекелеген иеліктердің санын көбейту; қазақ сұлтан , би және старшындарынан өзінің саясатына берілген, аймақтағы қазақ тұрғындары арасында патша әкімшілігінің саясатын жүргізетін топ ұйымдастыру, сол арқылы қазақ қоғамына патша әкімшілігінің ықпалын күшейтіп, тереңдету. Ішкі (Бөкей) Орданың саяси хал-ахуалы туралы мәселе барынша күрделі. 18 ғ. соңы мен 19 ғ. басында Кіші жүздегі хан тағынан үміткер екеу еді. Нұралы ханның кіші ұлдары — Қаратай мен Бөкей арасындағы саяси тартыстардың нәтижесінде Бөкей «Хан кеңесіне» төраі-а. Солды жонс өзіне көші-қон үшін жер белуді сұрап, өтініш жасады. I Павелдың Жарлығы бойынша оған Жайықгың оң жағалауынан жер бөліп берілді (қаласы3-қосымша). 1812 ж. Бөкей «хан» деп жарияланды. 1815 ж. ол өлгенде артында Жәңгір, Әділ және Мөңкегерей атты үш ұлы қалды. 1824 ж. Жәңгір хан тағына өтырғанша хандықты уақытша Шығай басқарды. 1874 ж. Жәңгір қазаға ұшыраған сөң мұрагерлік Сақыпкерейге ауысты. Бірақ 1849 ж. Сақыпкерей өлген соң хандық таратылып, Ордадағы барлық істі Ішкі Қазақ Ордасын басқару жоніндегі Уақытша кеңес жүргізді. Бөкей хандығының алғашқы құрылу кезеңінде патша үкіметі, әрине, ешқашан көкейінен шығармаған экон. мүдделерін ашық білдірген жоқаласы19 ғ-дың 20-жылдарынан бастап Бөкей хандығы метрополияға едәуір мөлшерде мал мен оның өнімдерін жет- кізіп беруші болды.

Екі жақты езгінің күрт күшеюі, ақсүйектердің ауылдық-қоғамдық жерлерді жаппай озбырлықпен басып алуы шаруашылық тіршіліктің күйреуіне, ауылдық ұйымдардың экон. мүмкіндігінің құлдырауына, кедейлер мен жүтаған қожалықтардың айтарлықтай көбеюіне, халық арасында наразы- лықтың артуына, хан өкіметі беделінің жөғалуына, Мұнда й хал-ахуалды өзгертуге деген ұмтылушыпықты туғызуға әкеліп соқтырды. Ордадағы патриархалдық-рулық түрмыстың үстемдігі белгілі бір дәрежеде старшын, батыр және бүқара халық арасындағы мүліктік айырмашылықты көмескіледі. Әйтсе де сұлтандар мен старшындар арасында рудағы жетекшілік орын үшін қақтығыстар болып тұрды. Бүл қарама-қайшылықтар да Исатай-Махамбет көтерілісінен айқын көрінеді. Ол өзінің ауқымы мен үзақтығы жағынан Қазақстан тарихындағы үлкен көтерілістердің бірегейі болды. 1812 жылғы Ресейдің Отан соғысы кезінде батыс қазақстандықтар француз басшыларына қарсы соғысты, Ресей жерін қорғап, Еуропаны азат етуге қатысты. Лейпциг түбіндегі ұрыста А.Байбатыров ерлік көрсетіп, күміс медальмен марапатталды.

XIX ғасыр 19 ғ-дың 1-жартысынан бастап Батыс Қазақстан да маусымды жұмыстарды уақытша барып-келіп істеушілер көбейді және қазақтардың кейбірі, ең алдымен, Орал мен Орынбор линиясының қалалары, қоныстары маңындағылар жартылай көшпелілікке не отырықшылыққа көше бастады. Ішкі миграция әкімш. бөліністердің өз ішіндегі қазақ тұрғындарының сан мөлшеріне өсер етіп, жерге орналасу сипатын өзгертті. 19 ғ-дың 2-жартысында Кіші жүз қазақтарына қатысты жер мөселесі тіптен күрделене түсті. қазақ тардың казак-орыс әскери басшылығына төуелділігі ұлғайды, линия тұрғындарының ауқатты бөлігімен арақатынас нашарлады. Аяусыз қанау көшпелілер мен жартылай көшпелілерді өбден Қайыр шыландырды. 1869 жылдың көктемінде ауылдағы наразылықтар көтеріліске үласты. Ханкөл, Азнабай, Тайпақ, Өлеңті, қурайлы, Шідерті, Аңқаты елді мекендерінде шоғырланған рулар толқуын Сейіл Түркебаев пен Беркін Оспанов басқа рды. Кенеттен түтанып, 10 айға созылған (1868 ж. желтоқсан — 1869 ж. қазан) Орал облысы қазақтарының 1869 жылғы бас көтеруі 19 ғ-дың 2-жартысындағы көтерілістердің маңыздыларының бірі болды. Өзінің мақсаты мен міндеті және қозғаушы күшіне қарай ол негізінен отаршыларға қарсы көтерілісі еді.

XIX ғасырдың 2-жартысы. Батыс Қазақстан аумағында 19 ғ-дың 2-жартысында елеулі шаруашылық және әлеум. өзгерістер болды. қазақ ы көшпелі мал шаруашылығы дамыды. Әсіресе аса маңызды маусымдық жайылым-өрістер Бөкей Ордасында, Орал уезі аумағында орналасты (көш жолы 5-тен 50 шақырымға дейін созылды). Жайық өзені бойындағы ежелгі жайылымдарынан, ұлттық бостандығынан толық айырылған қазақтар жерді енді казак-орыстардан, босып келген орыс шаруаларынан жалға алатын болды. Темір уезінде жайлау уездің солтүстік-шығысында, ал қыстау оңтүстік бөлігінде болды. Сонымен бірге Орал 37 уезінде басқа уездер мен облыстардың малшылары көшіп-қонып жүрді. Переселен басқа рмасының деректері бойынша, 1888-89 ж. Ілбішін, Гурьев және Темір уездерінің 350 қожалығы (кейбір 400 шақырымнан астам жол жүріп) Орал уезіндегі жайлауға көшті. 20 ғ-дың басынан экстенсивті жартылай мал шаруашылығы таралды, оның сипаты — көшпелілер егін шаруашылығымен де айналысатын. Сондай-ақ малды қорада бағатын шаруашылықтың отырықшылық типтері пайда болды. Тұтас тайалғанда мал саны мынадай пропорцияны құрады: қой 50%, жылқы — 11-12,4%, ешкі — 11,3%, ірі қара — 17,4-24,6%, түйе —1,7-2,7%. 1900 ж. облыста барлығы 2. 508.850 бас қой, 410.000 ірі қара , 434.373 жылқы, 148.405 бас түйе өсірілді. 20 ғ-дың басында бірде-бір жылқысы жоқ шаруашылық — 19%, жалғыз

Батыс Қазақстан аймағында қазақтар ежелден егін шаруашылығымен шұғылданды. 1770 жылдың өзінде Орынбор генерал-губернаторы Рейндорп қазақтардың нан тағамдарын ұнататынын ескертіп жазған еді. Жем алабы жағында Сырым батыр Датұлы егін екті. 20 ғ-дың басында табын руы Елек өзені бойында егін шаруашылығымен айналысты. Жайық, Ор, Құм алы, Үлкен және Кіші Қобда, Тобыл, Жем және т.б. өзендер маңы аудандарында егін шаруашылығы қолға алынды. Солтүстік уездердегі егін суарылмайтын. Орал уезіндегі қазақтар 1899 ж. 44.082 десятина, ал 1906 ж. 71.724 десятина жерге дөн септі. 1906 ж. егін шаруашылығымен 12.931 шаруашылық шұғылданса, оның 10.506-сы егін екті. Басты дақылтары, бидай, сұлы, арпа, ал құрал — соқа болатын. Соқаның 81.5% -ін қазақ ұсталары дайындады. 20 ғ-дың басында казак-орыс балық аулау және оны өткізуді кәсіп етті. Олар 63.800 пұтқа дейін қызыл балық және 2,5-3,0 млн. пұт қара уылдырық өндірді. Тасып өкелетін барша балық бағасы 2-3 млн. сом деп бағалаңатын, одан әскери қазынаға 100-150 мың сом таза пайда түсіп отырды. Казак-орыс 1885 ж. жалпы көлемі 943 десятина, ал 1900 ж. 1469 десятина жерге бау-бақша отырғызды.

Әлеуметтік құрылым. Батыс Қазақстан аймағында 19 ғ-дың 2-жартысында тұрғындардың этникалық құрамы мен әлеум. құрылымында елеулі өзгерістер болды. 1870 жылдан Орал облысына Ресейдің жерсіз шаруаларын қоныстан- дыру басталды. Облыста бұл жолы 7,4 мың шаруа, яки барлық тұрғынның 2,1%-і бол- са, ал 1915 ж. — 82,9 мың, яки 9,7% құрады. Қоныс аударушылар Темір, Январск, Киранов жене Орал бекіністеріне, Ойыл, Қобда өзендері, Шалқар көлі, т.б. жерге орналасты. 1867 жылдан бастап 1879 жылға дейін Орал облысына — 5480, ал 1897 жылдан 1916 жылға дейін 82.000 орыс отбасы көшіп келді. Қоныс аударушыларға жер бәлу 1886 жылдан басталды. Ембі және Ойыл бекіністеріне екі кент тұрғызылды, кейін 1903 жылға дейін жер учаскесін бөліп беру тоқтатылды. 1906-10 ж. Орал және Темір уездерінде қоныс аударушылар учаскелері құрылып, 47.019 адамға 638.461 десятина жер межеленді.

Халықтың этникалық құрамы. Халықтың этникалық құрамына тоқталсақ, Орал облысында қазақтар, орыстар, татарлар және басқа ұлт өкілдері тұрды. 1897 ж. облыстың барлық тұрғыны — 678.100, ал 1910 жылы 804. 245 адам болды. Бұл жылдары қазақтар өз кезегінде — 460.173 және 485. 963, орыстар — 160.894 және 297.711, татарлар — 17.805 және 18.000 адам еді. 20 ғ-дың басында Орал казак-орыс құрамына татар- башқұрттар (6 мыңға жуық) мен қалмақтар (1 мыңға жуық) енді. Осы ғасыр басында облыста барлығы 846 елді мекен болды.1897 ж. Бөкей Ордасында 214.896 адам өмір сүрді, оның 207.299-ы - қазақ (қаласы4-л;қосымша), 1.647-сі — орыс, 5695-і татар еді.

Экономикалық өмірі. Облыстың эконом. өмірінде түз кәсіпшілігі үлкен рөл атқарды. Жыл сайын Иңдер көлінен 400-500 мың пұт, сондай-ақ Ескене, қара басмана, қара бұтақ, Тентексорда 60 мың пұт түз өндірілді. 1900 ж. Орал облысында 580 шағын зауыт пен қолөнер кәсіпорны болды. Басым көпшілігі қолөнер кәсіпшілігі болған бұлардан 1.311 мың сомның өнімі өндірілді. Осы жылдары облыста Ойыл (ақша айналысы 3,5 млн. coм), Калмыков (2,3 млн. сом), Сламихин (600 мың сом) жәрмеңкелері жұмыс істеді. Орал қ-ндағы тұрақты сауда 1 млн. сом, ал бүкіл облыс бойынша алғанда 23 млн. 926 мың сомның ақша айналысын құрады. Облыс территориясы арқылы Гурьев, Бузулук, Орынбор, Темір және Мерген жолдары мен Покровск-Орал, Орынбор-Ташкент темір жолдары өтті.

19 ғ-дың аяғында Батыс Қазақстан да тауарлы егін шаруашылығы аудандары пайда болды. Тауарлы астықты негізінен шаруа және казак-орыс шаруашылықтары өндірді. Облыстағы тауарлы егін ш-ғының өркендеуіне нарықтық фактор — Орынбор-Ташкент темір жол тармағы салынған соң астық сату мүмкіндігінің тууы шешуші рөл атқарды. 1894 ж. тар табанды Орал-Саратов темір жолЛиниясы бойынша поезд жүрісі ашылды. Ресейдің орталық аудандарымен өлкенің экон., сауда байланыстары нығайды. Орал қаласында диірмендер, паровоз депосы, элеватор, қасапхана, кірпіш зауыттары, әкімшілік ғимараттар салынды. Қазақстан дағы алғашқы жәрмеңке 1882ж. Бөкей Ордасывдағы Хан ставкасында ашылды. Оған көктемде (15 сәуір — 15 мамыр) және күзде (15 қыркүйек — 15 қазан) жыл сайын 70-180 мың бас қой сатуға әкелінді.

Бөкей Ордасында Жәңгір хан билігі. Бөкей Ордасында Жәңгір хан билік құрған кезде (1824-1845) қоғам өмірінің көптеген саласында жүргізілген реформалар салыстырмалы түрде алғанда баянды әрі жемісті болды. Ол ру басыларының билігін шектеу мен ханның жергілікті жердегі өкілдерінің рөлін көтеру арқылы өкімет билігін орталықтандырды. Оның маңызды сауда-саттық , іскерлік байланыстары болды, Измайлов, Портновтар сияқты орыс көпестері бірлесіп әрекет етті. Осы кезеңде Қазақстанға, оның ішінде қазіргі Батыс Қазақстан облысы жеріне Ресейдің орталық аудандарынан қоныс аударушылардың тасқыны басталды. Ол алғашқыда «Қоныс аудару туралы уақытша ережемен» (1881), кейінірек «Қоныс аудару туралы заңмен» (1889) реттелді. Мемлекет реттеп отырған қоныс аударумен қатар, өз бетімен ауа көшушілердің де мөлшері айтарлықтай болды. Орыстар жаппай ағылған 1867-97 ж. Орал облысына 5480 отбасы келді. Шаруалардың қоныс аударуы 1880 жылдан 1910 жылға дейін егіс көлемін 2 есе ұлғайтты. 20 ғ-дың басында облыста 682 шөп машина және өзге де 549 ауыл шаруашылығықұрал-саймандары болды.

Қазақ даласына тауарлы-өндірістік қарым-қатынастардың енуі ауылдағы көшпелі жән жартылай көшпелі мал ш-ғының ыдырау процесін жеделдетті, қоғамдық еңбек бөлінісінің сипатын өзгертіп, жұмысшы табы кадрларының шығуына себепші болды. Қаладағы жүзге жуық жұмысшы бар кәсіп орын — темір жол шеберханасы мен депо жұмысшылары 19 ғ-дың соңында стачкалық қарсылықты бастады. 20 ғ-дың басынан экон. ереуілдер тұрақты және жүйелі сипат ала бастады.

Орал социал-демократиялық ұйымы. 1905 ж. Орал социал-демократиялық ұйымы облыстың барлық уездерін, оның ішінде қазақ аудандарын қамтыған 1 май демонстрациясын өткізді. Бұл жылдары Орал социал-демократтарының қатары молая түсті. Ұйымға еңбекші қазақтар да, мәселен, Мұхамед-Хафи Мырзағалиев пен Сақыпкерей Арғыншиев, т.б. мүше болып енді. Жаңа татар әдебиетінің негізін салушы Ғабдолла Тоқайдың шығарм. қызметі осы жылдары басталды.

1905-07 ж. рев. қоғамдық қозғалысты алғашқы кәсіподақ ұйымдары жандандырды. Көп үзамай Мұнда өзге де кәсіп одақтар ұйымдасты: кондитерлердің кәсіби қоғамы (1906), сауда-өнеркәсіп қызметімен шұғылданушылардың қоғамы (1906), баспахана жұмысшыларының қоғамы (1906), арбакештер қоғамы (1906), даяшылар мен аспаздар қоғамы (1907). 1907 жылдың соңында темір жол одағының бөлімшесі құрылды.

1-орыс революциясы. 1-орыс рев-ның (1905-07) барысында саяси партиялар құрылды. Олардың арасында 1905 ж. қарашада Орал қаласында ұйымдастырылған Конституциялық демократтар партиясының (кадеттер) обл. комитеті елеулі рөл атқарды. «Уральский листок» және «Фикер» (редакторы К.М.Тухватуллин) газеттері кадеттерге іш тартты. 1905 ж. желтоқсан айында Оралда бес облыстың қазақ интеллигенттерінің өкілдері бас қосып, Қазақ кадеттер партиясын құру туралы шешім қабылдады. Оның 9 адамнан тұратын Орталық Комитетінің құрамына Б.Қаратаев, Ғ.Бердиев, М.Бақтыкереев, И.Тоқберлинов, Х.Досмұхамедов, Н.Айтмүхамедов, М.Мүқанов, Т.Рахымбердиев және И.Дүйсембиндер сайланды. 1-Мемл. Думаға Орал облысы қазақтарының атынан кадеттер өкілі ретінде Алпысбай Қалиенов, ал 2-Мемл. Думаға кадеттер партиясынан Ба- қытжан Қаратаев сайланды. 1905 ж. Ресейде кадеттер бағытын ұстанған Мұсылмандар одағы ұйымы құрылды. Қазақ интеллигенциясының бірсыпырасы оларға іш тартатын, Ресейде болып өткен Мұсылмандар съезінің қазақ зиялыларына недәуір ықпалы болды. Мемл. Думаға қазақтардың атынан сайланған депутаттар патша үкіметінің орталық саясатына қарсы түруға тырысты. Революция жылдарында Орал және Торғай облыстары қазақтарының атынан 44 адам қол қойған петиция, депутат Б.Қаратаевтың күрес қимылдары белгілі. Облыста осы кезеңде және одан кейін де солшыл саяси күштер белсенді жұмыс жүргізді. (Мәселен, 1907-08 ж. оқушылар ұйымы, «Орал» газеті мен оның белсенді мүшелері Хұсайын және Хадиша Ямашевтердің іс- қимылдары). Бұларға қарсы осы жылдары «қара жүздіктер» қызметі жандандырылды, үкімет айналасында ұлтшыл ұйымдар қолдау тапты.

1912 ж. Орал қаласында 104 өнеркәсіп ошағы болды, оның 79-ында 129 ғана жұмысшы бар еді. Қала өнеркөсібінің жалпы енім көлемі 5271809 сомды құрады. Бұл соманың дені жалпы өнімнің 91,4%-ін беретін бес бу диірмені (3750 мың сом) мен шарап зауытына (1073 мың сом) тиесілі еді. Яғни қалғаны өзге 98 кәсіп орынга тиесілі, бір мекемеге жылына 4,5 мың сомнан келді. Бұл арға негізгі жұмыс қол күшімен атқарылатын сабын қайнату, ішек өңдеу, қыш құмыра дайындау және т.б. шеберханалар жатты. Сондай-ақ механикалық шеберхана, баспахана, 155 квт қуаты бар шағын электрстансасы (1908) жұмыс істеп тұрды. Бірінші дүниежүзіліксоғыс жылдарында Бұл ардың қатарын соғыс қажетін өтеу үшін ұйымдасты- рылған қасапхана, жүн басу фабрикасы және басқа кәсіпорындар толықтырды.

Патша өкіметінің аграрлық саясаты. 20 ғ-дың басында Орал облысына патша өкіметінің аграрлық саясаты қарқынды жүргізілді. Мөселен, 1906-16 ж. қоныс аударушылар үшін қазақтардан көлемі 87929 десятина болатын 136 жер учаскесі тартып алынып, оған 54513 қарашекпен қоныстан- дырылды. Осы жылдары өр түрлі мекемелердің қызмет ауқымы ұлғая түсті. Оралда 1908 жылы өзара несие қоғамы құрылды, ал 1913 жылы казак-орыс серіктестігінің — 40, қоныс аударушылардың 19 шағын несие мекемелері жұмыс істеді. 1912 жылдан бастап қазақтар қоныс аударушылардың - 9, казактардың 2 қаржы мекемесіне қатысты. 1914 ж. әрбір 1000 адамның 14-інің жинақ кассаларында өз салымы болды. 1914 ж. тұтанған бірінші дүниежүзіліксоғыс Жайық әңірі халқын өбден күйзелтті. Мал мен ауыл шаруашылығы өнімдерін жаппай реквизициялау, алым-салықтың өсуі, инфляция облыс тұрғындарының наразылығын туғызды. 1914- 15 жылдары казак-орыстар иелігіндегі жерлерде егіс көлемі 14%-ке кеміді, ал қазақтардың бағымындағы мал саны 1913-17 ж. 2206 мыңнан 397 мың басқа дейін құлдырады. Казак-орыстарды майданға мобилизациялау, қазақтарды тыл жұмысына алу елкеде өкіметке қарсы халықтық толқуларды ершітті. Орал облысы бойынша 50 мыңнан астам адам ескер қатарына шақырылуға тиіс еді. Отаршылдық езгі мен әлеуметтік әділетсіздіктің күшеюі, жерді тартып алу, алым-салықтың кебеюі, ұлт араздығын қоздыру, орыстандыру саясаты, империалистік соғыс күйзелткен қалың бүқара жағда- йының күрт нашарлауы - 1916 жылғы ке- терілістің түтануының басты себептері болды. Өзінің сипаты жағынан бұл отаршылдыққа қарсы бағытталған ұлт-азаттық көтеріліс еді.

Көтеріліс. Көтеріліс шілденің 4-і күні Ілбішін уезінде 1000-ға жуық сойылмен, мылтықпен қаруланған қазақтар телеграф байланысын үзбекші жене қоныс аударушылардың мекендерін талқандамақшы болған кезден басталды. Темір уезіндегі Преображенский кенті талқандалып, мал мен қүны 3000 сомға жуық дүние-мүлік тәркіленді. Тамыз айында көтеріліс шілер Орал уезі Шілік болысын шапты. Оларды Шомақ Қүсмағамбетов, Ықсан Терекбаев, Құдайберген Байменов бастады. 1916 жылдың жазында наразылық Шыңғырлау болысына жайылды, 5-ауылдың қазақтары өскерге шақырушылардың тізімін беруді талап етті. Толқу Бөкей Ордасын түгел қамтыды.

Көпшіліктің стихиялы бас көтеруі ақсүйектердің кейбір бөлігін алаңдатты. 1916 жылдың 25 шілдесінде Бөкей Ордасынан Петерборға «25 июнь жарлығының» күшін тоқтату жөніндегі өтінішпен құрамында Ғабдолла Мұқашев, Жүмағали Қарашев, Батырқайыр Ниязов, Ишанғали Меңдіханов бар делегаңия аттанды. Қазақ жұрты босқа қанға бөкпес үшін ұлттық интеллигенция көтерілісшілерге бағытталған соққыны барынша тежеуге күш салды. Осындай мақсатпен 1916 ж. 3 қарашадан бастап Орал орталық қайырымдылық комитеті жұмыс істеді, оның болыстық комитеттері, Темірде ерекше бөлімі құрылды. Комитеттің араласуымен 1013 пар іш киім, 445 жылы бешпет, 50 шалбар, 16990 сом қаражат жиналды. Сондай-ақ интеллигенция өкілдері, мәселен, Бөкей Ордасынан Шафқат Бекмұхамедов тыл жұмысына алынған жігіттерге жөрдемдесу үшін майдан шебіне аттанды. Орал облысындағы көтерілістің шектеулі аймақтарға таралғанына қарамастан оны басып-жаншу үшін Орал қосалқы жүздіктерінің 5 взводы мен 2 казак-орыс командасы жіберілді. Патша өкіметі тіптен дін өкілдерін де жазалады. Мәселен, молла Бажиғали Мөулембердиев тұтқынға алынды. Халықтың толқуларын Орал социал-демократтар мүшелері А .Ізбасаров, С. Меңдешев және басқалар басқарды.

Қала жұртшылығының демонстрациясы. 1917 ж. көктемде (13 наурызда) Оралда патшаның тақтан тайғанын тойлаған қала жұртшылығының демонстрациясы болды. Осы күндері патша өкіметінің құлауын қүптаған қүттықтаулар Орал қаласына Темірден, Калмыковтан, Доссордан, Жылойдан, Сахарнов, Ілбішін, Сламихин станицаларынан, Жымпиты, Елек, Покровск болыстарынан, Ойыл, Қаратөбе, Қызылқоға және басқа қазақ болыстарынан келіп түсті. Уақытша үкімет ең алдымен 1916 ж. көтерілісшілерге қарсы репрессияны тоқтату (1917 ж. 6 наурыз) және жігіттерді тыл жұмысынан қайтару туралы (1917 ж. 5 мамыр) жарлық шығарды. 1917 жыдцың жазында барлық елдегі сияқты Батыс Қазақстан өлкесінде де қос өкімет орнады. Қазақ және орыс кедейлерінің наразылығы облыстың оңтүстігіне кең жайылды, олар қоныс аударушылар қорының, Орал казак-орыстар мен қазақ байларының жерлерін тартып алды. Уақытша үкімет қызметінің қарама-қай- шылығы Орал облыстық комиссарының телеграммасынан көрінеді, онда ол ел ішіндегі бей-берекет әрекеттерді басу үшін 3-4 казак-орыс жүздігін жіберуді талап етеді.

Облыс қазақтарының съезі. 1917 жылдың саяси оқиғаларына ұлттық интеллигенция белсене араласты. 10 наурызда облыс қазақтарының өкілдері өз комитетін (тәрағасы Ғ.Әлібеков) құрып, Орал азаматтық комитетіне Ә.Көсепғалиев, Ғ.Әлібеков пен Б.Қаратаевты делегат етіп жіберді. 19-20 сөуірде 800 адам қатысқан облыс қазақтарының съезі болып өтті. Оны өткі зуге А.Қалменов, Ж.Досмұхамедов, Х.Досмұхамедов, Ғ.Әлібеков, Х.Ахметшин, И.Арғыншиев белсене араласты. Съезде 20 адамнан тұратын комитет сайланды, қоныс аударушылардың көшіп келуін тоқтату, ауыр алым-салықтарды жою, көші-қон еркіндігі, сауда-саттықты ұлғайту мәселелері шешілді. Сондай-ақ дін ұстану еркіндігі, баспасөз бен сез бостандығы, қазақтар арасында оқу-білім тарату меселелері де қойылды.

Съезд өкілдері. Съезд өкілдері 1917 ж. 21-28 шілдеде Орынбор қаласында болып өткен 1-жалпықазақ съезі жұмысына белсене араласты, оған Халел Досмұхамедов терағалық етті. Қазақстанның автономиясы туралы мөселе кетерілген съезд шешімдері тартып алынған қазақ жерлерін қайтару, қазақ милициясьш құру , басқаруды земствоға өткізіп беру, ескі сот жүйесін жою, діни мекемелерді қайта құру , әйел теңдігі жене т.б. қамтыды. Съезд Құрылтай жиналысына әр өлкеден үсынылған депутаттарды анықтады. Оған Орал облысынан Х.Досмұхамедов, Ж. Досмұхамедов, Н.Ипмағанбетов, С. Қаратілеуов, Ғ.Әлібеков, Ғ.Бердиев, Г.Есенғүлов жене Бекей Ордасынан Б.Қүлманов, У.Танашев, Б.Ниязов сайланды. Сондай-ақ «Шураи Ислам» ұйымына мүшелікке Орал облысынан Ж.Досмұхамедов, Бөкей Ордасынан У.Танашев жіберілетін болып келісілді. Қазақ интеллигенциясының күшімен «Алаш» партиясы құрылды. 1917 ж. 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында 2-жалпықазақ съезі болып өтті. Қазіргі Қазақстанның барлық аумағында «Алашорда» Уақытша Халық Кеңесінің басқаруымен «Алаш» ұлттық автономиясын құру жөнінде шешім қабылдаған бұл съезге де облыстағы қазақ интеллигенциясының өкілдері белсене қатысты. Алашорда мүшелігіне Орал обдысынан X.Досмұхамедов, ал Бөкей Ордасынан У.Танашев енді.

Облыстық Кеңестер съезі. 1918ж. 18-24 наурызда Орал қаласында облыстық Кеңестер съезі шұғыл шақырылды. Оған қатысушылар облыс көлемінде кеңес өкіметін мойындап, казак-орыстардың Әскери (войсковой) үкіметі пен Алашорданың Батыс бөлімі үкіметін тарату туралы шешім қабылдады. Облыстық кеңестің атқару комитеті құрамына П.А.Дмитриев (төраға, болыпевик), Д.Колостов (екінші тораға, солшыл эсер), Ә.Әйтиев (төрағаның орынбасары өрі күзет комиссары), Б.Қаратаев (юстиция комиссары), П.Червяков (халық ағарту комиссары), А.Аламзов (егін шаруашылығы комиссары), П.Паромонов (еңбек комиссары), С.Пужалин (азық-түлік комиссары) және т.б. енді. 28 наурызда облыстық Кеңесті Орал казачествосы мен войсковой үкімет талқандады. Кеңес мүшелері мен оған қатысы бар 60- қа жуық адам тұтқындалды, тек Кеңестің 17-18 мүшесі ғана бассауғалап үлгерді. 1919ж. көктемде Орал қаласын ақ гвардияшылар қоршауға алды. Екі айдан аса қиян- кескі қорғаныс 11 шілдеде қала гарнизоны бөліміне В.И.Чапаевтың Дербес тобы қосылғанға дейін созылды. Орал майданы әскері 1919 жылдың қазан-желтоқсан айларында Батыс Қазақстанды ақ гвардияшылардан толықтай тазартты. Ұрыс қимылдарына 1-ші үлгілі қазақ атты әскер полкі (әскери көмиссары Б.Және кешев, саяси қызметкерлері Х.Чурин, Ж.Сәрсеков, Х.Ишанов), 2-ші қазақ, 1-ші үлгілі Кеңестің қазақ полкі және басқа мұсылман құрамалары қатысты.

Азамат соғысы. Азамат соғысы бұл өңірге орасан зор ауыртпалық әкелді. Соғыс пен террордан, аштық пен аурудан көп адам (оның ішінде өйелдер мен балалар да бар) шығын болды. Үйлер өртеліп, елді пункттер (станица, кент, ауыл, қыстақтар, т.б.) қиратылды. Аштықтың салдарынан көптеген отбасы ойрандалып, мыңдаған бала ата-анасыз қалды. Қызылдардың ерекше армиясы 1918 ж. Орал қаласына 3 рет шабуыл жасады. Алайда Шығыс майданындағы жағдайдың күрделенуіне байланысты олар Оралдан уақытша шегінуге мәжбүр болды. Қызыл Армия бөлімшелері Орал қаласына тек 1919 ж. 24 қаңгарда кірді. Оңтүстік бағытта ұрыс сала алға жылжыған олар ақырында ақ казактар армиясының қоршауында қалды. Қызылдар бөлімшелері Орал қаласына қайта шегініп, 79 күнге созылған қорғанысқа көшті. Олар 1919 ж. 11 шілдеде В.И.Чапаев басқарған ерекше өскер тобымен қосылды. Мұны ң нөтижесінде Колчак пен Деникин өскерлерінің Мәскеуге бірігіп соққы беру жоспары жүзеге аспай қалды. 1919 жылдың 4 қазаны мен 26 қазаны аралығында ақтар Орал қаласын қайтадан алу үшін кескілескен шайқас жүргізді. Фрунзенің басқаруымен Түркістан майданының өскерлері Орал қаласының қоршауын бұзып, ақ казактарды Жайық өзенінен әрі ығыстырды. Сейтіп Ілбішін, Жымпиты, Сламихин және Калмыков кенттерін қызылдар басып алды. 1920 ж. 5 қаңтарда М.В.Фрунзе В.И.Ленинге: «Жайық майданы жойылды», — деп телеграмма салды. Одан өрі қызылдар оңтүстік бағытта шабуыл жасай отырып, Атырауды, Доссорды және Ембіні ақтардан азат етті. Осы соғыста қорғансыз қазақ ауылдары қызылдардан да, ақтардан да қиянат көріп, азап шекті.

Халық шаруашылығын қалпына келтіру. 1923 ж. басталған халық шаруашылығын қалпына келтірудің алғашқы жылдары қирап бүлінуден аман қалған ескі құрал-жабдықтар ғана жөнделіп, іске қосылды. Облыс өнеркөсібін қалпына келтіру мен қайта құру барысында 1926 ж. қарашада губерниядағы ең қуатты бұрынғы Карев байдың диірмені іске қосылды. Сонымен бірге былғары кәсіп орны мен механикалық зауыт жаңа станоктармен, құрал-жабдықтармен қайта жарақтандырылды. 1927 ж. тамызда қалпына келтірілген консерві зауыты Орал қаласындағы барынша механиқалаңдырылған кәсіпорынға айналды. 1928 жылдың тамыз айында құрылысы басталған жаңа электр станциясы келер жылдың соңында ток берді. 1929 ж. қолға алған қасапхананың қайта жарақтандырылуы біткен кезде ол шын мәнінде жаңа кәсіпорынға — Орал ет комбинатына айналды. Бірінші бесжылдықтың соңында оның 11 негізгі, 7 қосалқы цехында 1600-ден аса жұмысшы еңбек етті, күн сайын 800 бас ірі қара өңделіп, 25-30 мың банкі ет консервісі дайындалды. Құны 23 мың сом, үзындығы 264 км Орал-Орынбор темір жолы соғыс қарсаңындағы бесжылдықтың ірі құрылысы болды. 1931 ж. мия өндеу зауыты іске қос ылды.

II-дүние жүзілік соғыс жылдарында. 2-дүние жүзілік соғыс жылдарында бірінші кезекте облыс тұрғындары мобилизацияланып, майданға аттандырылды. Батыс Қазақстан облысында соғыс қарсаңында 395.631 адам тұратын, 1938-40 ж. әскер қатарына 2552 адам шақырылса, 1941 ж. 22 шілде мен 31 желтоқсан айлары аралығында —22.943, 1942 ж. 28.338, 1943 ж. - 13.373, 1944 ж. - 8.084, 1945 ж. — 1335 адам, яғни барлығы 1938-45 ж. — 76.635 адам алынды. Соғыс 36.548 батыс қазақстандықтардың өмірін қиды, оның 15.695-і ұрыс кезінде опат болды. Әскерге шақырылғандар мен майдан даласынан оралмағандардың ұлттық құрамы мынадай: қазақтар — 206.546 — 22.105; орыстар — 138.709 (1941 жылы шақырылғандар) — 2.425; татарлар - 9.964 (1941) - 602; өзбектер — 501 (1941) — 18; басқа ұлт өкілдері - 10588 (1941) — 453 адам. Облыста 1300 төсектік 3 госпиталь ұйымдастырылды. К.Н.Тимофеев, З.А.Латипова сияқты дәрігерлердің ерен еңбегі айтуға тұрарлықаласыОблыстың экономикасы соғыс жағдайына лайықталып қайта құрылды. Зауыттар мен фабрикалар өскерге қажетті өнімдерді беруге бейімделді. Орал ет комбинаты ет консервісін өндіруді 4 есеге арттырды. Комбинат жұмысшысы Ермұқатованың еңбектегі ерлігі тылдағы жанқиярлықтың үлгісіне айналды. Облысқа Ленинградтан, Мәскеуден, Киевтен, т.б. қалалардан 47032 адам жөне 14 кәсіп орын көшіп келді. 3—4 айдан кейін олардың барлығы толық іске қос ылды. Ауыл шаруашылығын қайта құру жөнінде де көптеген жұмыс атқарылды. Техниканың әскери мекемеге берілуіне жөне механизаторлардың жаппай майданға аттануына байланысты ауыл шаруашылығыжұмыстарының негізгі бөлігі қолмен атқарылды. Соған қарамастан селодағы жұмыс қарқыны толастаған жоқ .

«Коминтерн» ұжымшары. «Коминтерн» ұжымшарының А.Тұрғалиева басқаратын бригада аптап ыстыққа, еңбектің ауырлығына төзіп, 7 күн бойы егістік алқапта үзіліссіз еңбек етті. Сөйтіп, олар мемлекетке астық тапсыру жоспарын 110%- ке орындап шықты. Тылдағы ауыр еңбекке балалар, қариялар да, қала тұрғындары да тартылды. Жайық бойы Сталинград майданына ең таяу орналасқан аймақтардың бірі болды. Ал неміс фашистері әскерінің Еділге өңмендей үмтылуы Сталинград майданы ты- лындағы жұмыстардың өте мұлтіксіз ұйымдастырылуын талап етті. 1942 ж. 21 қазанда КСРО Хал. Ком. Кеңесінің өкімімен Орал қаласыеліміздегі әуе қорғанысы пунктінің қатарына жатқызылды. Жаудың авиациясы Жәнібек және Орда ауд-ндағы үйлерді, вокзалдарды, өнеркәсіп орындарын, мектептер мен ауруханаларды жиі-жиі бомбалап отырды. Жергілікті жердегі зенитшілер мен 102- авиадивизия ұшқыштары немістердің ондаған ұшағын құлатып түсірді. 1942 ж. 11 қыркүйекте әскери ұшқыш Д.В.Гудков (кейін оған Кеңес Одағының Батыры атағы беріл- ді) әуедегі шайқаста В. Талалихиннің ерлігін қайталады. Теміржолшылардың Орал бөлімшесі пойыздар қозғалысы жиілігін арттырса, ауыл шаруашылығыеңбеккерлері Сталинград жауынгерлеріне арнап ет, т.б. өнімдер өндіруді едәуір көбейтті. Ал майдандағы со- ғыс барысының күрт өзгерісі (1943) кезінде Оралдағы өнеркесіп орындары соғыс қаруын, оқ-дәріні және әскери жабдықтарды өндіруді 2 есе арттырды. Жылдың құрғақшылық жағдайда етуі сырттан келген малдың күтімін жасауға кеп қиыншылық келтірді. Батыс қазақстандықтар басқыншылардан азат етілген Ленинград обл-ның аудандарын шефтік қамқорлыққа алды. Оларға 5 мың ірі қара, 156 мың пұт астық, 36 мың пұт ет, т.б. енімдер жіберілді. 1941- 45 ж. облыс бойынша мемлекетке 368, 1 мың т астық, 74.393 т ет 92.792 т сүт және 4.984 т жүн тапсырылды. Облыс еңбеккерлері 1943 ж. Қызыл Армияны жарақтандыру қорына 360 г алтын, 536 г платина және 14 кг 234 г күміс еткізіп, 56 млн сом ақша аударды. Сондай-ақ майдангерлерге 100 вагон азық- түлік пен 90 мың дана жылы киім жіберді. Облыс бойынша Ұлы Отан соғысы кезінде ескерге 80 мың адам алынды. Орал қаласында жеке 152-атқыштар бригадасы ұйымдастырылып, ол Сталинград майданына, Дондағы Ростов қ-н, Мелитополь, Висла, Одер жерлерін азат етуге қатысты. Ұлы Отан соғысы кезінде Батыс Қазақстан обл. бойынша 33 адамға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Соғыс жылдарында. Соғыс жылдарында Батыс Қазақстан облысында Қызыл Тулы 118-101-ші дербес қазақ ұлттық атқыштар бригадасына біріктірілді жене жекелеген қазақ белімшелері 7-ші, 8-ші атқыштар полкінде, 129-шы Молодечненск миномет полкінде болды. Орал қаласына Одесса жаяу ескер училищесі, Ленинград әскери училищесі, Кіші авиация мамандарының мектебі, Ленинград әскери байланыс училищесі кешірілді. Облыс бойынша Кеңес Одағының Батыры атағына ұрыс даласында қаза тапқан А.Борисюк, М.Жүнісов, С.Есқалиев, И.А.Мордасов, Г.В.Наумов, Е.Ниетқалиев, Г.Г.Рамаев, A.Я.Тихоненколар жене осында туып-өскен B.Н.Хитев, Г.И.Чумаев, Г.Шевуовтар ие болды. Шығыс халықтары қыздары арасынан шыққан қос Батырдың бірі — Мөншүк Мәметованың есімі мен ерлігі аңызға айналды. КСРО-ның ете маңызды стратегиялық пункгі болған Батыс Қазақстан облысы соғыс жылдарында өнеркәсіпте де, а. ш-ғында да үлкен үлес қосып, Жеңіс күнін жақындата түсті. Отан соғысы жылдарында Батыс Қазақстан Сталинград майданының жақын тылы болды. 1942 жылдың жазынан бастап Қазақстанның батыс аймақтары әскери қимылдар қатарына қосылды, соғыс жағдайы енгізілді, алты қорғаныс шебін құру ға дайындық жасалды, ұрыс қимылдары үшін әскери күш пен қару-жарақ есептелді. Орал қ- ның мекемелері мен еңбекшілері шефтік кемек ұйымдастырды.

Соғыстан кейінгі жылдарда. Соғыстан кейінгі жылдарда облыс пен Орал қаласының барлық кесіпорындарында үлкен өзгерістер болды, зауыттар ендіріс өнімдерін өндіруді ұлғайтты. Оларда атақты ендірісшілер: Соц. Еңбек Ерлері Л.И.Гуль, О.С.Кулешева, В.В.Ануриев, П.А.Атоян, З.С.Сатаев жене т.б. еңбек етті. Облыс ұжымшар-кеңшарларының а.ш. техникасын жөндеу үшін 1955 ж. Орал жөндеу зауыты салынды. 1966-70 жылдары ол қайта жарақтандырылып, күш-қуаты арта түсті. 1987 ж. зауыт сүрлем жинайтын КС- 26 комбайнын шығара бастады. Облыс өнеркесібі сегізінші, тоғызыншы жене оныншы бесжылдықтар кезінде барынша дамыды. 1960 жылдары Орал қаласында ТЭЦ, арматура зауыты, ірі панельді үй құрылысы мен құрылыс материалдары комбинаты салынды. Жаңадан сүт, нан, сыра қайнату, құрама жем зауыттары, құс фабрикасы және т.б. іске қосылды, мехкомбинаттың қуаты ұлғайтылды. Тоғызыншы бесжылдықтың межесінде «Омега» прибор құрылысы зауыты, «Металлист» тігін және киіз бастыру фабрикасы салынды. Он бірінші бесжылдықта «Оралмұнайгазгелогия» мұнай-газ барлау бірлестігі құрылды. Бірегей Қарашы- ғанақ мұнай-газ конденсаты кен орны базасында «Қазақгаз» мемл. холдинг компаниясы ұйымдастырылды. Норвегия, Жапония және басқа шет елдерге өнімін экспортқа шығаратын мия өндеу зауыты «Қазақлакрица» жаңа өндіріс корпусына көшірілді. Облыс аумағында өнеркәсіптің түрлі саласын қамтитын жүзге жуық кәсіп орын бар. Облыс орталығының өнеркәсіп кәсіпорындары 30 шет елге өз өнімдерін өткізеді.

Тәуелсіздік жылдары. Орал қаласы — тоғыз жолдың торабы, Мұнда астана мен облыс орталықтарына, жақын және алыс шет елдерге темір жол, ауа, су, және автомобиль жолдары тоғысады. Еліміз мемлекеттік тәуелсіздігін жариялап, дербес даму жолын таңдауына байланысты Батыс Қазақстан облысының саяси-әлеум., экон. өмірінде, жергілікті басқару жүйесінде түбегейлі өзгерістер жүзеге асты. 1992 ж. республикада әкімшілік басқару институты енгізіліп, облыс әкімі Н. Есқалиев (1992-93)болды. 2000 жылдың желтоқсан айынан облысты қаласын Көшербаев басқарады. Жергілікгі басқару жүйесінде облыстық мәслихаттың да алатын орны зор. Бұл өкілетті билік органы тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністен сайланған депутаттар арқылы облыс тұрғындарының ерік-жігерін білдіреді. Сондай-ақ батыс қазақстандықтар республика ауқымындағы маңызды мемл., қоғамдық шараларға белсене қатысьш, саяси- құқықтық және экон. реформаларды жүзеге асыруға үлес қосып келеді. Мәселен, еліміздің жоғары заң шығарушы органына А. Есенғалиев, В.Б. Бодолазов, Э. Ғаббасов, В.В. Киянский, Т.Сапаров, Р. Сүйербаев (1994), М. Артығалиев, С. Мүқанов (1996), В.Б. Асанов, Қ.Шалабаев, В.Я. Землянов (1999), сондай- ақ В.И. Балдин, А.Таспихов, Р. Ахметов депутат сайланды. Облыс тарихында жергілікті экон., әлеум.-мәдени дамуына үлес қосқан басшылар есімі қүрметпен аталады. Мәселен, кеңес өкіметі жылдарында обл. партия комитетін К.М. Аммосов (1932), I. Құрамысов (1934), Х.М. Пазиков (1937), М.С. Салин (1946), С. Тоқтамысов (1955), С. Ниязбеков (1959-62), Ш. Қоспанов (1962-75), М. Ықсанов (1975-86), Н.Есқалиев (1986-92), обл. атқару комитетін әр жылдарда X. Ищанов, Ғафиатуллин, П.П. Волошко, В.И. Подъяблонский, М.И. Усов, В.К. Гартман басқарды.

2. Батыс Қазақстан облыстык тарихи-өлкетану музейі – ең көне және тарихи маңыздылығы зор музейлердің бірі. Музей 1832 жылы мектеп мұғалімі М.К.Курилиннің ұйымдастыруымен ашылған. Атақты орыс ғалымдары Г.С.Карелин, Н.С.Северцев, Л.С.Берг музейді ұйымдастыруға ат салысқан.

Бұл ғимарат 1879 жылы орыс-қырғыз /қазақ/ мектебі үшін шығыстық сәулет өнері бойынша салынған. Орал облыстық атқару комитетінің шешімімен 1980 жылы облыстық тарихи-өлкетану музейіне берілді.

Бүгінгі таңда осы музейдің құрамында бірнеше филиалдар бар: Кеңес Одағының Батыры М.Маметованың музей-үйі, С.Датұлы атындағы Сырым аудандық өлкетану музейі, М.Шолохов музей - кешені, суретші С.Ғұмаров музейі, Табиғат және эколгия музейі, Е.Пугачевтің музей-үйі қала тұрғындары мен қонақтарына қызмет көрсетуде.

Музей қорында 102917 жәдігерлер жинақталған. Қазақ халқының қол өнер туындылары, тұрмыстық заттар, батырлардың ер-тұрмандары мен сауыт-саймандары, хандардың билік белгісі-асатаяқ, ханша Фатиманың камзолының көшірмесі, Кіші жүз хандарының портреттері бар.

Музейде – археология, орта ғасырлық Алтын Орда кезеңінің және Жайық қалашығының пайда болу тарихы, Кіші жүз тарихы, Бөкей хандығының тарихы, Кеңес кезеңінің тарихы, Батыс Қазақстан облысының білім мен ғылым, өнер мен мәдениет салаларының даму тарихы, қазақ халқының этнографиясы, Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің тарихына арналған залдар бар.

Батыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану музейі-өнер мен мәдениеттің алуан түрлі ескерткіштерін сақтау қоры. Жас ұрпақтарды тәрбиелеу мен білім беру ісіне өз үлесін үнемі қосып отырады. Социологиялық зертеулердің ұлттық мұраларға жастардың қызығушылығын арттыра түскендігін ескере отырып, музейдің ғылыми қызметкерлері мектеп, лицей, гимназия мен колледждердің оқушыларына арнап музейлік-педагогикалық бағдарламалар жасайды.

Бағдарламалар музейдің түрлі жұмыстарын біріктіреді. Бұл – экскурсиялар, лекциялар, музейлік сағаттар, әңгіме кештері және даталы күндер.

3. Бөкей ордасының тарихы . Кең байтақ қазақ даласының батыс бөлігінде орналасқан шежіресі бай, табиғаты сұлу өлке - Бөкей ордасы ауданы. XIX ғасырда мәдениет, өнер, білім орталығы болған ғажайып өлкенің тарихы тереңнен бастау алады.

1801 жылы Нұралы ханның екінші ұлы Бөкей сұлтан Орыс патшасына бос жатқан Еділ мен Жайық өзендері аралығындағы атамекеніне көшіп - қоныстануға рұқсат сұраған өтініш жолдайды. Ресей императоры Павел I Бөкей сұлтанның өтінішін қабыл алып, 1801 жылдың 11 наурызында "Қырғыз - Қайсақ Кіші ордасының Хан кеңесінің төрағасы Бөкей сұлтан Нұралы хан ұлын өзіме ризашылықпен қабылдаймын, өзі қалаған жеріне көшіп жүруіне рұқсат етемін және менің рахым етуімнің белгісі ретінде қара лентамен мойынға тағатын өз суретім бар алтын медаль тағайындаймын" деген жарлық-рескриптісін шығарады. Сол жылдың күзінде Бөкей сұлтан өзіне қарасты 5 мың түтін ауылымен Жайықтың ішкі бетіне көшіп-қоныстанады. Тарихта Ішкі Қазақ немесе Бөкей ордасы аталған өлкенің іргесі осылай қаланады.

1806 жылдың 19 мамырында Патшалық Үкіметтің арнайы жарлығымен хандықтың территориялық көлемі 6500 мың десятина болып бөлінеді. Жарлықта: "Бөкей сұлтанның қол астындағы қазақтарға Үлкен және Кіші өзендерінен Богда тауларына дейін, одан Чапчачи арқылы Дудацк немесе Телепнев ватагаларына және теңізге дейін көшуге рұқсат беріледі" деп көрсетіледі.

1808 жылы 17 шілдеде Бөкей хандығы Астрахан әскери губернаторының және Орынбор шекара комиссиясының құзырына бағынышты болып бекітіледі.

1812 жылы Александр I патшаның арнайы жарлығымен Бөкей сұлтан Ішкі Қазақ ордасының ханы болып тағайындалады. Бөкейді ақ киізге көтеріп хан сайлау Орал қаласының маңындағы тоғайда өтеді, кейін ол жер "Хан тоғайы" деп аталады. 1815 жылдың 21 мамырында Бөкей хан қайтыс болады. Тақ мұрагері Жәңгір жас болғандықтан, хан тағына уақытша сұлтан Шығай Нұралы хан ұлы отырады.

1823 жылы Жәңгір Бөкейұлы хан тағының мұрагері болып танылып, 1824 жылы 22 маусымда "Хан тоғайында" ақ киізге көтеріліп, хан сайланады.

Ішкі Орданың іргесі бекіп, ішкі әлеуметтік - шаруашылық жағдайы қалыптасып, нығайған тұсы 1823 - 1845 жылдары Жәңгір хан басқарған кезең болатын. Көзі ашық, көкірегі ояу, орыс, татар, араб, парсы тілдерін жетік меңгерген Жәңгір Ресей үкіметінің көптеген наградаларымен марапатталып, алтын тәжбен безендірілген I дәрежелі Әулие Анна орденінің кавалері атанып, генерал - майор шеніне дейін көтерілген тұңғыш қазақ ханы.

Жәңгір 1924 жылдың күзінде Орынбор муфтиі Мұхамеджан Хусейновтың қызы Фатимаға үйленеді. Фатима европаша білім алған, тілдерді жетік меңгерген, би, музыкаға жақын болатын.

1926 жылы хан Жәңгір жұбайы Фатима ханшамен Орыс патшасы Николай I-нің таққа отыру рәсіміне шақырылады. Мәскеу қаласында өткен салтанатта Фатиманың білімділігі мен мәдениеттілігіне орыс интеллигенциясы, Фатиманы биге шақырған Николай патшаның өзі де, оның орысша таза сөйлеп, билегеніне тәнті болады.

1927 жылы Жәңгір хан патшаға ерекше шеберлікпен жасалған киіз үй сыйға тартады. 1929 жылы императрица Александра Федоровна Фатима ханшаға бразилия топаздарымен безендірілген алтын диадема, тарақ және сырға сыйлайды.

Жәңгір ең алдымен қазақтарға ыңғайлы әрі тиімді тұрмыстың үлгісі етіп, 1827 жылы Нарын құмының Жасқұс деген жеріне Хан сарайын салдырады. Жәңгірден үлгі алған би - сұлтандар, кейін қарапайым халық үй тұрғызып, Хан ставкасы саяси-экономикалық маңызға ие орталыққа айналады.

1828 жылы өз үйінің бір бөлмесіне әулеттік - династиялық құнды заттарды, ат әбзелдерін, жауынгер қару - жарағын жинастырып, қару - жарақ палатасын ұйымдастырады. Бұл - қазақ жерінде ашылған тұңғыш музей болатын.

Жәңгір өз қоластындағы халқының денсаулығына да үлкен көңіл бөліп отырған. 1825 жылы С.Жәнібеков деген қазақты шешекке қарсы екпе жұмысын жүргізуді үйрену үшін оқуға жібереді. 1826 жылдан бастап Ордада шешек ауруына қарсы екпе жұмыстары жүргізіледі. 1832 жылы Жәңгір ханның шақыртуымен Хан ставкасына дәрігер А.А.Сергачев келеді. Кейін 1839 жылы тұңғыш дәріхана ашылады. Осы кезеңдерде Ордада В.Ф.Евланов, Пупорев, т. б. дәрігерлер қызмет атқарады. 1852 жылы Ордада 16 кереуеттік қоғамдық аурухана ашылады. Бүл аурухана күні бүгінге дейін сақталып, халыққа қалтқысыз қызмет етіп келе жатыр.

1832 жылы хан Жәңгір халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру, сауда - саттық саласын дамытып, жолға қою мақсатында жәрмеңке ұйымдастырады. Жәрмеңке көктем және күз айларында өткізіліп, оған Ресейдің Саратов, Мәскеу, Новгород, т.б. губернияларынан саудагерлер келген. 1846 жылы көктемгі жәрмеңкеге 3883 адам қатысса, 1851 жылғы тауар айналымы 1,5 миллион күміс ақша құраған.

Жәңгір бөкейлік қазақтардың өз дінін жоғалтпай, сақтап қалуы үшін 1835 жылы өз үйінің ауласына ерекше архитектуралық үлгімен мешіт салдырады. Ел ішінде оны "Хан мешіті" деп атаған.

Хан Жәңгір Бөкей ордасындағы мал басының санын көбейтіп қана қоймай, оның тұқымын асылдандыруға, әсіресе, жылқы малына үлкен мән береді. Хан ставкасында, Ресейдің Орск, Элиста қалаларында ат көрмелері өткізіліп, ат жарыстары ұйымдастырылып тұрады.

Бөкей ордасы тарихында маңызды орын алатын оқиға - И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған 1836-1838 жылдардағы халық көтерілісі. Бүл - патша әкімшілігі мен хан-сұлтандарға қарсы көтерілген халықтың азаттығы үшін бастаған бой көтеруі болды.

1840 жылы Жәңгірдің шақыртуымен Ордаға ветеринар К.П.Ольдекоп келеді. Осында қазақ жеріндегі түңғыш ветеринарлық бөлім ашылып, алғаш мал ауруларына қарсы екпе, тәжірибе - зерттеу жұмыстары қолға алынады.

Ел болашағының білімде екенін түсінген Жәңгір 1841 жылы 6 желтоқсанда қазақ даласындағы ең түңғыш қазақша - орысша білім беретін мектеп ашады. Бұл мектептен есімі елге танылған талай тұлғалар білім алды. Солардың бірі - қазақтан шыққан ғалым - этнограф Мұхамедсалық Бабажанов. Оның қазақтар жөніндегі зерттеулері, тарихи мұралары туралы басылымдары жоғары бағаланып, 1862 жылы Орыс географиялық қоғамының күміс медалімен марапатталады. Жәңгір мектебінен білім бастауын алған жүзден астам ғалым - зерттеушілер, Асан Тайманов сынды жиырмадан астам академиктер шықты.

Кезінде Жәңгірдің өзі де Қазан университетінің кітапханасына араб, парсы, түркі тілдерінде жазылған маңызды қолжазбаларды сыйға тартады. Оның ағартушылықты таратуға деген еңбегін құрметтеп, 1844 жылы университеттің ғылыми кеңесі Жәңгірді "Қазан университетінің құрметті мүшесі" етіп сайлайды. Жәңгір орыс басылымдарын, газет-журналдар, әртүрлі кітаптар алдырып, бай кітапхана қорын жинақтаған. Оның үйіндегі жеке кітапханасында "Северная пчела", "Отечественные записки", "Современник" басылымдары, Шинкелдің "Архитектура XIX ст.", Гогольдің "Мертвые души" кітаптары болған.

Хан Жәңгір Бөкей ордасына келген ғалым - зерттеушілерді ерекше құрметпен қабыл алған. Осы өңірде болған Г.С.Карелин, В.И.Даль, т.б. хан үйінің қонақжайлылығына ризашылықтарын естелік - зерттеулерінде жазып көрсетеді.Бұлардан басқа Бөкей ордасында 100 - ден астам орыс және шетел зерттеушілері болған. 1842 жылы Жәңгірдің өтінішімен белгілі картограф, Орыс географиялық қоғамының мүшесі Я.В.Ханыков Бөкей ордасының территориялық картасын жасайды. Сол кездегі хандықтың құрамына қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жәнібек, Казталовка, Жаңғала, Орда аудандары, Атырау облысының Махамбет, Құрманғазы аудандары, көршілес Ресейдің Волгоград облысы Палласовка ауданының, Астрахан облысы Құмөзек, Володар, Қарабайлы аудандарының бір бөлігі енген.

1841 жылы Хан ставкасы мен Черный Яр қаласының аралығына пошта - телеграф байланысы орнатылады.

1845 жылы 11 тамызда Бөкей ордасының саяси, мәдени, экономикалық жағынан дамуына жол бастап, бұл өлкенің басқару ісіне көптеген өзгерістер енгізген ұлы реформатор, қазақ даласының ұлы жаңартушысы Хан Жәңгір Бөкейұлы қайтыс болады.

Хан Жәңгір дүние салғаннан кейін Бөкей ордасындағы хандық басқару құрылымы жойылып, жаңа әкімшілік - Уақытша Кеңес құрылады. Уақытша Кеңес 1845 - 1917 жылдар аралығында билік жүргізеді.

1860 жылы Бөкей ордасы 7 әкімшілік бөлікке бөлінеді. Олар: Тарғын, Қалмақ, Нарын, Қамыс - Самар, Талов қисымдары және I, II Теңіз жағалауы округтері. Әрбір әкімшілік бөлікті әкім - правительдер басқарады.

1862 жылы Хан Ставкасында кітапхана ашылады. Кітапхана қорында О.Бальзактың, У.Шекспирдің, Г.Гюгоның, Т.Шевченконың кітаптары, сондай - ақ Ресейдің басылымдары болған.

Хан жәрмеңкесіндегі сауда саласының дамуына байланысты, ақша капиталын реттейтін әрі сақтайтын орын "Казначейство" мекемесі 1867 жылы ашылып, банк қызметін атқарады.

1869 жылы 5 адамнан тұратын өрт сөндірушілер командасы және жылжымалы обоз жасақталады. 1870 жылы Ресейден ауа - райын бақылайтын аспаптар әкелініп, метеорологиялық станция жұмыс жасайды.

1832 жылы Жәңгірдің бастауымен отырғызылған Орда орманын мемлекет тарапынан қорғау 1890 жылдан бастап қолға алынады. 1908 жылы Орда орман шаруашылығы мекемесі жанынан питомниктер жасақталып, зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Соның нәтижесінде - Нарын қарағайы дүниеге келеді.

1908 жылы қазақ даласындағы ең түңғыш Оба індетіне қарсы күрес станциясы кұрылады. Бүл станцияда Халықтық денсаулық сақтау комиссарының орынбасары М.Шомбалов, оба індетін емдеуге маманданған дәрігерлер И.А.Деминский, А.Михайлов, кейін медицина ғылымының докторы Н.Доброхотова жұмыс жасады.

1911 жылы қазақ баспасының қарлығаштарының бірі - "Қазақстан" газеті белгілі ақын Г.Қараштың ұйымдастыруымен Ордада басылып шығады.

Қазақстандағы ең тұңғыш Ұлы Қазан революциясы орнаған жер - Орда болатын. 1918 жылы тұңғыш комсомол ұясы құрылады. 1918 жылы тұңғыш кеңестік баспахана ашылып, онда "Дұрыстық жолы", "Киргизская правда", т.б. газет - журналдар басылып шығады. 1918 жылы Ордада Қазақтың I үлгілі атты әскер полкі жасақталады. Осы кезеңдерде мәдени өмірге де көп көңіл бөлінеді. "Жігер" жастар ұйымы кұрылып, орыс, татар, қазақ труппалары, белгілі күйші М.Бөкейхановтың ұйымдастыруымен ұлт - аспаптар оркестрі жасақталады. Белгілі драматург И.Меңдіхановтың пьесалары көрермен назарына ұсынылады.

1941 - 1945 жылдары Ұлы Отан соғысы жылдары Орда ауданы Қазақстандағы соғыс жағдайына келтірілген бірден - бір аудан болды. Ордалық 2000-нан астам азамат туған Отанын қорғауға аттанды.

Соғыстан кейінгі кезеңде ел шаруашылығын көтеріп, нығайтуда аянбай еңбек еткен 25 ордалыққа Кеңес Одағының ең жоғарғы наградасы - Социалистік Еңбек Ері атағы берілді.

Орда тарихының қасіретті беті - Капустин Яр полигоны. 1948 жылы полигонға берілген аудан аймағында жер асты, жер үсті сынақтары жүргізіледі. 1952 жылы ауданның 19 колхозы күшпен өзге аудандарға көшіріледі. 1990 жылдың мамырында Т.Махимовтың жетекшілігімен "Нарын" қоғамдық қозғалысы құрылады.

Орда - талантты ұлы тұлғалардың мекені. Осы өлкеден қазақтың белгілі күйшілері Құрманғазы, Дина, Сейтек, Науша, домбырашылар Ж.Теміралиев, Е.Қазиев, Халық артисі, актриса Х.Бөкеева, қазақтың тұңғыш дирижері Ш.Қажығалиев, халық композиторлары Б.Жұманиязов, М.Сағатов, медицина саласының озық қызметкерлері А.Герасимов, Х.Бөкейханов, білім беру ісінің үздіктері Ғ.Зарипов, М.Кульбацкая, Орда музейін ұйымдастырушы А.Тажетдинов, ауыл шаруашылығының озаттары К.Меңдәлиев, Р.Егізбаев, ақындар Т.Жароков, С.Даумов, Қ.Жұмағалиев, т.б. шықты.

XX ғасырдың бас кезінде Бөкей ордасы көптеген өзгерістерді басынан өткерді. 1925 жылы Бөкей губерниясы таратылып, Орал губерниясының құрамына енгізілді. 1928 жылы Бөкей уезінің аты Орал облысының Орда ауданы болып өзгертілді. Осы уақыттан бастап Бөкей ордасы атауы жойылды. Тек тәуелсіздік алғаннан кейін ғана, ел еңсесі көтеріліп, етек - жеңі жиналып, тарихымызға көз жіберіп, кім екенімізді таныдық. 2001 жыл ордалықтар үшін екі бірдей қуаныш әкелді. Оның бірі – Тәуелсіздіктің 10 жылдығы болса, екіншісі - Орданың 200 жылдығына орай Бөкей ордасы атауы қайтарылып берілді.

4. Орал облысы аумақтық бірлік ретінде 1867-1868 жылдары Ресей патшалығының Қазақстанды әкімшілік басқаруы жағдайында пайда болды.

1219-1221 жылдары қазақ даласы Шыңғысханның басшылығымен монғол шапқыншылығына душар болды. Біздің облыс Алтын Орда мемлекетінің құрамдас бөлігі болды. XV ғасырда Алтын Орда бірнеше әкімшілік аумақтарға бөлінді. Орал облысында тұратын қазақтар Ноғай Орда құрамына кірді. Жүздердің қалыптасу барысында Батыс Қазақстан жерлерін мекендеген қазақтар Кіші жүздің өкілдерін құрады.

Батыс Қазақстаннан бір кездері Ұлы Жібек жолының бір тармағы өткен болатын.

Қаланың қазіргі атауы 1775 жылдан бері қолданылып келеді, Патша үкіметі Е.Пугачев бастаған көтерілісті қатыгездікпен басқаннан кейін, шаруа көтерілісі кезіндегі көріністерді халық жадынан жойып жіберу үшін Екатерина Екіншінің әмірімен Яик өзенінің атауы Орал болып өзгертіліп, ал Яицк қалашығы Орал атауына ие болды.

1833 жылы Орал өңіріне Пугачев көтерілісі туралы материалдар іздестіру мақсатымен ұлы орыс ақыны А.С.Пушкин келеді.

1836-1837 жылдар тарихқа Бөкей хандығындағы Исатай Тайманов және Махамбет Өтемісұлы бастаған қазақ шаруаларының көтерілісімен енді. Жәңгір хан патша өкіметінен көмек сұрады. Казактардың жазалаушы отрядтары көтеріліске шыққандарды аяусыз жазалады. Бір ұрыс кезінде Исатай Тайманов өліп, көптеген жігіттер әскерилердің қолына түсіп, Калмыков түрмесіне қамалады. Көтерілістің рухани көсемі, дауылпаз ақын Махамбет Өтемісұлы қуғын-сүргінге ұшырайды. Осы жылдары ол Оралға үш рет келіп кетеді.

1880 жыл Орал және Орынбор арасында халық қозғалысының басталуымен айқындалады. 1894 жылы Орал мен Саратов арасында тар табанды темір жол салынады. Бұл өз кезегінде сауда айналымының жандануына ықпал етіп, Ойыл, Темір және Орда ірі жәрмеңкелері пайда болады.

XX ғасырдың басында Орал ірі сауда орталығына айналды.

1895 жылы 9 жасында татар әдебиетінің классигі Ғабдолла Тоқай Орал қаласына қоныс аударады. Ол мұнда өзінің бірінші өлеңдерін жазып, кейіннен өзінің аты берілген баспада жұмыс істейді. Орал қаласына әр жылдары орыс әдебиетінің ірі қайраткерлері В.А.Жуковский, А.С.Пушкин, В.И.Даль, Л.Н.Толстой және басқалары келіп кеткен. Қазақ аристократтары арасынан саяси аренаға либерал-демократтар А.Бөкейханов пен Б.Қаратаев шыққан. 1905 жылдың желтоқсанында олар ресей конституциялық-демократиялық партиясының филиалы ретінде өз партияларын құру ниетімен Батыс Қазақстан облысынан 5 делегат жинайды.

Қазақ интеллигенциясының рухани және саяси деңгейінің көтерілгенінің айқын айғағы - олардың ең жақсы өкілдерінің Мемлекеттік Думаға ұсынылуы болды. 1906 жылы Мемлекеттік Думаға сайланған төрт қазақтың бірі – Орынбор гимназиясын бітірген, Бөкей ордасында туып өскен, халыққа білім беру, жерге орналастыру және мал шаруашылығы мәселелерімен сауатты айналыса білетін біздің жерлесіміз 42 жастағы Алпысбай Қалменов болды. 1907 жылы екінші Мемлекеттік Думаға депутат болып қазақтың алғашқы кәсіби заңгерлерінің бірі қаратөбелік Б.Қаратаев сайланады.

Батыс Қазақстан облысы 1932 жылы 10 наурызда құрылған (1962 жылдан 1922 жылға дейін – Орал облысы). Ол Қазақстан Республикасының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан, Орта Азия мемлекеттерімен республиканың орталық және оңтүстік облыстарының қақпасы болып табылады.

Біздің өлке – аса көрнекті мәдениет және өнер шеберлерінің отаны. Біз өзінің артына өшпес музыкалық мұра қалдырған Құрманғазы Сағырбаев, Дина Нұрпейісова, Сейтек, Дәулеткерейлерді, сондай-ақ ерлік пен елдіктің, азаттық пен бостандықтың жыршысы, дауылпаз ақын Махамбетті, белгілі театр әртісі Хадиша Бөкееваны, ақын Ғарифолла Құрманғалиевті мақтан тұтамыз. Сондай-ақ Ақжайық өңірі – «Қыз Жібек» халық эпосының басты кейіпкері, сұлу Жібектің, ғалым Тайманов пен Қ.Жұмалиевтердің, ақын Ж.Молдағалиев, Қадір Мырза Әлі, А.Бақтыгереевалардың туып-өскен жері екенін білгеніңіз артық етпейді.

1992 жылы Республика Парламенті облыс тұрғындарының өтініштеріне орай облыстың бұрынғы Батыс Қазақстан облысы атауын қайтарып берді.

Облыс Ресей Федерациясының 5 облысымен шектеседі және сыртқы шекарасының ұзындығы 1532 км құрайды. Облыс Республика ішінде Ақтөбе және Атырау облыстарымен шектеседі.

Облыстың аумағы 151,3 мың шаршы километр, яғни республика аумағының 5,6 пайызын құрайды.

Облыс әкімшілік жағынан 12 ауданға және Орал қаласына бөлінген.

Облыста 2 қала: Орал қаласы - облыс орталығы, 1613 жылы құрылған және Ақсай қаласы - Бөрлі ауданының орталығы, мұнайшылар қаласы, 1936 жылы құрылған, 159 селолық және ауылдық округ, 482 елді мекен бар.

5. Батыс Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану. музейінің кіші ғылыми қызметкері Г.Е.Ихсанова

«Батыс Қазақстан өлкесінің тарихи-мәдени мұралары және олардың қорғалуы»

«Каспий-Арал өңірінің тарихи-мәдени мұралары»

ІІ Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы

«Ескерткіштану» секциясы

Байырғы Сақ, Ғұн, Түркі, Қыпшақ тайпаларының ұйытқысы, әрі қасиетті мекені болған Қазақ жері талай тарихи кезеңді басынан өткерді. Соның ішінде жылдар, ғасырлар, мыңжылдықтардың тілсіз куәсі бола білген Батыс өңір, Ақ Жайық даласы қатпары қалың, қыртысы мол тарихты қойнына бүгіп жатыр. Алтайдан Атырауға дейін көсілген аймақты мекен еткен ата-бабаларымыз өз жерін көк найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен қорғап қалды. Сырын ішіне бүккен екі алып мемлекеттің қыспағында қалған кезде данышпан бабаларымыз көрегендік таныта білді. Тағылымды даналықты бойына сіңірген аталарымыздың өсиетін ұмыт қалдырмай, өткен дәуір елестерінен сыр шертетін көненің көзі ескерткіштер қашан да бүгінгі буынның жанашыр қамқорлығына алынуы қажет-ақ. Талай дүбір мен дүрмекті бастан өткерген қазақ даласының бір бөлігі - киелі Ақжайық өңірі де сан тарихты ішке бүккен тілсіз куәгер. Төлеген мен Жібек секілді арманда кеткен ғашықтардың мекені, адамзат баласының арғы-бергі тарихындағы зұлмат соғыстың шеткері майданы мен тылы бола білген осы өңір тарихи, мәдени және сәулет ескерткіштеріне бай облыстардың біріне жатады. Олар дала төсіндегі археологиялық ескерткіштер мен 400 жылдық тарихы бар көне Орал шаһарының сәулет ескерткіштері.

Алғашқы іргетасы осыдан төрт ғасырға жуық уақыт бұрын қаланған Орал қаласы бүгінде Қазақстанның батыс қақпасы болып есептелді. Ол Еуропа мен Азия сынды екі алып құрлықтың шекарасын бөліп жатқан Жайық өзенінің жағасында орналасқан. Демек, екі мәдениет пен екі этносты ортақ еншілеген Орал қаласының қойнауы тарихи оқиғаларға толы екендігіне таңдануға болмайды.

Әрине, қай аймақтың да өз ерекшелігі, өзіндік кескін-келбеті болады. Бұл ретте Батыс Қазақстан облысының бақ-таланы басқа облыстармен салыстырғанда айтарлықтай айрықша. Ол Ресей Федерациясының бес бірдей облысымен шектесіп жатыр.

Жалпы Батыс Қазақстан облысы қайталанбас ерекше тарихи және мәдени ескерткіштерге бай аймақ. Соңғы он жыл ішінде бұл ескерткіштерді зерттеу ерекше қарқынмен жүргізілді. Нәтижесінде облыс териториясында 6 мыңнан астам қорғандар мен қоныстар, қала орындары мен қорымдар кешені есепке алынды. Олардың 200-дейі тас ғасырына, 4 мыңнан астамы сақтар мен сармат-савромат дәуірін қамтитын қола және ерте темір ғасырына, 2 мыңға тарта ескерткіштер түркі кезеңінен бастап XV-XVI ғасырларға дейінгі кезеңге тиесілі. Осы ескерткіштердің ішінде Бөрлі ауданындағы «Қырықоба» патшалар қорымы кешені мен «Жайық қалашығы» деген шартты атаулы қала орнының шоқтығы биік. Зерттеулер Батыс Қазақстан жері қуатты да белсенді саяси және экономикалық орталық мекені болғанын айғақтайды.

Тарих және сәулет ескерткіштері мен монументалдық өнер ескерткіштерін зерттеу, есепке алу, қорғау және қайта өңдеу жұмыстарын ХХ ғасырдың 60 жылдарынан бастап Қазақ КСР Мәдениет Министрлігі органдары жүзеге асыра бастады.

ХХ ғасырдың 70-ші жылдары Кеңес Одағының басқа елдеріндегідей сияқты Қазақстанда да тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау органдары әр облыс бойынша ескерткіштер тізімін дайындау үшін жаңа бірыңғай есеп карточкалары мен паспорттары негізінде тарихи объектілерді паспортизациялау жұмыстарына кірісіп кетті.

ХХ ғасырдың 80-ші жылдары «Қазпроектреставрация» институты облыстық ескерткіштерді қорғау органдарымен бірлесе отырып Орал облысының тарихи-мәдени ескерткіштерін зерттеу мақсатында экспедиция ұйымдастырды. Сондай-ақ институт Орал қаласының даму тарихы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Нәтижесінде ағаш қолөнерінің ескерткіштері, тұрғын үйлер, қоғамдық ғимараттар, мавзолей, тарихи ескерткіштердің тіркеу құжаттары дайындалды.

Орал қаласы Қазақстанның көне қалаларының бірі саналады. Қаланың ХVІІІ-ХІХ ғасырлардың тарих, мәдениет және сәулет ескерткіштері саналатын тарихи бөлігін ашық аспан астындағы музей деп те атауға болады.

Батыс Қазақстан облысы территориясында 6 мыңнан астам археологиялық ескерткіштер және 500-ден астам тарих, сәулет және монументтік өнер ескерткіштері бар. Қазіргі кезде жергілікті маңызға ие 2 153 және республикалық маңызы бар 14 ескерткіш мемлекет қорғауына алынған. Жергілікті маңызды 2 153 ескерткіштің ішінде 173-і тарих, сәулет және монументтік өнер ескерткіші болса, 1 966-сы археология ескерткіші саналады.

Барлық ескерткіштер ҚР «Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» заңының 5-статьясына сәйкес тарихи, ғылыми құндылығы бар тарихи-мәдени мұра ретінде құқықтық статусқа ие.

«Батыс Қазақстан облысының тарихи-мәдени мұрасын қорғау бойынша мемлекеттік инспекция» мемлекеттік мекемесі облыс әкімінің шешімімен 1996 жылы облыстық тарихи-өлкетану музейінің ескерткіштерді қорғау бөлімі негізінде құрылды. 1999 жылы мемлекеттік мекеме ретінде заңды статусқа ие болды.

Мелекеттік инспекцияның басты мақсаты тарихи-мәдени мұраны қорғау мен дамытуды қамтамасыз тетеін қоғамдық қатынастарды реттеу саналады:

- тарихи-мәдени мұраны түсінігін анықтау, оны қорғау және пайдалану;

- тарихи-мәдени мұра объектілерінің құқықтық статусын бекіту;

- тарих, мәдениет және археология ескерткіштерін есепке алу, тіркеу, қорғау.

Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін мемлкеттік мекеме мынадай бағытта жұмыс атқарып келеді:

- тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау, сақтау және пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға қатысады және бағдарлама жасап шығарады;

- тарих және мәдениет ескерткіштерінің сақталу және пайдалану тәртібін, сондай-ақ оларды жөндеу, қайта қалпына келтіру жұмыстарын мемлекеттік қадағалауды жүзеге асырады және ескерткіштерді қорғау, қалпына келтіру және пайдалану саласындағы нормативтік-құқықтық актілерді дайындайды;

- облыс территориясындағы тарих және мәдениет ескерткіштерінің сақталуын және пайдалану ережелерін ұстануды қамтамасыз етеді;

- ҚР «Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» заңының орындалуын қадағалайды;

- Республикалық маңызы бар ескерткіштердің тізімін дайындап, ҚР Үкіметіне жібереді және облыстық әкімдікке жергілікті маңызы бар ескерткіштердіңтізімін ұсынады;

- Батыс Қазақстан облысының тарихи-мәдени мұрасын насихаттау мақсатында ғылыми зерттеулер негізінде тарихи-деректі кітаптар, қолжазбалар, ғылыми жинақтар, альбом және буклеттер дайындап, баспадан шығарады.

ҚР Президентінің «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауына байланысты БҚО тарихи-мәдени мұрасын қорғау бойынша инспекция мен облыстық тарих және археология орталығыескерткіштерді зерттеу, қайта қалпына келтіру және сақтау мақсатында жұмыстар атқарды. Мәдениет және ақпарат Министрлігінің тапсырмасымен ескерткіштер тізімі жаңартылып, толықтырылды және олардың паспорт, ескепке алу карточкалары, фото-альбомдары жасалды. 2008 жылы 82 тарих және сәулет өнерінің ескерткіштері және 1 646 археология ескерткшітері Мәдениет және ақпарат Министрлігінің сараптау комиссиясынан өтіп, жергілікті маңызды мемлекеттік тізімге енгізілді.

Бөкей Орда тарихи-музей кешені территориясындағы Хан сарайы ғимаратын қалпына келтіру жұмыстары қадағаланып отыр.

Мемлекеттік инспекция «БҚО тарихи-мәдени мұрасын қайта жандандыру және сақтау» бағдарламасын орындауға атсалысты. Жеңістің 65-жылдығына арналған бағдарлама аясында облыс территориясындағы ҰОС жылдары қаза тапқан жауынгерлерге арналған ескерткіштердің тізімі жасалынып, фотофиксация жұмыстары жүргізілді.

Орал қаласындағы «Жол картасы» бағдарламасы шеңберінде В.Чапаев, М.Маметова, А.Пушкин ескерткіштеріне, Ж.Молдағалиев, Ғ.Құрманғалиев ескерткіш-бюсттеріне және Даңқ мемориалдық кешені мен Бауырластар зиратына күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілді.

“Тарихи-мәде¬ни мұраны қорғау және пайдалану туралы Қазақстан Республикасы заңының 18-бабында жергілікті өкілет органдарының құзыреті ай¬қындалған. Заң бойынша жергілікті өкілет органдары тарихи-мәдени мұра объектілерін анықтауды, есепке алуды, қорғауды, сондай-ақ оларды өз бюджеттерінің есебінен қаржыландырып отыруы тиіс.

Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және сақтау жұмыстары бойынша шараларды жүргізуге қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, ұлттық мәдениет орталықтары, «Көне Орал шаһары» атты қоғамдық мәдени-ағарту қоры және Батыс қазақстан облысының туристік имиджін қалыптастыру мақсатында облыстық туризм және спорт басқармасы атсалысты.

2009 жылы Мемлекеттік инспекция Орал қаласының сәулет және қала құрылысы басқармасымен бірлесе отырып, қаланың тарихи бөлігін қалпына келтіру бағдарламасын дайындады.

ҚР «Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» заңын сақтау мақсатында 34-статьяға («Тарих және мәдениет ескерткіштерін жөндеу, қалпына келтіру және консервациялау») сәйкес тарих және мәдениет ескерткіштеріне жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарының жобасы жасалынды.

Байырғының куәсі саналатын қаламыздағы кейбір сәулет ескертікштері, бұрын жазылып келген тізімнен алынуда. Оған олардың жойылуы немесе идеологиялық мәнінен айрылуы, яғни Кеңес кезінде әспеттеліп, қазір мағынасынан жұрдай болған ескерткіштер жатады. Қазір мемлекет қорғауына алынған ескерткіштердің көбі күрделі жөндеуді қажет етеді. Ғимараттардың сыртқы және ішкі көркі әрленіп, әсемделгенімен, олардың құрылысына толыққанды жөндеу жұмыстары жүргізілмеді. Тек соңғы уақытта ғана, ескеткіштерді күрделі жөндеу мен қайта жаңғырту ісі мемлекет тарыпынан қолға алына бастады.

Тарихи-мәдени мұра халықтың тарихи тағдырының куәсі, оның бүгіні мен болашақ дамуының ажырамас шарты, адамзат өркениетінің құрамдас бөлігі ретінде қашан да зерттеуді, зерделеуді және қорғауды талап етеді.

Облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуы мен құрылысының маңызды бағдарламаларының бірі болып 2000 жылдан бастап республикалық, облыстық қаржы және инвестиция есебінен тарихи объектілерді қалпына келтіру жұмыстары саналады. Көптеген тарихи ғимараттар архитектуралық, декоративтік элементтерін сақтай отырып, ерекше келбетке ие болды. Шаһарымыздағы сәулет ескерткіштері талай мәрте сыртқы кейпін алмастырса да, олардың архитектуралық құрылысы әрқашан сақталып отырған. Мәселен, мемлекет қорғауындағы 1859-жылы тұрғызылған Островский тетрының өзі сол уақыттан бері 4 мәрте өзгеріске түсті. Бірақ, өлке тарихы үшін маңызы зор саналатын көптеген тарихи, археологиялық, архитектуралық объектілер қауіпті жағдайда тұр және тез арада жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Олардың ішінде Әулие Покров шіркеуі, Ф.Шаляпин тоқтаған бұрынғы қонақүй, Жалпақтал ауылындағы Овчинниковтардың тұрғын үйі, Орда ауылындағы С.Меңдешевтің үйі секілді бірегей ескерткіштер де бар.

Облыстық тарихи-өлкетану музейінде де тарихи-мәдени мұраны қорғау бойынша бірқатар жұмыстар жүргізілуде. Бүгінде музей қорында 100 000-ға жуық жәдігер сақталуда.

Музей мамандары «Мәдени мұра» өңірлік-салалық бағдарламасы аясында жасақталған «Қазақстанның тарихи-мәдени мұралары құжаттарының электронды ақпараттық базасы» бағдарламасын меңгеруді жүзеге асыру мақсатында қорда сақталған тарихи-мәдени мұра объектілерінің ғылыми құжаттарын бағдарламаға енгізу бойынша жұмыстануда. Орталық музейден арнайы маман шақыртылып, музей қызметкрелері «Музеолог» электронды каталог жасау бағдарлмасын меңгерді.

Музей қорындағы ХІХ-ХХ ғ.ғ. қазақ халқының зергерлік бұйымдары, археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған әшекейлер (моншақ, сырға), жалпы саны 1 627 дана асыл металдан жасалған құнды жәдігер Алматы қаласындағы «Ұлттық сараптау және сертификаттау орталығының» филиалы «Сынама палатасында» («Пробирная палата») салмағы өлшеніп, сафтығын көрсететін таңбасы анықталды.

2009 жылы музей қорындағы сақ дәуіріне жататын 40 дана алтын жәдігердің (алтын шекелік, алқа, сырға, күміс фалар, күміс ритон) Алматы қаласындағы суретші-реставратор Қырым Алтынбековтың басшылық ететін «Остров Крым» лабораториясында гальванокөшірмесі жасалды. Музей жәдігерлерінің көшірмесін жасау жұмыстары құнды түпнұсқа жәдігерлерді түрлі жағдайлардан қорғау мақсатында жүргізіледі.

Облыстық музей қоры Алматы қаласындағы Орталық музей мен Ә.Қастеев атындағы өнер мұражайы қорын негізге ала отырып, қордағы жәдігерлерді түр-түрімен орналастырып, сақтау мақсатында жаңа құралдармен жабдықталды. Картиналарды ілуге арналған жылжымалы қабырғалар, нумизматикалық сейфтер, құжаттарды сақтауға арналған картотекалық жәшіктер, мүсен мен иконаларға арналған сөрелер жасалды.

Қазіргі таңда ұлттық тарих пен мәдениетке деген талаптың, қызығушылықтың артуы кезеңінде Қазақстан тарихында тұңғыш рет Орал қаласында облыстық тарих және археология орталығы құрылды. Елімізде ұлттық мәдени мұраларды және Отандық тарихымызды тануға, зерттеуге көңіл аударыла бастады. Тарих бетіне ел тарихында өзіндік орны бар есімдер қайта оралды. Тарихи зерттеулердің әдіснамалық негізі түбегейлі өзгерді. Орталықтың негізгі қызметі – тарих және археология ғылымында жаңашыл ізденістер жүргізу, тарихи-мәдени мұраларды зерттеу және қорғау. Ізденушілік жұмыстардың нәтижесінде Батыс Қазақстан өлкесінде қала мәдениетінің тарихи қалыптасуы мен дамуы, Орал қаласының құрылу жылнамасының жаңа тарихи бетін ашты.

«Мәдениет – ұлттың бет-бейнесі, рухани болмысы, жаны, ақыл-ойы, парасаты. Өркениетті ұлт, ең алдымен, тарихымен, мәдениетімен, ұлтын ұлықтаған ұлы тұлғаларымен, әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан үлкенді-кішілі үлесімен мақтанады. Сөйтіп, тек өзінің ұлттық төл мәдениеті арқылы ғана басқаға танылады» деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей, адамзат тарихының күретамыры – мәдениет, ал мәдениеттің күретамыры – адамзаттың ақыл-ойы мен іс-әрекетін дүниеге әкелген материалдық құндылықтар болып табылады. Бұл бәрімізге белгілі ақиқат. Қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгі – мәдениеті.

Осы орайда “Мәдени мұра” бағдарламасы - мәдениетке деген мемлекеттік көзқарастың соны стратегиялық ұстанымын айқындаған маңызды жоба болды. Ол жаңадан қалыптасып жатқан қазақстандық қауымдастықтың әлеуеті мен гуманистік бағыт-бағдарын танытты.

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың инициативасы бойынша әзірленді. Бағдарлама тарихи-мәдени дәстүрлерді қайта жаңғырту мен дамыту сабақтастығын, еліміздің мәдени мұрасын насихаттау, қолдану, сақтау және зерделеумен байланысты негізгі аспектілерді анықтайды, мәдени мұраны зерделеудің тұтас жүйесін жасауды, соның ішінде осы заманғы ұлттық мәдениет, фольклор, салт-дәстүрлер, жазба және ұлттық әдебиеттің ғасырлар бойғы тәжірибесін жинақтау, ғылыми және көркем сериялар құру бойынша, сондай-ақ тарихи-мәдени ескерткіштерді реставрациялау, консервациялау және мұражайландыру, мәдени мұра мәселелерін топтастыратын материалдық-техникалық, ғылыми-зерттеулерді дамыту мен нығайтуды қарастырады.

Сайып келгенде, осының бәрі мемлекет болып қалыптасуымыз үшін, ұлт болып топтасуымыз үшін қажет жағдай. Әлемдік ғылым мен мәдениеттің озық жетістіктерін бойымызға сіңіре отырып, қазақстандықтардың рухани кемелденуі, өркениет көшінен кейін қалмауы ең негізгі мақсат етілді. Ал рухани-мәдени таным арқылы, тарихи сана негізінде патриоттық сезім, отаншылдық рух қалыптасатыны белгілі. Әсіресе бүгінгі жастарды отаншылдық рухта тәрбиелеу – мемлекеттік идеологияның темірқазығы болуы тиіс.

Бүгінгі күні қазіргі заман құрылымына сәйкес адам баласының қоршаған ортасын бірсарындылыққа әкелетін ғаламдандырудан қорғау шарасы ретінде мәдени мұра ескерткіштерін елге әйгілеу, сақтап қалу маңызды шаруа болып отыр. Қазіргі құрылыс ғимараттарын салу көлемінің өркендеуі, ақпарат жүйелерінің, байланыстың және көлік ағымының пәрмені қарқынды дамуына қарай біз ескерткіш рухын сезінуден қалып бара жатқандаймыз.

Бүкіл адамзат тарихының дамуымен біздің тарихымыздың тығыз және ажырамайтын байланысы және өзара қатынасының нәтижесі болып табылатын материалдық мәдениет ескерткіштерін сақтауға бәріміз борыштымыз.

Мәдениеті жоғары, тарихи танымы орнықты, ойы сергек елдің рухы да биік. Рухы биік халықтың іргесі де берік, әлеуеті де қуатты, ынтымағы да жарасты болмақ деп есептеймін. Біз бүгінде дербес, жаңа тұрпатты мемлекет құрудың келесі кезеңіне қадам бастық. Бұл кезеңде Қазақстан халқы ұлттық даму мүддесінің аясына шоғырланып, тарихи мұраларымыз ел тұтастығының символына айналуы тиіс деп білем

6. Батыс Қазақстандағы мәдени-тарихи ескерткіштер. Батыс Қазақстандағы мәдени-тарихи ескерткіштер

Шопан-Ата жер асты мешіті Оңтүстік Маңғыстау өңірінде, бағзы Хорезм керуен жолының бойында орналасқан. Солтүстік шығысқа қараған сай тұйығынан қашалған үлкен бөлме. Оң жағындағы тағы бір шағын бөлме, оның едені биік. Сол жақ қабырға астынан қабірхана үңгілген. Төрден сай үстіне шығып кететін есік бар. Есіктің сыртқа шығар аузы алдында беті шымылдықпен перделенген қабірхана. Аңыз бойынша, оған Шопан - Атаның қызы жерленген. Мешіт үсті тастақты жүлге. Жүлге бойынан суағарлар жасалып, олардың тоғысқан жерінен сиымдылығы 10-15 текше метрлік су қоймалары қазылған. Олар кезінде мешіт тұрғындарын бүкіл жыл бойы сумен қамтамасыз етіп тұрған. Мешіттің төменгі жағында құдық бар. Кіре берістің сол жақ қапталында жар бетінен төрт шаршы етіп қашалған бөлмелер орналасқан. Олардың алдында тұт ағашы егілген. Мешіт қабырғаларында айшықты нақыштар жоқ. Ел аңызы мешіттің салыну кезеңін Оғыз тайпаларының Маңғыстауға келе бастаған Мерзіміне меңзеді.

Қараман – Ата ескерткіші Маңғыстаудың орта бөлігінде, ол үш бөлмеден тұрады. Кіре беріс бөлме, оған жалғас намаз оқитын зал. Онда төбені тіреп тұратын ұстындар бар. Төбе сол жердің бетін алып жатқан ұлутастан тұрады. Аңыз бойынша Қараман – Ата Шопан – Ата әулиетінің інісі екен делінеді. Екі мешітті жалғастыратын жер асты жолы болған, бірақ ол уақыт өте құлап қалған. М.Мендіқұлов Қараман – Ата мешітінің салыну кезеңін 13 ғасырға жатқызады. Ал Әбілғазы Қараман – Атаны Балқаннан түркмендерді Маңғыстауға бастап келген бектердің бірі дейді.

Археологиялық ескерткіштер. Батыс Қазақстан аумағындағы ең көне археологиялық ескерткіштер облыстың оңтүстік жағындағы ежелгі шақпақ тас жыныстары қазындылардан табылды. Бұлар - шель-ашель құралдары мен оларды дайындауға пайдаланылған заттар ұшырасатын тұрақтар. Аймақтың ежелден-ақ қоныс орны болғанына ерте тас дәуіріне жататын петроглифтер де куә.

Кейінгі палеолит кезеңінде қазіргі Батыс Қазақстан аумағының табиғат жағдайы құбылмалы болды. Мұз қабатының еруі мен Кавказ жотасының солтүстік сілемдерінің жаңадан тектоникалық түзілуі Каспий маңы деңгейін жоғарылатты, сөйтіп бүкіл бүкіл Каспий маңы ойпатын тегіс су басты (“Қазақ ССР тарихы”, 1 –том, Алматы, 1980,81 – бет). Осындай елеулі жергілікті өзгерістер климаттың құрғап, шөлейттеуіне әкелді. Ірі – ірі шөп қоректі жануарлар қырылды. Ең соңғы мамонттардың бірі Жайық өзенінің сол жағында бұдан шамамен 8000 жыл бұрын жойылған (Сонда, 82 – бет). Қазақстан аумағындағы неолит пен энеолит кезеңінде Еуразияның кең – байақ кеңістігіндегідей андронов мәдениетіне ұқсас, біртеті шаруашылық сипатына қарай біріккен, ірі тарихи – мәдени аймақтар қалыптасты (қ. 5 – қосымша).

Батыс және Орталық Қазақстан аумағында палеолит кезеңінде, көптеп табылған жебе тәрізді заттардан көрінетіндей, аңшылыққа бейімделген біртұтас материалдық мәдениет қалыптасқан. Неолит дәуірінің тұрақты өзендік және көлдік типті болып келеді. Бұл кезең мәдениетінің Оңтүстік Орал, Солтүстік Қазақстан және Арал маңы мәдениеттерімен ұқсас тұстары да бар, оның басты ерекшелігі – көшпелі тұрмыс кешкен дала аңшыларының әдениетімен сипатталады.

Аңшылар мен балықшылардың тығыз мәдени – шаруашылық байланыстары, әсіресе кельтминар мәдени қауымдастығын айқын байқалады, олар Батыс Қазақстан аумағында бедерлі қолөнер түрінде ( шапақ тас құралдары мен ерекше пішін оюланаған қыш ыдыстар) ұшырасады. Батыс Қазақстан облысындағы көне мәдени ошақтарының арасында барынша зерттелгені – кельтминар археологиялық мәдениеті неолитте пайда болып, қола дауірінің ортасына дейін созылды. Бұл мемлекет өзін шектен тыс тұрақтылығымен ерешеленеді,, археологиялық деректердің материалдық тұрмыстары бірнеше мыңжылдықтар бойы өзгеріссіз сақталды. Кельтминар археологиялық мәдениеті Жайық өңірінде, өздерінің теңізге жағасына таралды. Бұл, алдымен, аулаушылар – терімшілер болды, кейін құғақ жерлерді игеруге орай аулаушылар – терімшілер мәдениетіне ұласты. Бұл мәдениет өкілдері мүмкін алғашқы ұсақ жануарларды қолға үйрете бастаған болар, бірақ кельтминалықтар жалпы алғанда “неолит төңкерісі” - өндіруші шаруашылықтың пайда болуына қатысқан жоқ. Кельтминар археологиялық мәдениетінің ескерткіштері Ақтөбе облыс аумағында барынша зерттелді. Батыс Қазақстан облысындағы “Солянка” (тасқала маңы) қоныстарында материалдарын зерттеуші ғалымдар осы археологиялық мәдениетке жатқызып жүр.

Соңғы 25 жыл көлемінде Ғ.А.Кушаевтың далалық зерттеулері нәтижесінде анықталған ескерткіштер Далалық Жайық бойы аумағы б.з.б. ғасырдың басына дейін қола мәдени – тарихи қаудастығына кіргеннін көрсетті. “Кресты” қонысы мен қорымында жүргізілген көпжылдық қазба жұмыстары барысында едәуір қызық материалдар табылды. Қазіргі кездегі бұл аймақтағы қара шұңқырлы археологиялық мәдениеттің (б.з.б. 3 ғасыр – 2 ғасыр басындағы) Далалық полтавкиндік архиология мәдениеті өрісіне кіреді деген болжамға дәлел де (кейбір табындылар негізінде) бола алатын бірден бір ескерткіш. Дәлме - дәл осы жерінде қима мәдениеті жергілікті варианты – ескі қорға шұңқырсыз топырақты қосымша үю арқылы жерлеу қалыптасады. Ал қалғандары керамика формасы, ою – нақышы, жер ғұрпы – Дон бойы мен Еділ жағалауында қималық жерлеуді толық қайталады.

Батыс Қазақстан облысының Бөрілі ауданы аумағында “Қырықоба” атты ескерткіш 19 – ғасырдан ғалымдарға белгілі, 1883 жылы Кастаньенің тізбесінде “Қараоба” деген жергілікті атаумен енген, Еуразиядағы ең улкен қорғандар кешенінің бірі қима мәдениетінің ерекшеліктерін көрсетеді.

Сарматтық археологиялық ескерткіштері барынша жан - жақты зерттелген мәдениеттердің бірі болып саналады. Зерттеудің объектілі жағдайларынна бөлінеді, атап айтқанда – а) Прохоровтық (ерте сарматтық) – б.з.б. 4 ғ. - б.з.б. 2 ғ.; ә) Сусловтық (орта сарматтық) - б.з.б. 2 ғ. – 2 ғ.; 3 ( соңғы сарматтық – 2 ғ. – 4ғ. Соңғы археологиялық мәдениет жылдары Шипов станциясы маңынан зерттелген ескерткіштерге байланысты шиповтық деп аталған еді. Бірақ одан әрі зерттеу барысында олар б.з. 4 – 5 ғасырларындағы ғұндар заманына жатқызылады.

Темір дәуірі Далалық жайық өзенінде б.з.б. 9 ғасырдың соңынан 4 ғасырға дейін Савромат архиологиялық мәдениетінің қалыптасу кезеңі болды. Осы кезеңді зерттеуші К.Ф.Смирнованың пікірінше, Жайық өңіріндегі аталмыш тайпаның іріктелуі нәтижесінде Еділ бойында б.з.б. 8 ғасырда савромат ескерткіштерінің еділбойлық жергілікті тобы пайда болады. Бұл мәдениеттің қалыптасуындағы негізгі құрамдас бөлік қима археологиялық мәдениетін жасаушы тайпалар еді.

Жалпы алғанда савроматтардың археологиялық мәдениеті қару – жарақты жауынгерлерді о дүниелік азығы саналатын ірі – ірі жануарлар қаңқаралымен бірге жер бетіне жерленген қорғандық ескерткіштермен сипатталады. Өте қызғылықты ескерткіштердің бірі – Володарка селосы маңындағы фалларлы жерлеу. Мұндағы мәдени материалдар савромат тайпаларының герк – фракациялықтармен байланысын куаландырады. Савроматтық археологиялық мәдениеттің соңы осы аймақта аса ірі (4 м жоғары) қорғандардың пайда болуымен аяқталады. Әдеттегідей, олардың көпшілігі тоналған, әйтседе сол уақытты сипаттайтындай сан – алуан деректер сақталған. 1987 -1988 жылдары Филиповка селосы түбіндегі қорғанды зерттеу кезінде көркедік құндылығ,ына баға жетпейтін, түсті және бағалы металдардан жасалған өте көп бұйымы бар, үш қойма табылды. Сарматтардың савроматтармен тектік байланысы бар, бірақ уақыт өте келе олардың арасына алан тайпаларының (Жайық өңірі массагеттерінің барынша күшті этникалық бөлігі) сіңісуімен материалдық мәдениеттің сыртқы бет – бедері өзгере береді. Сарматтық археологиялық мәдениет қорғандық ескерткіштерден, жерастылық, кейде жер бетіндегі қорымдардан тұрады. Көптеген қару - жарақ - ұғымалы қола және және мыс жебе, қанжар ұзын найзалар бірге көмілген. Өліктің басы көбінесе оңтүстікке қаратылады. О дүниелік тағам ретінде қой сүйектері мен ішінде қандай да бір сусын болған, қоладан жасалған қыш ыдыстар ұшырасады. Көптеген қорымдар ерте заманда – ақ тоналған, әйтсе де сақталғандарының үлес салмағы аз емес және олардан көптеген дерек алуға болады. Уақыт өте келе со4ғы сарматтардың көпшілігі хундармен (сюннулармен) араласып, жұтылып кетті және Батысқа бет алған көшке қосылды.

Б.з.б. 6-4 ғасырларда Еділ – Жайық бойы даласының ұлан – ғайыр аумағын бір –бірімен туытас тайпалар мекендеді. Еділ – Жайық өзендері аралығында археологиялық ескерткіштер Қараөзен және Сарыөзен жағалауларынан, Қамыс – Самар көлдерінің маңынан табылды. Жайық өңірінде олар көбінесе Елек, Шаған, Шыңғырлау өзендері жағалаурарында, Қобданың Елекпен қосылған жерінде, Жайықтың сол жағалауында кездеседі. Археологиялық ескерткіштер шартты түрде екі тарихи кезеңге: савромат мәдениеті (б.з.б. 7 -5 ғасырлар) мен сар

7. М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

Жоғары оқу орны атауы: М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

Сайт: www.wksu.kz

Жетекші:

Қала: Уральск Мекен жайы: пр.Достык, 162 Телефон: 8 (711 2) 514 163, 511 991

E-mail: zapkazgu@rambler.ru Аккредиттелген: Иә

Меншік түрі: Государственные высшие учебные заведения Жоғары оқу орны туралы

мәлімет: Мамандық саны: 47

Жатақхана (саны/жатын орын):

Құрылымдық бөлімшелері: В составе институтов 23 кафедр, готовящих кадры по 50 специальнос¬тям бакалавриата, 24 магистратуры, открыты четыре специальности докторантуры PhD. Сегодня в ЗКГУ обучается свыше 5,5 тыс. студентов, магистрантов и аспирантов. Образовательную деятельность ЗКГУ осуществляет в соответствии с государственной лицензией № 0026241 серия АБ.

Оқытушылар құрамы: За прошедшие 79 лет в ЗКГУ сформировались собственные традиции и ценности, в частности к ним относится научно-педагогическое наследие, созданное корифеями казахстанской науки. К их числу можно отнести: профессора Иванова В.В. – основателя ботанической школы Западного Казахстана; Профессора Тлеужанова М.М. – создателя школы казахской филологии; Профессора Абузярова Р.А. – основателя школы русской филологии. Профессора Рысбекова Т.З. – основоположника школы по истории Казахстана. Доцента Кушаева Г.А. – основателя археологической школы. ЗКГУ имени М.Утемисова является альма-матер ученого-математика с мировым именем Асана Дабсовича Тайманова. Первые годы своей трудовой биографии посвятил нашему вузу академик, ученый-лингвист, автор романа «Исатай-Махамбет» – Кажим Жумалиев. И это далеко не полный список ученых, внесших вклад в развитие научно-педагогической мысли и сделавших имя университета.

Мамандықтар кестесі:№ Атауы Факультет Шифр

1 Библиотековедение и библиографии 2 Биология 3 Вокальное искусство 4 География

5 География 6 Государственное и местное управление 7 Декоративное искусство 8 Дизайн

9 Изобразительное искусство и черчение 10 Иностранный язык: два иностранных языка

11 Инструментальное исполнительство 12 Информатика 13 Информатика 14Информационные системы

15 История 16 История 17 Казахский язык и литература

18 Казахский язык и литература в школах с неказахским языком обучения 19Культурно-досуговая работа

20 Маркетинг 21 Математика 22 Международные отношения 23 Менеджмент

24 Музыкальное образование 25 Начальная военная подготовка 26 Основы права и экономики

27 Педагогика и методика начального обучения 28 Педагогика и психология 29 Переводческое дело

30 Профессиональное обучение 31 Регионоведение 32 Режиссура 33 Русский язык и литература

34 Социология 35 Традиционное музыкальное искусство 36 Туризм 37 Учет и аудит

38 Физика 39 Физическая культура и спорт 40 Филология 41 Финансы 42 Химия 43 Химия

44 Хореография 45 Экология 46 Экономика 47 Юриспруденция

8. М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті – батыс өңірінің ірі жоғары оқу орны және аймақтың ғылыми-оқу орталығы. Қазақстан экономикасының әртүрлі салалары үшін колледждің 4 мамандығы, 48 мамандық бойынша бакалавриаттардың және 21 мамандық бойынша магистратураның жоғары білікті мамандарын дайындауда 78-жылдық тәжірибеге ие.

Университет халықаралық стандартқа сай білім беру бағытында институционалдық мол мүмкіндіктерімен, білікті профессор-оқытушылар құрамымен, мықты материалдық-техникалық базасымен (8 оқу ғимараты, компьютер технологиясының орталығы, интернет және мультимедиялық кластар, экология және биогеохимия зерттеу зертханасы, оқу телеарнасы мен зертханасы, бай ғылыми кітапхана, спорт сарайы, жатақхана, студенттік кафе, Шалқар өзеніне саяхат), жаңа үлгідегі ақпараттық-коммуникациялық жабдықтарымен сапалы білім қызметін ұсынады.

Халықаралық стандартқа сәйкес оқу үрдісінде үнемі жаңа білім беру бағдарламалары енгізіліп отырады: инновациялық және ақпараттық технологиялар, оқытудың кредиттік жүйесі, аудармалы технологиялар. Халықаралық бағдарламалар бойынша студенттермен алмасу, өндірістік тәжірибеден өтуге және жұмысқа орналастыруға кепілдік беріледі.

2004 ж. университет ИСО 9001-2000 сапасы бойынша Халықаралық сертификатын алды.

БАКАЛАВРИАТ

050506 Экономика 050507 Менеджмент 050508 Есеп және аудит 050509 Қаржы

050510 Мемлекеттк және жергілікті басқару 050511 Маркетинг 050703 Ақпараттық жүйерлер

050902 Туризм 050106 Музыкалық білім 050107 Бейнелеу өнері және сызу 050120 Кәсіптік білім

050402 Аспаптық орындау 050403 Вокалдық өнер 050404 Дәстүрлі музыкалық өнер 050406 Режиссура

050409 Хореография 050417 Декоративтік өнер 050418 Кітапханатану және библиография

050421 Дизайн 050906 Мәдени-демалыс жұмысы 050102 Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі

050103 Педагогика және психология 050104 Бастапқы әскери дайындық 050108 Дене шынықтыру және спорт

050109 Математика 050110 Физика 050111 Информатика 050112 Химия 050113 Биология

050116 География 050602 Информатика 050608 Экология 050609 География 050114 Тарих

050115 Құқық және экономика негіздері 050202 Халықаралық қатынастар 050203 Тарих

050301 Құқықтану 050501 Әлеуметтану 050505 Аймақтану 050117 Қазақ тілі мен әдебиеті

050118 Орыс тілі мен әдебиеті 050119 Шет тілі: 2 шет тілі 050121 Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердеп қазақ тілі мен әдебиеті 050122 Орыс тілінде оқытпайтын мектептердеп орыс тілі мен әдебиеті

050205 Филология 050207 Аударма ісі МАГИСТРАТУРА

6N0102 Бастауышты оқыту және оқыту әдістемесі 6N0103 Педагогика және психология 6N0106 музыкалық білім 6N0108 Дене шынықтыру және спорт 6N0109 математика 6N0110 Физика 6N0113 Биология

6N0114 Тарих 6N0116 География 6N0117 Қазақ тілі мен әдебиеті 6N0118 Орыс тілі мен әдебиеті

6N0119 Шетел тілі: екі шет тілі 6N0203 Тарих 6N0205 Филология 6N0421 Дизайн 6N0503 Психология

6N0506 Экономика 6N0601 Математика 6N0607 Биология 6N0608 Экология 6N0908 Мәдени-демалыс жұмысы

9. Орал – қала (1775 жылдан), Батыс Қазақстан облысының орталығы (1932 жылдан), ірі темір жол станциясы, Жайық бойындағы өзен порты, әуе жолдарының торабы. Қала Жайық өзенінің жағасында, Шағанның Жайыққа құяр тұсында орналасқан.Мазмұны [жасыру]

1 Қысқаша мәлімет 2 Тарихы 3 Бауырлас қалалары 4 Орал қаласында болған ғалымдар

Тұрғыны 222,4 мың адам (2004). Қалалық мәслихатқа қарайтын жерінің аумағы 0,7 мың км2. Қалаға ірілі-ұсақты 16 елді мекен қарайды. Бүгінгі күні Орал қаласы – Қазақстандағы ірі мәдени-эконономикалық орталықтардың бірі. Қаладағы ірі кәсіпорындар: “Зенит” зауыты, “Омега”, “Металлист”, Орал механикалық зауыты, Орал арматура зауыты, Орал полипласт зауыты өндірістік кәсіпорны, “Аяз” ЖШС және республикалық мемлекеттік “Орал мемлекеттік ауыл шаруашылық стансасы” кәсіпорны. Бұлардан басқа облыстық дәрежедегі нан комбинаты, жылу, жарық, газ кәсіпорындары жұмыс істейді. Қалада 2 мәдениет үйі, 18 кітапхана, Киров саябағы, 3 музей, 2 театр, филармония, көрме залы, 46 мектеп, 3 жоғары оқу орны мен 3 бөлімше бар (2000). Сондай-ақ, 35 қазыналық емдеу мекемесі жұмыс істейді. Оралда Батыс Қазақстан темір жол жүк тасымалының Орал бөлімшесі орналасқан. Қала Жайық бойындағы ірі өзен айлағы саналады. 18 ғасырда салынған сәулет ескерткіштері сақталған.

Орал қаласының мешіті Орал қаласының орнында бұдан бірнеше мың жыл бұрын скиф, ғұн, авар, печенег және қыпшақ тайпаларының мекен-тұрақтары болған. Бұл тайпалардың көсемдері мен жауынгерлері жерленген шағын қорымдар мен қорғандар қазір де кездеседі. Орал қаласының жергілікті қазақтар арасында ерте заманнан қазірге дейін “Теке” аталуының себебі, Алтын Орда хандары жанында уағыз тарататын Алшын Хасан сопы (Асан қайғы болуы да мүмкін) Әбдірахман, Әбдіразақ шайқылардың ұйымдық сипат белгісі – тәкие немесе мүридтер және ел кезген дәруіштер аялдайтын кәделі орын (резиденция) тәкие үйлерінің болуына байланысты. Орыстар Жайық бойына 15 ғасырдың аяғы 16 ғасырдың бас кезінде келе бастады. 17 ғаырдың 1-ширегінде Ноғай хандығымен шекарада шағын әскери бекініс-тірек ретінде Жайық қалашығы салынды. Ол 1613 ж. қазіргі Орал қаласының орнына көшірілді. 18 ғасырдың бас кезінде Жайық қалашығында 3 мыңға жуық үй болды. Олар негізінен Старица (Жайықтың бұрынғы арнасы) және Шаған өзендерінің бойына орналасты. Қаланың негізгі тұрғындары – казак-орыстар болған. Олар әлеуметтік жіктелудің нәтижесінде кедейлер (“голытба”) мен байлар (“домовитые”) болып бөлінді. Жайық казак-орыстары Е.И. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне (1773 – 1775) қатысты. Жайық қалашығы ІІ Екатеринаның 1775 жылы 15 қаңтардағы жарлығымен “Орал қаласы”, ал оның тұрғындары “Орал казактары” болып аталды. Орал қаласының неғұрлым ежелгі бөлігі Михайло-Аргангельск ғибадатханасының оңтүстігінде орналасты. Ғибадатхана – Орал қаласының тарихи ескерткіші (1741 – 51 ж. салынған). Қала бірнеше рет (1739, 1751, 1821, 1879) өртке ұшырады. Сырым Датұлы бастаған (1783 – 1797) халық көтерілісі, Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалыстары Орал қаласы мен Жайық өңіріне ерекше із қалдырды. 1846 ж. қалаға айрықша құқықтар беріліп, үлкен қалалар санатына қосылды. 1869 ж. Орал облысы құрылып, қала облыс орталығына айналды. Қала тарихында социалды-демократиялық үйірменің құрылуы (1902), 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс (С.Меңдешев, Ә.Әйтиев, т.б.), Кеңес өкіметінің орнауы (1918 ж. 3 қаңтарда), ақ казактарға қарсы Орал қорғанысы (1919 ж., сәуір – шілде, М.Фрунзе), т.б. елеулі оқиғалар болып өтті. 1919 ж. 1-сәуірде Оралда Жұмысшы, шаруа және солдат депутаттары кеңестерінің 1-сайлауы өтті. 1920 ж. Орал губерниясы қалаға айналды. Кеңес өкіметі жылдарында Оралдың экономикасы жедел қарқынмен дамып, республикадағы ірі өнеркәсіп орталықтарының біріне айналды. 1925 ж. Жайық өзені мен Орал – Атырау арасында тұрақты кеме қатынасы және 1923 ж. Орал – Елек темір жолының ашылуы қаланың экономикалық жағдайын жақсартты. Одан кейінгі жылдары (1950 – 1990) Орал қаласында ірі машина жасау және металл өңдеу, құрылыс материалдарын өңдеу, жеңіл және тамақ өндірістері, медициналық препарат зауыттары, т.б. 200-ден астам нысан салынды, көлік жүйелері дамыды.

Бауырлас қалалары

Атырау, Қазақстан Ploiești, Румыния Rostov-on-Don, Ресей Острава, Чехия

Орал қаласында болған ғалымдар

Пугачев үйі Карев үйі

Бұл қалада әр кездері орыстың белгілі ақын-жазушылары

А.С. Пушкин, В.А. Жуковский, В.И. Даль, В.Г. Короленко, М.А. Шолохов, т.б. болды.

Сондай-ақ, көрнекті қазақ қаламгерлері

С.Сейфуллин, Х.Есенжанов, Т.Жароков, І.Аманжолов, т.б. өмірінің біраз кезеңдерін Орал қаласында өткізген.

10. Орал қаласы Орал – Қазақстанның көне қаласы, Батыс Қазақстан облысының әкімшілік орталығы. Қала Каспий теңізіне құятын Жайық өзенінің оң жағалауында орналасқан, үш жағынан Жайықтың, Шағанның суларымен қоршалған. Жалпы аумағы 700 ш.ш. құрайды. Қаланың аты әлденеше рет өзгерді. Қазақтар "Теке", "Орал" десе, ал орыстар - "Яицкий городок", "Уральск" деп атаған.

1775 жылы Пугачев көтерілісін халықтың жадынан мүлдем шығарып, ұмыттыру мақсатында патшайым өзінің жарлығымен "Яицкий городок" атауын "Уральск" деп өзгертті.

Ежелгі ғасырларда қала маңында көшпелі тайпалар - исседондар, сарматтар мекендеген. Орта ғасырда осы тұстан Шығыстан Батысқа қарай ең қысқа сауда жолы төселді.

Қала төңірегінде әр кезеңде мекендеген халықтардан, тайпалардан түрлі қалашықтар, тастан жасалынған мүсіндер, арба дөңгелегінің іздері, саз балшықтан жасалынған ыдыс-аяқтар секілді естеліктер қалған. Соңғы жылдары қала аймағынан табылған археологиялық қазба-ларға қарағанда, бұл жерде XIII ғасырда негізі қаланған, Алтын Орданың өркендеуі кезінде қала болды деген жорамал бар. Орта ғасырлық қаланың негізгі тұрғындары - кіші жуз қазақтарының ең жақын тегі болып есептелетін ноғай-алшындар болған.Тарихи мәліметтерге қарағанда: ноғай-алшындардың басшысы Ормамбет бухар жаугер-шілігінен қорғану үшін 1598 жылы орыстарға мықты қалашық-қамал салдырып, артынан өз қалауынша бұздырып тастаған. Қалада Алтын Орда, ноғай-алшындардың тіршілігімен байланыстыратын жерлер бар. Бұндай жерлерге Хан тоғайы және Басқақ көпірі жатады (Басқақ - Алтын Орда ханының наместнигісалық жинаушысы). Хан тоғайы ерте заманнан қыпшақ хандарының жазғы көшпелі орны және жазғы тұрағы болып келді. Бұл жерде мұсылман ғұламасы жерленгендіктен қасиетті орын болып саналады. Маңызды оқиғалар кезінде түркі тілдес халықтардың өкілдері осы жерге жиналып, халық тағдыры, бейбітшілік және туыстық мәселелерін шешкен.

Тоғайда қазақ хандарын таққа отырғызу рәсімдері жүргізілген. 1812 жылы осында Ішкі Орданың сұлтаны Бөкей хан болып сайланып, ақ киізге отырғызылды, ал 1824 жылы оның мұрагері Жәңгірді хан тағына отырғызу рәсімі салтанатты түрде өткізілді.

1613 жылдары Яик казактары бұрын мекен еткен Кирсановкий Яр деген жерден Шағанның Жайық өзеніне құяр жағалауына көшті. Олар тұрғызған қаланың ескі бөлігі "Курени" деп аталады. Бұл түрік сөздері "курие", "кора" - лагерь, қоршау, стан деген мағынаны білдіреді.

Куренимен қатарласып татар слободасы орналасқан ("татар" - моңғол-түрік тайпаларының жиынтық аты), онда көне ағаш мешіт болған.

1821 жылы Жәңгір ханның ісін қолдаушы, атақты саудагер Қарауыл Қожа Бабажанов қалада өз қаржысына мешіт салдырды. Жылдан жылға қала өсіп өркендеді.

XIX ғ. Орал жаңа көрініс қабылдады: кішкентай тар көшелердің орнына кең, түзу көшелер пайда болды. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Орал қаласы Орал казак әскерінің "астанасы" деген атаудан мүлдем арылып, әкімшілік, сауда-өнеркәсіптік және аймақтағы тұрғындардың мәдени орталығына айналды. Білім ошақтары жетіліп, кіпапханалар, музейлер, театрлар ашылды, газет және журналдар шығарыла бастады.

1920 жылы Казақ АССР-нің жариялануымен Орал - Қазақстанның Батыс бөлігіндегі әкімшілік орталығы болды. Қаланың тамаша тартымды сәулеті бар.

Қаланың көне сәулетімен танысқанда, мұсылмандық Шығыс рухында саланған түрлі бағыттағы құрылыстарды кездестіруге болады.

Бұрынғы орыс-қазақ кәсіптік мектебінің (қазақтардың қаражаттарына салынған) ғимараты (қазіргі облыстық тарихи-өлкетану музейі орналасқан) өзіндік ерекшелігімен көзге түседі. Бұл сәулет ескерткіші мавритандық стильге жатады. Саудагер Каревтің үиі (қазіргі кітапхана және филормония), Ванюшиннің үйі (қазіргі №38 қалалық мектеп) еуразиялық стильде салынған.

Орталық даңғылда орналасқан Михаил-Архангель соборы қаланың баға жетпес көне ескерткіші боп саналады.

Жалпы қала құрылысының қызу қарқынмен дамуы XX ғасырдың 70-80 жылдарына келеді. Бұндай өнеркәсіптік, транспорттық және тұрғын үй құрылыстарының дамуын қала тарихы білген жоқ, қала өсіп және кеңейе түсті. Қысқа мерзім ішінде қаланың әрбір үшінші тұрғыны өзінің үй-тұрмыс жағдайын жақсартты, 125 сауда кәсіпорындары, 30 мектеп, 3 мәдениет сарайы және бірнеше ірі өнеркәсіптік нысандар салынды.

Орал әдемі үйлермен, магистральді жолдармен, жылдар бойы сақталып келе жатқан тарихи-сәулет ескерткіштерімен Қазақстанның Батыс аймағындағы сәнді қақпасына айналды.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері Орал көшелері жарқырай тазарып, жаңа әсем үйлер, бостандық пен тә-уелсіздік жолында өмірлерін қиған қайраткерлерінің есімдерін есте сақтау мақсатында тұрғызылған тарихи ескерткіштер пайда болды. Көшелер мен алаңдар империялық, тоталитарлық топонимдерден арылды. Қаланың ерекше жағрапиялық жағдайы оның Шығыс пен Батыстың түрлі әтностарының мәдениетін біріктіруіде. Орал - студенттер қаласы. Лицейлер, колледждер, техникумдар, университеттер әр жыл сайын жаңа талапкерлерді қабылдап, жоғары білімді кадрлар дайындайды. Осында дүниеге келіп немесе қала тарихымен, мәдениетімен тағдырлары етене араласып кеткен, Орал қаласының атағын шығарған ұлы есімдерді атауға болады.

Қиын ғасырлардың қыл бұрауы осында анық сезіледі. Азап шеккен орыс шаруалары көтерілісіне Кіші жүз қазақтары қолдау көрсетті. XVIII ғ. қазақ халқының данышпан ұлы Сырым батырдың бастауымен қазақ сарбаздары ұлт-азаттық көтеріліске шықты. 1905 жылы Орал қаласында өткен жалпы қазақтың съезі қазақ халқының саяси тұрғыдан сана-сезімін оятты, "Алаш" саяси партиясын құру идеясы осында қолға алынды. Махамбет, Курмангазы, Дәулеткерей, Мұхит сынды тұлғалар қазақ халқының рухани және мәдени өрлеуіне дем берді. Олардың есімдері Жайық қаласының тарихында алтын әріптермен жазылды. Калалықтар Орал шаһарының өсіп-өркендеуіне еңбектерін арнаған есімдерді әрқашан мақтап тұтады. Жалынды ақын Пушкин қалаға қонақ болып келіп, өзінің мәңгі өлмейтін өлеңдерімен халық жадында сақталды. "Оралға келсең барлығы да жаңа, әрі қызықты, келген қонақты төселген кілем мен жайылған көрпенің үстіне отырғызып, қонақасы жегізіп, қымыз ішпейінше еш жібермейді,"- деп орыстың ұлы жазушысы Л.Толстой да таңғала жазған. Ашық та зерек В.Даль қазақтардың өміріне ет жақын араласып, тұрмысын, салтдәстүрін терең таныған. Белгілі жазушы В. Короленко шексіз қазақ даласына қарап: "Казақтар құс секілді бағытты біледі. Қазақ халқы өте кеңпейілді"- деп айтып кеткен.

Ұлы М.Шолохов халқымызды қадір тұтып "...Жайықта мен қазақпын..."- деп жырлаған. Жұбан Молдағалиев: «...Жайық бұрынғы өзен емес, Орал да қалашық емес, кала. Ұлы Құрманғазының күйлері сияқты, Жайық та өзінің сарынды жай ағысымен жүйткіп жатыр», — деп жыр жырлады.

Орал тарихшылардың этнографтардың, суретшілердің, ғалымдардың, ақын-жазушылардың қызығушылығын әлі де туғызып келеді. Кім бұл жерде бір рет болса, сол мәңгі ұмытылмас әсерде болып тағы да қайтып оралып бір көруді аңсап жүреді...

Ата-бабаларымыз бен қазіргі ұрпақтардың жасампаз ерен еңбектері арқасында қаламыз дамып, көркейіп келеді. Оның өткені мен болашағы көз тартады, айландырады.

Ақжайық 1. В.И.Чапаев мемориалдық мұражайы В.И.Чапаев мемориалдық мұражайы орналасқан үйді 1854 жылы саудагер Манжуков салдырған. 1919 жылы тамыз айында Лбішін станциясын (Чапаев) 25 атқыштар дивизиясы ақ казактардан азат етіп, Манжуковтың үйінде В.И.Чапаев дивизиясының штабы орналасқан.

1941 жылы осы үйде В.И.Чапаевтың мемориалдық мұражайы ашылып, алғашында мұражай өлкетану бағытында құрылды. Экспонаттардың ішінде В.И.Чапаев дивизиясының құжаттары, фото суреттер, мүсіндерімен қатар, Батыс Қазақстан облысында мекен ететін құстар мен аңдардың кептірілген сүлделері де (чучела) бар.

1953 жылы мұражай жабылып, 1959 жылы 16 сәуірде В.И.Чапаев мемориалдық мұражайы қайтадан ашылды.

1977 жылы мемориалдық үйдің жанынан қосымша 2 қабатты ғимарат салынды. Мұражайдың 5-ші залында орналасқан жаңа экспозиция және «1919 жылғы қыркүйектегі Чапаевшылардың Лбішінскідегі ерлік күресі» атты диорама залы көрермендерге ұсынылды.

1-2-ші залдарда «В.И.Чапаевтың өмірі мен жауынгерлік жорықтары мәңгі халық есінде» атты экспозиция орналасты. 3-5-ші залдарында өлкетану бағытында жинақталған материалдар, ақын Ж. Молдағалиев туралы экспозиция көрсетілген. «Мен қазақпын» атты экспозицияда Ж. Молдағалиевтың фото суреттері мен құжаттары, жеке заттары, қолтаңбасы қойылған кітаптары және Оралдық скульптор Ю.Баймухашевтың жасаған мүсіні қойылған.

1919 жылы 25-атқыштар дивизиясының штабы орналасқан мемориалдық үйде В.И.Чапаевтың, дивизия комиссары И.С.Батуриннің кабинеттері, штаб қызметкерлерінің жұмыс бөлмелері бұрынғы қалпына келтірілген. Мұнда қойылған шкаф, столдар, орындықтар, сағат, керосин шамдары - штабтың күнделікті жұмыс жайын бейнелейді.

Мұражайдың ғылыми қызметкерлері аудан көлеміндегі мектеп оқушыларымен, жастармен көпшілік шаралар ұйымдастырып, жылжымалы көрмелер және лекция-әңгімелер өткізеді. Жастарға патриоттық тәрбие беруде мұражайдың атқарып отырған рөлі зор. В.И.Чапаев мемориалдық мұражайының бірінші директоры Костенко Евдоким Сергеевич Ұлы Отан соғысы жылдары майданда қаза тапты.

Ақжайықтың көрнекті азаматтары Масин Темір Жантекеұлы.1907 жылы Батыс Қазақстан облысы, Орда ауданының, Жиенқұм ауылында туған. 1930 жылдан СО КП мүшесі болып, педучилищені 1928 жылы бітіреді. Ұлы Отан соғысына дейін мұғалім, мектеп директоры, аудандық оқу бөлімінің меңгерушісі т.б. жұмыстар атқарды. 1941 жылы шілде айында Қызыл Армия қатарына алынып, 25 атқыштар дивизиясының құрамында ұрысқа қатысты. 1944 жылдың 1 шілдесінде капитан Масин өз ротасымен Старомартьяновка деревнясы жағынан өтетін Могилев-Минск тас жолында шегініп бара жатқан жауды бөгеп, олардың кейін шегінуіне мүмкіндік бермеуге тапсырма алды. Осы ұрыста Т.Масиннің ротасы жаудың 8 рет қарсы шабуылына тойтарыс беріп, 800 астам жау офицері мен солдатын жойып, 74 автомашинасы мен 43 мотоциклін қолға түсірді.

Ерліктері үшін рота жауынгерлерін түгелімен «Данқ орденімен» марапаттап, ал командир Масинге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Сөйтіп Т.Масиннің майдандағы жолы қатардағы жауынгерден гвардия майоры және Кеңес Одағының Батыры деген атаққа ие болуымен аяқталды. Соғыстан кейінгі 1947 жылы Т.Масин Тайпақ аудандық партия комитетінің хатшысы болып қызмет атқарған. Сол қызметте жүрген кезінде болған үлкен өрттен балалы әйелді құтқару кезінде ауыр жарақат алды. Сол жарақаттан 1947 жылы қайтыс болып, Орал қаласында жерленді.

Сөйтіп жалынды патриот, Кеңес Одағының Батыры жерлесіміз Т.Масин бейбіт өмірде өзінің ерлігін екінші рет қайталап, ана мен сәбидің өмірін құтқаруда қаза болды. Тайпақ ауылының бір көшесі Т.Масин есімімен аталады.

Қоспаев Қасен. 1924 жылы Чапаев ауданының Мерген ауылында туған. Қаршы орталау мектебінде 8 сыныптық білім алды. 1942 жылы Кеңес армиясы қатарына шақырылып, I Украина, I және II Белоруссия майдандарында, 28-гвардиялық мотоатқыштар бригадасында, 8 – гвардиялық танк корпусында барлаушы болып, Батыс Украинаны, Польшаны азат етуге, (Кенингсберг, Моблин, Люблин, Данциг) қалаларын алуға қатысты. Соғысты аяқтап, елге оралғаннан кейін Қаршы орталау мектебінде оқытушы болды. Ұстаздық ете жүріп, әуелі сырттай Орал педагогикалық училищесін, кейін педагогикалық институтты бітірді.

1954 жылдан бастап 25 жыл бойы партия, Кеңес, шаруашылық органдарында қызмет етті.

Соғыс жылдарындағы және бейбіт кезеңдегі ерлігі мен еңбегі үшін Қасен аға екі рет I дәрежелі «Отан соғысы», екі рет «Қызыл Жұлдыз», «Октябрь Революциясы» ордендерімен, көптеген медальдармен және Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің «Құрмет Грамотасымен» 2 рет марапатталды.

Қасен ақсақал бір қыз, бір ұл тәрбиелеп өсіріп, 10 немере сүйіп отыр.

Соңғы 10 жылдың үстінде қоғамдық негізде Ақжайық ауданы ардагерлер ұйымының төрағасы жұмысын атқарып келеді.

Майданов Қайырболат (Николай) Сайынұлы 07.01.1956 бұр Жымпиты ауд. Тасқұдық аулында дүниеге келген. Кеңес – Ауған соғысына қаты, Ресей Батыры. 1973 жылы Ақжайық (қазіргі Теректі) ауданының Шағатай ауылындағы орта мектепті тәмамдады. Содан соң бұрынғы Чапаев аудандық ДОСААФ комитетінің жанындағы курсты аяқтап, жүргізуші болды. Кенес Әскері қатарында қызымет атқарған соң Саратовтағы Жоғарғы әскери ұшқыштар даярлайтын училищеге оқуға түсті. Ауғанистанда көрсеткен ерлігі үшін Қызыл Жұлдыз, Қызыл Ту, 3 дәрежелі «КСРО Қарулы Күштері қатарында Отанға қызыметі үшін» ордендерімен марапатталды. Ауғанда 50 рет әуеге көтеріліп, ауыр ұрыстарға қатысқан. Кейінгі жылдары Ресей Қарулы Күштеріне қызмет етіп, Шешенстан соғысында ерлікпен қаза тапты.

Абдолов Михаил1918 жылы Ақжайық ауданының Бітік ауылында дүниеге келгді. 1938 жылы Қызыл Армия қатарына шақырылды. 1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда Михаил ысылған жауынгер болатын. Сондықтан ол қанды шайқастың алғашқы күндерінен-ақ өжеттік пен жүректіліктің үлгісін көрсетті. Майдан даласында жеті рет жараланса да жауға деген өшпеншілігі мұқалған емес. Әсіресе 74 атқыштар дивизиясының құрамында Дунай өзенінен өтерде көрсеткен ерлігі оның есімін тарихта мәнгі қалдырды.

1944 жылдың 7 қарашасына қараған тұнде М.Абдолов бастаған барлаушылар тобы екі балықшы қайығымен Дунайды кесіп өтіп, жау тылына тұтқиылдан соққы берді. Сол түнде барлаушылар немістердің қару-жарақ қоймасын жарып, жау офицерін тұтқындады. Қайтар жолда қарсыластарының төрт самолетін жойып жіберді. Осы ерлігі үшін аға сержант М.Абдоловқа Совет Одағының Батыры атағы беріліп, бұрынғы жауынгерлік наградалары- Қызыл Ту , Кызыл Жұлдыз ордендерінің қатарына Ленин ордені мен Алтын Жұлдыз қадалды. Бүгінде Венгрия елінде Батір есімі берілген мектеп, Мәдениет үйі,көше бар.

Сарсенғалиев Қаби – 1925 жылы 6 маусымда Орда ауданының Жиекқұм ауылдық Советінде дүниеге келген. Ауыл мектебінде 7 жылдық білім алып, ерте еңбекке араласады. 1943 жылы қаңтарда Қызыл Әскер қатарына алынып, ерте еңбекке араласады. 1943 жылы қаңтарда Қызыл Әскер қатарына алынып, Отан соғысы аяқталғанша 5 – і Гвардиялық Танк Әскерінің барлаушы полкінде болады. Соғыстан кейінгі жылдары Германия, Польша, Белоруссия жерінде, Москвада әскери қызметін жалғастырады. 1948 жылы елге оралып, милиция қызметіне орналасады, ішкі істер бөлімінде 35 жыл абыройымен еңбек етіп, аға сержант шенінен милиция полковнигіне дейінгі жолдан өтті. 14 жыл Чапаев аудандық ішкі істер бөлімінің бастығы, 11 жыл өрт сөндіру бөлімің бастығы қызметін атқарды. Білімі жоғары. СССР Ішкі Істер Министрлігінің Москвадағы Жоғарғы Мектебінің бітірген. 3 дәрежелі Даңқ, 2 дәрежелі Отан соғысы ордендерімен, медальдармен, құрмет грамоталарымен марапатталған.

Ақжайықтың тарихи тұлғасы Чапаев Василий Иванұлы 1887 жылы Қазан губерниясының Чебоксары уезіне қараты Будайки деревниясында дүниеге келген. Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысып, 4 мәрте Георгиев кресімен марапатталған. 1917 жылы запастағы 138 – жаяу әскер полкінің командирі болған. Николаевскіде Кеңес үкіметін орнатуға қатысады. 1918 жылы қаңтарда – уездік әскери комиссар, мамырда – Пугачев бригадасының командирі, қыркүйек – қарашада 2-Николаев дивизиясының командирі, 1919 жылдың қаңтарына дейін – Бас Штаб Академиясында тыңдаушы, 1919 жылы ақпан – наурызда – Александров – Гай тобы әскерлерінің командирі, осы жылғы сәуірден бастап – 25 атқыштар бригадасының командирі әскери қызметтерін атқарды. Бұл дивизия 1919 жылы 11 шілдеде Орал қаласын ақгвардияшылардан азат етті. 1919 жылы 5 қыркүйекте жекелеген жау тобы Ілбішіндегі (Чапаев селосы) 25 атқыштар дивизиясының штабына тұтқиылдан шабуыл жасайды. Жаралы Чапаев Жайықтан жүзіп өтпек болған кезде жау оғынан қаза табады. Аудан 1997 жылдың мамыр айына дейін азамат соғысының батыры В.И.Чапаев есімімен аталып келді. Аудан орталығы – Ілбішін селосы, 1939 жылдан – Чапаев селосы, Әуезов атындағы қазақ орта мектебі 1939 – 1998 жылдар аралығында Чапаев қазақ орта мектебі, №14 кәсіптік мектеп 1977 – 1996 жылдары Чапаев кәсіптік – техникалық мектебі болып аталды. Аудан орталығында Ілбішін орыс мектебіне 1939 жылдың 1 қыркүйегінен В.И.Чапаев есімі берілді. Орталық алаңда батырдың биіктігі 17 метрлік мүсіні орнатылған. 1988 жылға дейін В.И.Чапаев ерлікпен қаза болған 5 қыркүйек күні ауданда әскери – потриоттық әндер байқауы, азамат соғысының тарихына қатысты оқулар, факел ұстаған жастардың шеруі т.б. көптеген саяси – тәжірибелік маңызды шаралар өткізіліп келді. Аудандық тарихи - өлкетану мұражайының 1,2 бөлмелері В.И.Чапаевқа арналған.

Ақжайық әдебиеті Молдағалиев Жұбан – (05.10.1920, бұр. Тайпақ ауданы, Жыланды а – 1989, Алматы қаласы) – ақын, Қазақстан Халық жазушысы (1985), КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1978), 1940 жылы Орал ауылшаруашылық техникумын бітіріп, 1940 – 47 жылдары әскер қатарында болды. Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1948 – 52 жылдары «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті» газеттерінде жауапты қызметкер атқарған. 1958 – 63 ж «Жұлдыз» журналының бас редакторы болған. Бірнеше жыл Қазақстан Жазушылар Одағын басқарды. КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы әдебиет, көркемөнер және арихитектура саласындағы Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комитетінің, «Новый мир» журналының редколлегиясының және библиотека «Библиотека почта» басылымы редколлегиясының мүшесі болды. 1949 жылы алғашқы жыр жинағы «Жеңіс жырлары» шықты. Содан бергі уақытта 60 – тан астам кітабы, әркезеңде қазақ және орыс тілдерінде таңдамалы шығармаларының бірнеше томдары жарық көрді. 1970 Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының, содан кейін КСРО қорғаныс Министірлігі сыйлығының лауреаты атанды және А.Фадеев атындағы алтын медальды иеленді.

Елубаева Үзілдік 1953 жылы Тайпақ ауданы, Сайқұдық ауылында туған.

Ж. Молдағалиевтің шығармаларын оқыту – үйрету мектебін ұйымдастырып, айтыс өнерінің дамуына өзіндік үлес қосты. Ол 1977 жылы облыстық ақындар айтысында дипломмен қатар, бағалы сыйлықты иеленді. 1982 жылы облыстық айтыста бас бәйгені жеңіп алған. 1988 жылы халық творчествосының бүкілодақтық III фестивалі дипломын еншіледі.

Ж. Молдағалиевтің 70 жасқа толу мерейтойында өткен мүшәйрада және 1991 жылы Ақтөбе қаласында Ш. Құдайбердіұлын еске алуға арналған айтыста III – ші орын алуы, сол жылы Қаратөбе ауданында өткен М. Марғұланның 150 жылдық мерейтойында III – ші орынды иемденді.Үзілдік 1992 жылдан республикалық Қ. Айтқалиев мектебінің мүшесі. Сондай – ақ екі мәрте Оралда, одан соң Қарағанды қаласында Ж.. Молдағалиев шығармашылығындағы «Туған жер тақырыбы» атты баяндамасы жоғары бағаланды. Ол сонымен қатар ҚР – ның „Білім беру үздігі” белгісінің иегері. Әр жылдарда аудандық, облыстық білім беру бөлімдерінің мақтау қағаздарымен мадақталған. Қаратөбелік ақын Айтжан Ділекешевпен айтыста „Облыс ақыны” атағы берілген. Қазір Сайқұдық ауылы, Өлеңті орта мектебінде ұзтаздық қызмет атқарады. Мектеп бітіргеннен кейін жеті жылдай „Есенсай” совхозында кітапханашы болып, бастауыш кластарға сабақ берді. 1976 жылы тұңғыш рет аудандық айтысқа қатысып „Сүре айтыста” Есенсайдың намысын қорғады. Облыстық мұғалімдер арасындағы айтыста 1 – ші орын алған.

Ғалимуллин Рафхат Ғалимуллаұлы.1921 жылы Жаңақала ауданының Новая Казанка ауылында туды.

Еңбек жолы 1939 жылдың желтоқсанынан басталды. Ұлы Отан соғысы басталғанға дейін Жәнібек қазақ орта мектебінде оқытушы болып істеген.

1941 жылы желтоқсан айында Армия қатарына алынып, Өзбекстанда орналасқан Гомель жаяу әскер даярлайтын әскери училищеге курсант болып қабылданады. 1942 жылы мамыр айында лейтенант атағы беріліп, маусым айында Батыс майдандағы 344 – жаяу әскер дивизиясының кіші командирлер даярлайтын атқыштар батальонына штаб бастығы болып тағайындалды.

1943 жылы шабуылға әзірлену кезінде батальонның әзірлігін тексеріп, команда пунктіне оралып келе жатқанда, жаудың атқан снарядының жарқыншағы оң қолын жаралады. 1943 жылы сәуірде Подольск қаласындағы офицерлер құрамын жетілдіру курсына оқуға жіберіліп, бұл курсты тәмамдағаннан кейін Ұлы Отан соғысы аяқталғанға дейін 36 – Қызыл Тулы Неман атқыштар корпусының оперативті бөлімінде байланыс офицері болып істеп, соғысты Германия жерінде аяқтады. 1944 жылдың желтоқсанында Рафхат аға соғыста көрсеткен ерлігі үшін II дәрежелі «Отан соғысы» орденімен, сондай – ақ «Кенингсберг қаласын азат еткені үшін», «Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін» медальдарымен марапатталды. Әскери атағы – майор. Соғыс аяқталғаннан кейін Орда ауданында қазақ орта мектебінің оқу ісінің меңгерушісі болып 1949 жылға дейін істеді.

1949 жылдан бастап Орда және Чапаев (қазіргі Ақжайық) аудандарында, 1985 жылы зейнеткерлікке шыққанға дейін жауапты партия жұмыстарында болды: 1952 жылы Чапаев ауданында аупарткомның бөлім меңгерушісі, 1953 – 1962 жылдары аудандық партия комитетінің хатшысы, 1962 – 1970 жылдары аудандық халықтық бақылау комитетінің төрағасы, 1970 – 1985 жылдары аудандық «Еңбек - Труд» газетінің редакторы. 1985 жылдан – республикалық дәрежедегі зейнеткер, Чапаев ауылының құрметті азаматы.

Бисенғалиев Сағынтай Орынғалиұлы – 1957 жылы сәуірдің 23-інде Орал қаласында дүниеге келген. 1974 жылы Ақжайық ауданының Базартөбе орта мектебін бітірген. Айтыс ақыны. «Ту көтерген батырдай турашылдығы – бір бөтке» деп ақын ағасы Тілес Жазықбай баға бергендей, осы қасиетін Сағынтай, өмірде де, айтыстарында да берік мұрат тұтады. Ойлы да ұшқыр, тапқыр да өткір түйдек – түйдек жыр шумақтары қарсыласын қапелімде абдыратып – ақ тастайды.

Айтыстың тұсау кесерін ауданда бастаған Сағынтай өрлей, өсе келе 1991 жылы Алматыдағы «Наурыз» айтысына қатысып, абыройлы оралды. Қазақстан Ақын – жыршылары Одағының мүшесі. Аудан орталығында 2000 жылы ақтангер ақын Жұбан Молдағалиевтың 80 жылдығы құрметіне өткізілген мүшәйрада жүлделі екінші орынды иеленді.

Сағынтайдың әр уақытта жазған жырлары, айтыстардың бірқатары «Кешігіп келген көктем» атпен аудан орталығындағы баспаханада 2000 жылы жарық көрді. Қазір ол өзінің туған ауылында кітапханашы болып еңбек етеді.

Ақжайықтың тарихи оқиғалары. Сахарный түбіндегі соғыс. Азамат соғысы тұстарында Сахарный поселкасы казачество қолында болып, В.И.Чапаев дивизиясының комиссары Батурин поселканы азат етіп, осында тұрған. 1955 жылдарға дейін әскери бөлім тұрып, соңынан Лбішін совхозына ауысты. Азамат соғысы кезінде комиссар П.С. Батурин дивизиясы қазіргі Чапаев ауылына қарай шегінген кезде, ақ гвардияшылар 280 қызыл гвардияшылар әскерлерін жерге тірілей көмген. Қазір солардың моласының орны ғана қалып, ол жер күтімге алынбаған. Бүгінде Сахарный поселкасының орнында 4 үй ғана қалды.

1919 жыл 28 наурыз күні Сахарный түбінде атаман Толыстов келіп, 33-ші полкті Круглозерное бекінісін тастап кеткені үшін көптеген қазақтарды ату жазасына кесіп және де бүкіл станицаларға әскер жинатып, ант қабылдатқызады. Дивизия бір ай бойы Сахарный, Каленый мен Калмыков жерінде, алты ай Мерген мен Сахарный жерінде шоғырланады. Наурыздың аяғына қарай казактар 6 дивизия жасақтады. Көп бөлігі аттылы әскер және 1-2-3-ші жаяу әскер болды.

Тамыздың 22-23-ші күні Сахарный түбінде қырғын соғыс болды. Сол кезде казактың топтық әскері 219-шы полктың оң қанатын бұзып өтті. Олардың мақсаты - қару-жарақпен қамтамасыз етіп отыратын керуендерге шабуыл жасап, зиян келтіру еді. Кескілескен шайқас нәтижесінде Сахарныйды тастап кетіп бара жатқан ақтар тұтқындағы 350-дей адамды сарайға кіргізіп, өртеген.

Осы шайқаста 221-ші полктің комиссары П.Евлампиев жарақат алып, 1-ші бригада көп шығынға ұшырады. Уақытында 2-ші бригада көмекке келген жағдайда мұндай шығынға ұшырамастығын түсінген В.И.Чапаев осыған байланысты Зубаревты 219-шы полк командирінен босатып, орнына Соколоны тағайындады. 1921 жылы Зубарев сатқындығы үшін ату жазасына кесілді. Казактар Сахарныйды тастап, Каленый форпостына қашты.

Ақжайық өнері Қуанғалиев Жасталап жергілікті сазгер. Ж.Қуанғалиев 1939 жылы 17 тамызда Құрайлысай ауылында дүниеге келген. 1961 жылдан бастап ауылдағы клуб жұмысына араласа бастайды. 1967 жылы Қ. Дәрібаевтың „Тракторшы досыма”атты өлеңіне жазылған әні жарық көрді. Өзі өскен ортасындағы ерен еңбек иелері, даламыздың темір тұлпар мінген құрдастарына арналған осы әні, сол жылы аудандық фестивальдің лауреаты атағын алып береді. Сол жылы облыстық фестивальге қатысып, аудан өнерпаздарының концерттік бағдарламасын баянда сүйемелдегені үшін 1 дәрежелі „Дипломмен” марапатталды. 1969 жылы В.И.Лениннің туғанына 100 жыл толуына арналған медальмен, 1972 жылы СССР – дің құрылғанына 50 жыл толуына арналған облыстық фестивальдегі творчестволық табыстары үшін „дипломмен” марапатталды. Клуб жұмысындағы 1974 жылы қорытындысында социалистік жарыстың жеңімпазы белгісін алды. 1977 жылы Еңбекшілер творчествосының Бүкілодақтық фестивалінің Октябрь революциясының 60 жылдығына арналған фестивалінде I дәрежелі дипломымен марапатталып, лауреат атанды 1977 жылы сырттай Ақтөбенің мәдени – ағарту училищесін бітіріп, 1979 жылы „ВЦСПС – тің көркемөнерпаздар искуствосын дамытқаны үшін” белгісін кеудесіне тақты. Осы жылдары Ғ. Қайырбековтың „Туған республикам” сөзіне арнап ән-толғауын шығарды. 1984 – 85 жылдары дүниеге келген әндердің бірі «Орал кеші» сөзі К. Ахметованікі 1970жылы В. И. Лениннің туғанына 100 жыл толуына байланысты өткізілген екінші Бүкілодақтық селолық клубтардың байқауына байланысты ЦК ВЛКСМ-нің „Құрмет грамотасымен ”марапатталған. Соңғы жылдары балаларға Т. Рахиновтың сөзіне „Диқан болам ағамдай” әнін, Әділ Ботпановтың сөзіне „Домбыра жүрек” әнін жазды. Қайнар Олжаевтың сөзіне жазылған „Қырман жыры” әнін ауыл қырманшыларына арнаған, С. Біржановтың сөзіне жазылған „Бабалар жыры” әнін, Серік Орынбаевтың сөзіне „Ақыл айт, жүрек ақыл айт!” әнін, Сақыпжамал Өтеғалиевтің сөзіне жазылған „Балдан тәтті өмірдің әндерін” жазды.

Ақұштап Бақтыгереева „Толғатса дала” өлеңіне ән жазған.

Ақжайық ауданы тұрғындарының арасында халқымыздың салт-дәстүрлері мен ұрпақтар сабақтастығы жалғасын тауып, мәдени шаралардың өміршеңділігі, құндылығы арта түсуде. Ол жылдан-жылға тамырын тереңге жайып, жапырағын өркендетіп келе жатқаны ақиқат.

Халық қазынасында «Бай болмасаң болма, білім өнер мәдениетке сай бол!» деген қанатты сөз бар.

Бұл даналық негізі рухани байлықтың ең жоғары дәрежеде екендігін танытады. Біздің бір айрықша мерейіміз – 1982 жылы құрылған Ұлт – аспаптар оркестрі. Осыдан біраз бұрын «халықтық» атағын иеленген оның құрамында мәдениет қызметкерлері, мұғалімдер, сондай-ақ мектеп оқушыларынан бастап, мекеме, ұйым басшылары, барлығы 50 адам бар.

Ел мақтанышына айналған ұжымның көркемдік жетекшісі әрі дирижері Шамғон Қажғалиев атындағы І Республикалық дирижерлер байқауының дипломанты Сайын Құбашев.Тәжірибелі маманның нәтижелі еңбегі мен ұжым мүшелерінің шеберлігі арқасында оркестр Ақтөбе қаласында өткен «Жұбан көктемі - 2006» республикалық байқауында жүлделі ІІ орынды жеңіп алды.

Алғашқыда 30-35 адамнан құрылған оркестр маман өнерпаз- дармен толығып бүгінде құрамы 60 адамға жетіп отыр.Олардың басын қосқан күш, халықтық өнерге деген өлшеусіз құштарлық. Құрамында Түркия елінде өткен Халықаралық фестивальдің лауреаты қобызшы Айгүл Ерғалиева, Республикалық күйшілер байқауының жүлдегерлері домбырашылар Халел Сапаров, Тельман Жұбанғалиев, Болгария елінде өткен «Ақжайық» ән-би ансамблінің құра-мыеда өнер көрсеткен, «Жігер» жастар фестивалінің дипломанты қ обызшы Нұрғаным Өтеева, жас дарынды домбырашы облыстық «Балдәурен» фестивалінің лауреаты, ІV облыстық «Жас дарын» жастар шығармашылығы байқауының лауреаты Қанат Оңғаров, тә жірибелі аккордеоншы Қайырлы Құсайын сияқты таланттар бар. Оркестр репертуарын ұдайы жаңартып отырады.

Ұжымның орындауында даламыздың дарабоз күйші-домбыра шыларының, алдаспан жыр иелерінің шығ армаларымен қатар шетел классикалары, халық әндері мен билері, жергілікті сазгерлердің дүниелері топтастырылған репертуар халықтың көңілінен шығып келеді.

Бұл өнер ұжымының жаңғырып, шығармашылық шыңдалуын ауданымызды 1994-2002 жылдары аудан әкімі қызметін атқарған Әлібек Байжанұлы Сәтбаев зор еңбек сіңірді. Ол оркестрдің құрамындағы жастардың шеберлігі өрістеуіне, облыс сахнасында өнер көрсетіп, тәжірибелері баюын ұдайы назарда ұстады.

«Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» - демекші, ауданымызды сондай-ақ 2002-2005 жылдары аудан әкімі болған Шавхат Әнесұлы Өтемісовтың шынайы қамқорлығы туралы да, ел алғ ыспен айта жүреді.

Әдемілікті әр халық өз ерекшелігіне қарай қабылдап, өзіне тән ұғыммен бағалайды. Сол себепті де әдемілік жөніндегі ұғым атаулы да алуан-алуан көрініс беріп, әр елдің өзіне ғана тән көркем өнер түрлері дүниеге келмек.

«Мың бұрала билеген, аруды кім сүймеген !» - деп ақындар жырына өзек еткендей би өнері де халқымыздың аяулы бір қазынасы. Биді тұла бойы тұнған сұлулық поэзиясы десек,оның оралымдарын, тұңғиық терең сезімін жұртшылық жүрегіне сол қалпында мөлдіретіп жеткізіп бере білу де үлкен жауапкершілікті талап етеді.

Ақжайықта осы бір асыл өнер айырықша дамып келеді десек, артық айтқанымыз болмас.

Ләззат Құбаева жетекшілік ететін аудан, облыс көлеміне танымал «Сымбат» бишілер тобы биылғы желтоқсан айында «Үлгілі» ұжым атағына ие болды. Шара , Шұғыла апаларындай шебер биші болуға талпынған бүлдіршін қыздарымыз облыстық фестивальда ІІ орын алды.

2006 жылы бишілеріміз Стамбул қаласында өткен «ФОМГЕД – 4 » Халықаралық ән-би фестиваліне қатысып, әлем бишілерімен тәжірибе алмасты. Би ұжымының мұндай жетістіктеріне жетуіне «Сымбаттың» тағы бір жетекшісі, жас хореограф маман, өз өңіріміздің түлегі А.Ермұхановтың да еңбегінің елеулі болғанын атап өткеніміз жөн. Оның «Грузин биі», «Шамандар биі» және «Самбо биі» ел көңілінен шығып жүр. Ал , Л.Құбаеваның Республикамыздың аймақтарында мәдениеттің дамуына қосқан көп жылғы жемісті еңбегі үшін мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің «Құрмет грамотасымен» марапатталғанын айта кеткен ләзім. Бүгінгі көзі қарақты өнер сүйер қауымның талғамы мен сұранысын қанағаттандыру үлкен ізденістер мен ерен еңбекті талап етері сөзсіз. Бұл орайда жанр сан қилылығы да зор роль атқаратыны рас.

Бүгінгі қазақ халқы жан – жақты дамыған сан – салалы кәсі би өнерімен бірге, әуесқой талаптылардың дарын құдіретімен туған халық театрлары мен драмалық көркемдік үйірмелер өнерін де мақтаныш тұтады. Бұл халқымыздың мәдени дамуының нәтижесі. Қазіргі кәсіби, оның ішінде театр өнерінің дамып, халық өнерінің таусылмас қорына, соның құдіретті күшіне тікелей байланысты. Сондықтан халық арасынан шыққан өнерпаздарды бүгінгі мәдениетіміздің өрісті өкілдері деп тануымыз қажет.

Халық театры мен көркем үйірмелер аудан мен ауылдардың өмітіне етене араласып, олардың мәдени – эстетикалық талап – тілегін қанағаттандыратын көркемдік дәрежеге жетіп отыр.

Халықтық өнердің бір жауһары – айтыс. Айтыс жер бетіндегі халықтардың бірде-біреуін – де жоқ. Тек қана қазақтың маңдайына жазылған хас өнер. Жұбан елі бұл өнерден де қалыс қалмайды. 1958 жылы өткен І-ші облыстық ақындар айтысының бас жүлдегері марқұм Х. Әбілов, ақын М. Досқалиев, Б.Тілегенов, М. Құсановтардың ізін ала облыс ақыны Ү. Елеубаева, «Қазақстан ақын–жыршылар Одағының» мүшесі С. Бисенғалиевтер шықса, бүгінгі жас буын Бекболат Ошанов, Әсет, Айнабек Бисенғалиевтер. Республикаға кең танымал Б. Қалиолла, А.Ищанов / марқұм / Ж. Мусина, Н.Кәрімовалармен қатар жүйіткіп өнер жарыстыруға жарап қалды.

Ақжайық топырағынан талай-талай тарланбоз таланттар шыққаны белгілі. Олардың қатарында Қазақстан-ның еңбек сіңірген әртісі марқұм Қаламқас Орашева, «Тамашаның » тамаша режиссері Лұқпан Есенов, Мемлекеттік дарын сыйлығының лауреаты Ғабит Мүсірепов атындағы театрдың актрисасы Әсел Мамбетовалар бар. Дәстүрлі әндер мен жыраулық өнердің ауданымыздағы бірден – бір насихаттаушысы ҚР Мәдениет қайраткері бүкілодақтық, республикалық байқаулардың бірнеше дүркін жеңімпазы Көшерғали Макаров бүгінгі таңда шәкірттер тәрбиелеумен шұғылдануда. Жыраулық өнердің жалпы еліміз бойынша кенжелеп қалуы жаныма батады дейді әйгілі өнерпаз.

Жас қанаттың » күміс қанат иегері, байқауларда облыстың намысын абыроймен қорғап жүрген Жаңылсын Хасанова аудан мақтанышы. Қазір Ғарифолла Құрманғалиев атындағы облыстық филармонияның белгілі әншісі.

Ақжайық экологиясы Жайық өзені - аймақтың табиғи көркі және басты су көзі болып табылады. Өзенде сазан, көксерке, аққайран, табан, алабұға т.б. кәсіпшілік маңызы бар балықтар өседі. Чапай ауылында экология басқармасы жұмыс істейді. Табиғат байлықтары: жер, орман, су, өсімдік пен жануарлар әлемін қорғаудың болашақ міндеттері - экологиялық басқарманың үнемі назарында. Соңғы кезде өзеннің суы балшықтанып, тартылуына байланысты балық қоры азайып барады. Бекіре тұқымдас балықтар мүлдем жоқ.

Республикааралық маңызы бар Жайық өзені қамқорлықты қажет етеді.

Чапай аймағында орман алқабы – 2002 га. Бұның маңызы өте зор. Сондықтан соңғы кезде бюджеттен қаржы бөлініп, орманға көңіл аударыла бастады. 2000 жылдан бастап жылма -жыл санитарлық мақсатта қураған ағаштарды кесу және химиялық жұмыстар атқарылады. 200 га ағаштың құртын өлтіретін у шашылып, жылма-жыл 10га ағаш түбі егіледі (20 000 түб) Орманды қорғауға байланысты „Орманды оттан, аң – құсты оқтан сақтайық”, „Ақжайықтың орманы - өмірімнің қорғаны” деген сияқты мағыналы сөздер ілулі.

Табиғат қорғауға ынталы мекемелер бұқаралық ақпарат құралдары арқылы мәдениетіміздің жауапкершілігін арттыруға көлемді үлес қосып отыр. Жергілікті газет, мектептер мен мәдениет орындарында өтетін сұрақ – жауап, диспут, дөңгелек стол т.б. шаралар үнемі өткізіліп тұрады.

2. Ақ Жайықтың көрнекті азаматтары 1. Ықсанов М. 2. Айталиев Ш. 3. Жұмағалиев Б. 4. Әйтімова Б.С

Мұстақым Ықсановтың өмірі мен еңбек жолы Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Мұстақым Біләлұлы Ықсанов 1926 жылы Жәнібек ауданында дүниеге келген. 1952 жылы Қазақ ауыл шаруашылық институтын бітірген соң, Алматы қаласындағы Фрунзе аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы болды. Содан соң өз мамандығы бойынша су құрылысы және техника саласына жұмысқа ауысады. Ол Жетісай құрылыс басқармасының қатардағы қызметкері болып бастап, басқарма бастығы дәрежесіне дейін көтерілді. 1958 жылы Бетпақдала ирригация құрылысы тресінің бастығы қызметіне жіберілді. Мұнда ол өзін су-техникалық және ирригациялық құрылыстар саласының жоғары маманы ретінде көрсете білді. Оның бұл саладағы іс-тәжрибесінің кейін республикамыздың күріш және мақта өсіретін аудандарында еңбек еткен кезінде зор пайдасы болды.

1961-1966 жылдары Оңтүстік Қазақстан облысының Ильич аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы, Оңтүстік Қазақстан өлкелік су шаруашылығы басқармасының бастығы, Қызылорда облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы қызметтерін атқарды.

Қазақстанның оңтүстік аймақтарының экономикасын дамытудағы еңбегі мен іскерлік қабілеті ескеріліп, ол 1966 жылы Қазақстан Республикасы Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары болып тағайындалады. Алайда аймақтардың экономикасын дамытуға білгірлікпен басшылық ететін кадрлар қажет болғандықтан, М.Ықсанов 1970 жылы Жамбыл облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы қызметіне жіберілді. Бір жыл өткеннен соң, Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің хатшысы болып, жоғарғы өкімет эшелонына қайтып оралады. 1975 жылдан бастап 11 жыл бойы үздіксіз Орал облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болып жұмыс істеді. Өзінің туған жері Жайық өңіріне жетіп, оның мәдениеті мен экономикасын дамытуда тікелей өз жауапкершілігін сезінген М.Ықсанов іске белсенділікпен кірісті. Бұл кезеңде облыс орталығы – Орал қаласының бейнесі мүлдем өзгерді. Облыс аумағында одақтық, республикалық маңызы бар құрылыстар салынып іске қосылды. Атап айтқанда, облыс орталығын Ресей қалаларымен жалғастыратын аспалы көпірлер, әуежай, теміржол объектілері салынды.

Орал қаласында әкімшілік, мәдени-әлеуметтік объектілер мен көп қабатты тұрғын үйлер сап түзеген үлкен көшелер дүниеге келді. Сондай-ақ суландыру жүйесі жетілдірілді. Мал шаруашылығын өркендетуде кешенді бағдарламалар жүзеге асырылды. Облыстағы қазіргі ауыл шаруашылығы базасының негізін сол кезде салынған объектілер құрайды.

Мұстақым Біләлұлы республикамыздағы ірі күрделі құрылыстарды, атап айтқанда, Алматы қаласын селден қорғау жүйесін, Алматыдағы “Қазақстан” қонақ үйін, Республика мәдениет сарайын, Қызылорда облысындағы күріш суару құрылыстарын салуға тікелей қатысып, көп еңбек сіңірді. Оның ұзақ жылғы жемісті еңбегі үкімет тарапынан лайықты бағаланып, Ленин, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталды. Бірнеше дүркін республикалық, одақтық дәрежедегі Кеңестердің депутаты, партия форумдарының делегаты болып сайланды. 1991 жылы дүние салды.

Айталиев Шмидт Мұсаұлы Ғалым, техника ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан ҒА-ның академигі Айталиев Шмидт Мұсаұлы 1935 жылы 28 қаңтарда дүниеге келген. Қазақстан Республикасы ғылымы мен техникасына еңбек сіңірген қайраткер. ҚазМУ-ды бітірген. 1957-60 жылдары Орал педагогика институтының ассистенті. 1960-76 жылдары және 1987-91 жылдары Қазақстан ҒА Математика және механика институтының, 1976-86 жылдары Сейсмология институтының, Механика және машинатану институтының кіші және аға ғылыми қызметкері, лаборатория меңгерушісі болды. 1992-97 жылдары Атырау қаласындағы ҚР ҒА Батыс бөлімшесінің академик-хатшысы қызметін атқарды. 1997 жылдан ҚР ҒМ-ҒА-ның физика- математика бөлімшесінің төрағасы. Негізгі ғылыми еңбектері тау жыныстары механикасына арналған. Біртекті және әртекті анизотроптық серпімді-пластикалы тұтқыр массивтегі жер асты құрылыстарының статикалық және динамикалық кернеу күйін, деформациялануын, қозғалуын, беріктілігі мен орнықтылығын зерттеген. Жер асты бекітпелерінің жаңа құралымдарын есептеу әдістерін жасады. 9-10 балдық жер сілкінісі кезіндегі болашақ Алматы сетросының сейсмикалық орталығын анықтады. Сондай-ақ терең мұнайгаз оқпарын бұрғылау динамикасының кейбір өзекті мәселелерін де зерттеді. Шмидт Айталиев республикадағы жер асты құрылыстары механикасының ғылыми мектебін құрушылардың бірі.

Жұмағалиев Бисен Жұмағалиұлы Белгілі көрнекті қоғам қайраткері, еңбек және соғыс ардагері Бисен Жұмағалиев 1922 жылы 22 желтоқсанда бұрынғы Тайпақ ауданы Сайқұдық ауылында кедей шаруа жанұясында дүниеге келген. Балалық шағы атышулы ашаршылық жылдарымен, бой түзеген бозбала шағы Ұлы Отан соғысымен тұспа-тұс келген Бисен Жұмағалиевтың әкесі Жұмағали Жақсығұлов Ұлы Отан соғысында Калинин майданында қаза тапқан, анасы Күнсүйген колхоз басқарған. 1940 жылы педагогикалық училищені бітіріп, өзінің туған ауылында мұғалім болды. 1942 жылдың қаңтар айында майданға шақырылып, наурыз айында Ленинград майданына түсіп, 13-ші дивизия құрамында жауға қарсы күресте болады. Соғыс жылдары қазақ тілінде шығып тұрған «Отанды қорғауда» газетінде майдан өмірі мен жауынгерлер ерліктері туралы мақалалар беріп тұрды. Соғыстан соң 1949-55 жылдары «Екпінді құрылыс» Батыс Қазақстан облыстық газетінің редакторы қызметін атқарды. 1955-58 жылдары қазіргі Жалпақтал, сол кездегі Фурманов ауданында бірінші хатшы болды. 1951 жылы А. С. Пушкин атындағы Орал педагогикалық институтын сырттай оқып, 1958 жылы СОКП-ның Жоғарғы партия мектебіне жіберілді. 1960 жылы осы мектепті бітірген соң Орал облыстық партия комитетінің хатшысы болып тағайындалды. 1964 жылы Алматының ауылшаруашылық институтында экономика ғылымдарының кандидаттығына диссертация қорғады. 1971-1985 жылдары Көкшетау облыстық партия комитетінде хатшылық қызметтер атқарды.

Бисен Жұмағалиев жоғары басшылық қызметтерде жүрсе де туған жер, туған ел, тарихи тұлғалар туралы ой қозғап, өмірден көргендері мен түйгендерін қағаз бетіне түсіріп ұрпаққа тағылымды тарту етіп келеді. Біздің Батыс Қазақстан облысы тарихи оқиғалар болып, көптеген тарихи тұлғалар шыққан, көрнекті қайраткерлер мен ақын-жазушылар тоқтаған қасиетті топырақ.

Осындай айталы оқиғалар мен елеулі өзгерістер туралы сыр шертіп, естелік жазып жүрген Бисен Жұмағалиев аға буын мен өскелең ұрпақ сабақтастығының алтын жібі ретінде «Степное зоры Приуралья», «Обнавленная степь», «10 лет с Шолоховым» атты кітаптар жазды. Жүздеген мақалалары республикалық және жергілікті мерзімді баспасөз басылымдарында жарияланып келеді. Бисен Жұмағалиев Отан соғысы, 3 мәрте Еңбек Қызыл ту, «Құрмет белгісі» ордендерімен, бірнеше медальдармен марапатталған.

Әйтімова Бірғаным Сарықызы. Мемлекет және қоғам қайраткері Бірғаным Сарықызы Әйтімова 1953 жылы 26 ақпанда Батыс Қазақстан облысы Зеленов ауданы Бакаушин ауылында дүниеге келген.

1974 жылы Орал педагогикалық институтын аяқтаған, кейін 1989 жылы Алматы саясаттану институтын бітірген. Және 1994 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ МҰУ-н бітірген. Еңбек жолын 1974-76 жылдары мұғалімдіктен бастаған Бірғаным Сарықызы 1976-1979 жылдары Зеленов ауданының «Пермь» кеңшарында комсомол комитетінің хатшысы, 1979-83 жылдары Орал қалалық комсомол комитетінің І хатшысы болды. 1983-1987 жылдары ЛКЖО Орталық Комитетінің хатшысы, 1987-90 жылдары Қазақстан балалар қоры төрағасының орынбасары. 1990 -93 жылдары Жоғарғы Кеңес депутаты, 1993-96 жылдары Жастар ісі, туризм және спорт жөніндегі министр, 1996-97 жылдары сенатор, 1997 жылдан Қазақстанның Израиль мемлекетіндегі төтенше және уәкілеттеі елшісі қызметін атқарды.

2006 жылдан Бірғаным Сарықызы Қазақстан Республикасы Үкіметінің вице-премьері қызметінде.

3. Ақ Жайықтың тарихи тұлғалары

1. Сырым Датұлы 2. Исатай батыр 3. Жангір хан 4. Мақаш әкім

Сырым батыр Датұлы (1712-1802 жж.). XIX ғасырдың бірінші жартысындағы отарлық езгіге қарсы ұлт-азаттық күрестің ұйымдастырушысы әрі көсемі. Сырым дүниеден озған кезде оның асында 2000 жылқы, 2500 қой сойылып, 5000 күбі қымыз ішілген және бірнеше жүз ақшаңқан киіз үйлер тігілген. Бұл, бір жаганан, оның байлығын, екішпі жағынан, оның халық арасында беделді болғанын білдіреді.

Сырым 2000 шаңырақты басқарған. Сырым Датұлы өз халқының нағыз патриоты екенін таныта білген және отарлық бұғаудан елді босатуға зор үлес қоскан. Ол Ресейдің отарлау саясатын жүзеге асырған казактарға қарсы соғысты бастады. Сырым бастаған ұлт-азаттық көтерілістің негізгі себебі - патша саясаты мен Жайық казактарының жүгенсіздігі, олардың қазақ халқын қанауы болды. Халық көтерілісін Сырым батырмен бірге Барақ, Тіленші, Оразбай, Жантөре сұлтан сынды елдің беделді азаматтары басқарды. Кіші жүздің байбақты, табын, шекті, кете және шеркес рулары көтеріліске қатысты. Көтерілістің бас кезінде Сырым батырдың 2700 сарбазы, Барақ батырдың 2000 және Тіленші батырдың 1500 сарбазы болды.

1783 жылдың тамыз айында Жайық казактары Сырым мен Нұралы хан ауылдарын тонау жорықтарын бастады. Нұралы хан Сырымның ел арасында беделі жоғары екенін білгендіктен, оны орыстардың түрмесінен босатып алады. Сырым темір тордан шыкқан соң халық көтерілісінің қарқыны үдей түсті. Бұл уақытта патшаға қарсы бас көтеруден қорыққан Нұралы Сырымға қарсы шығып, Ресейді көмек беруге шақырады. Осы кезден бастап Сырым батырға екі жаумен бірдей шайқасуға тура келеді. 1784 жылы Сырым Сағыз өзенінің бойында Нұралы ханға шабуыл жасағанда, ол орыс-казак бекіністеріне қашып құғылды.

1785 жылы Сырымның үзеңгілестері орналасқан аудандарда — Орал бекінісінің төменгі жағында ірі шайқастар болды. 1783-1785 жылдары қазақтың байбақты, табын және тама руларының жайылымдық жерлерін казактар басып алған соң, қиян-кескі ұрыстар болып өтті.

Бұл кезенде Кіші жүздің батыс аудандарында стихиялы көтерілістер басталды, олар Жайық пен Ембі өзендері арасында көшіп-қонып жүрген руларды да қамтыды. Қалыптаскан жағдайды пайдалана отырып, патша өкіметі тікелей ру старшындарымен келіссөздер жүргізе бастады. Бір жаганан, бұл саясат қазақ даласындагы хандықты жою мақсатында жүргізілді. 1786 жылы 3 шілдеде Екатерина II Нұралы ханды қызметінен босатты.

1792 жылы хандық билік қайта күшіне енген соң, Сырым Датұлы бастаған халықтық жаппай бас көтеру кезеңі басталды. Бұл кезенде көтеріліске қатысқан көптеген сұлтандар мен билер күресті одан әрі жүргізуден бас тартқан соң, Сырым батыр партизандық соғысқа кешті. Сонымен бірге, ел ішінде орын алған келеңсіз жағдайлар да көтерілістің жалғаса беруіне себепкер болды. 1797 жылы Кіші жүз ханы Есім көтершісшілер қолынан қаза тапты.

1797 жылы 28 тамызда Сырым Датұлы көтерілісгі тоқтату туралы шешім қабылдады. Ол хандық кеңестің құрамына енген болатын, алайда оны сұлтандар қудалағандықтан, Хиуаға қашуға мәжбүр болды.

Исатай Тайманұлы (1791-1838) Исатай Тайманұлы (1791-1838) - ұлттық батыр, 1836-38 ж. Батыс Қазақстан аймағында өрбіген ірі ұлт-азаттық көтерілістің басшысы. Тегі — беріш руынан, Ағатай батырдың ұрпағы. Ел басқару ісіне ерте араласқан. Парасаттылығымен, батырлығымен, шыншылдығымен руына ғана емес, бүкіл аймаққа беделді болды. Хан оны беріш руына старшын сайлады, шұрайлы жерлерден қоныс берді, Исатай сынды батырларына арқа сүйеді. 1833 ж. Жөңгір ханның Каспий жағалауындағы руларды екіге бөліп, бір жағын қайын атасы, ірі жер иленуші, саудагер Бабажанов Қарауылқожаға басқартып қойғаны халықты ашындырды. Исатай Қарауылқожаның озбырлығына тыйым салуды ханнан батыл талап етті, өзі хан өкімдеріне бағынудан бас тартты. 1836 ж. 17наурыздахан бұйрығы бойынша Қарауылқожа 500-дей қолмен Исатай батырды ұстауға шықты. И. 200 адаммен оған қарсы аттанды. Бетпе-бет келгенде бес адам (И., Махамбет Өтемісұлы, Үсе Төлегенұлы, Тінәлі Тайсойғанұлы, Үбі Үсеұлы) ата-баба жолымен қарсыластарын жекпе-жекке шақырды. Олардан сескенген Қарауылқожа кейін қайтуға мәжбүр болды. Исатай 1836 ж. шілдеде 17 адаммен ел талабын ханға білдіруге бара жатқанда оған жол-жөнекей 100 шакты адам келіп қосылды, бұл батырдың соңына ерген алғашқы топ еді. Батыр 1836-37 ж. Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовскийге, 1837 ж. 2 қарашада Жәңгір ханға жазған шағым хаттарыңда қара халыққа жасалған киянаттарды атап көрсетті. Оған біраз рулардың адамдары қол қойған. Тексеру жүргізілгенімен Исатай батырдың талаптары ескерусіз қалды. Содан соң ол халықты қарулы көтеріліске бағыттады. 1836 жылдың аяқ шенінде Каспий теңізінің солтүстік жағалауындағы халық Қарауылқожа мен Балкы биге бағынудан бас тартты. 1837 жылдың қазанына дейін беріш, байбақты, ысық, адай, жаппас, т.б. рулардан мыңнан астам үй Исатай қол астына көшіп кедді. 1837 ж. 3500-дей қол жинап, ашық көтеріліске шықты да, екі жұмаға жуық хан ордасын камауға алды. Бұл көтерілісті 1837 ж. 15 қарашада Геке басқарған 1200-дей патша әскері басып тастады. Осы соғыста Исатайдың баласы әйелімен қаза тапты. Күші басым қарулы қолға төтеп бере алмай, М. Өтемісұлы, т.б. сенімді 40 жолдасымен түн ішінде, тосқауылды бұзып, Жайықтан өтіп кетті. Исатай қайтадан 3 мыңдай қол жинады. Кіші жүздің батыс жағындағы руларға хан болуды көксеп, Хиуа ханның көмегін күтіп жүрген Қайыпқали төремен уақытша келісті. Қайыпқалиды хан тағына отырғызу үшін емес, тек өзінің қолын нығайтып, жауды жеңудің жолын қарастыру үшін осындай келісімге келді. Жайықтың сол жағындағы елден қол жинап, шешуші айқасқа шыққан батыр қапыда жау қоршауына түсіп, ұрыс үстінде қаза болды.

Жәңгір хан (1801-1845) Бөкей ордасының соңғы ханы, Әбілхайыр ханның шөбересі, Нұралы ханның немересі, Бөкей ханның баласы. Генерал-майор, Қазан университетінің құрметті мүшесі. Бөкей хан қайтыс болғаннан кейін орданы Шығай сұлтан уақытша, немере інісі Ж. ер жеткенше басқарды. Ж. Астрахан губернаторы Андреевскийдің үйінде тәрбиеленіп, еуропаша білім алды, халықты әкімшілік тұрғыдан басқару әдіс-тәсілдерін үйренді. 1823 жылдан бастап билік хан тағының занды мұрагері Жәңгірдің қолына көшті. Ол басқарған 22 жылда біршама реформа жүзеге асты. Жасқұста сәулетті астана — Хан ордасын салдырды. Еуропалық өркениет жетістігін қазақ тұрмысына дарытуды ойлады. Әсіресе мектеп ашу, жастарды гимназияда, кадет корпусында оқытуға көп көңіл бөліп, үлгі ретінде өз балаларын оқуға жастай аттандырды. Қазан университетінің профессорлары — ректоры К.Фукспен, шығыстанушы ғалым А.Казембекпен жақын танысты. Араб, парсы, неміс, орыс тілдерін жақсы меңгерді, көркем әдебиетгі, мерзімді баспасөзді тұрақты оқыды, танымдық басылымдар мен шығыстың көне кітаптарын жинады. Қазақ шежіресін жазуға ниет еткен, соңына ғұмырбаяндық туынды жазып қалдырды. Ордада 2 мешіт, дөрігерлік бөлімше, дәріхана, тұрақты жәрмеңке аштырды. Өз сарайының да салтанатын келістіріп, мазмұнды кітапхана ұстады, қару-жарақ бөлмесін жарақтады. Ресейдің әкімшілік басқару жүйесін билер кеңесі мен ру басыларына сүйенген дәстүрлі билікпен ұштастырды. Орда жерінің шебі үшін Орал казачествосымен қырғи-қабақ болды. 1836-37 ж. Исатай Тайманұлы пен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс кезінде халық екіге бөлінді. Ел іші тыныштығын ойлаған хан көтерілісті күшпен басуға мәжбүр болды. Әрі оған бағынышты емес орыс әскері жазалаушылық қимылдарьш ханның ырқынсыз жүргізді. Оның іс-әрекетін Махамбет ақын өз жырларында аямай мінеді. Жәңгір хан 1845 ж. 11 тамызда кешкі сағат 6.30-да Тарғын өзені бойындағы жазғы қалашығында дүние салды. Тарих ғылымында, әдебиет пен өнер туындыларында Жәңгірдің саясаты сатқындық, ұлт-азаттық қозғалысты түншықтыру әрекеті ретіңде біржақты көрініс тапты. Ол қайтыс болғаннан кейін Ішкі ордада хандық билікті жою мақсатында Жәңгір атына әдейі телінген отаршылдық пиғыл Кеңес өкіметі тұсында таптық идея үшін ұтымды пайдаланылды. Алайда оның реформаторлығын теріске шығаруға болмайды. Тәуелсіздік жылдарында Жәңгір ханға кесене орнатылды. Ол ашқан мектептің 150 жыддығы, Бөкей ордасының 200 жылдығы аталып өтті. Жәңгірдің жеке басының қасиеттері мен игі бастамалары туралы архив құжаттарына, өз тұсындағы басылымдар деректеріне ден қойылды.

Мақаш әкім. Бекмұхамбедов Мақаш (Мұхамбетжан) Шолтырұлы, Мақаш әкім (1830, Бөкей ордасы — 1904, сонда) — қоғам қайраткері, ағартушы-ғалым. 12 ата Байұлының шеркеш руынан шыққан. Алғаш Жәңгір мектебінде сауат ашқан соң, 1844-51 ж. Орынбордағы Неплюев кадет корпусында оқып, кіші унтер-офицер атағын (зауряд-жүзбасы шені) алып шығады. 1852 жылдың басында 4 айдай шекара комиссиясында қызмет атқарады. Одан соң Бөкей ордасын басқаратын Уақытша кеңестің Нарын құмындағы ордасында тілмаш, кейін Каспий жағалауы 1 және 2-округтарына правительдікке тағайындалды (1852-92). Осы қызметті ұзақ жыл атқарып, ел басқарған ол 1892-97 ж. Уақытша Кеңестің кеңесшілігіне ауысады, есауыл шенімен зейнетке шығады. 1881 ж. шілдеде Ішкі орда қазақтары депутациясымен барған 4 казақтың бірі болып, патшаға жолыққан. Кейін де бірнеше рет депутация құрамында Петербургқа барған. 1896 ж. ол жергілікті әкім Өтешқали Атаниязов екеуі патшаға алтыннан жасалған киіз үй макетін сыйға тартып, Ресей өкімшілігінің қазақ халқын шоқындырып, орыстандыру әрекетін тоқтатуды өтінеді. Бекмұхамбедов ел ішінде шешендігімен, әкімшілік ісінде әділдігімен аты шығып, халыққа абыройлы болады. Жайық казак-орыстарының зорлық-зомбылығына қарсы шығып, қазақ жері үшін күреседі. Орыстар мен қазақтар арасында әлсін-әлі өршіген жер дауын шешуге өзінше әрекет жасайды. Бұлтартпас тарихи-тілдік деректерді (көне қорым, құлпытас, т.б. ескерткіштерді) алға тарта отырып, патша әкімшілігінің арнаулы комиссиясына өзі басқарған өңірдің ежелден қазақ-тардың ата қонысы екенін мойындатады. Сонымен қатар ауыз әдебиетінің нұсқаларын — нақьш-ғақлиялар, мақал-мәтел, т.б. жинап, әдет-ғұрып, жол-жоралғыларына ғылыми-танымдық түсініктемелер жазьш, қазақтардың өзіндік мәдени дәстүрі бар, рухани өлемі бай халық екенін танытуға үлкен үлес қосады. Бұндай қолжазба мұралары С-Петербургтегі Салтыков-Щедрин атындағы көпшілік кітапханада, Ресей ҒА Шығыстану институтының профы И.Н.Березин қорында сақтаулы тұр. Халық арасында «Мақаш правитель» атанған ол мерзімді баспасөзде түрлі тақырыпта мақалалар жариялап тұрды. Бекмұхамедовтің этнографиялық мақалалары орыс зиялылары тарапынан жоғары бағаланып, Астрахан географиялық қоғамына мүшелікке сайланады. 1810 ж. Астраханнан шыққан Астрахан губерниясыңдағы көшпелі қазақтар мен қалмақтар» атты кітапқа ел аузынан жинағын ауыз әдебиеті үлгілері енді. Доспамбет, Жиембет жыраудың, Есет бидің нақыл сөздерін ел аузынан жинақтап, 1908 ж. «Жақсы үгіт» деген кітап шығарды. Қазан университетінде оқыған, Уақытша кеңестің кеңесшісі Д.Қосуақов, күйші Құрманғазы, шешен Жантұрсындармен аралас-сыйлас болған. Б. Құлмановтың оқуына тікелей көмек еткен. Өзі басқарған округте халықты сауаттандыру мақсатымен жеке қаражатына мектеп салдырып, бала оқытты. Бекмұхамедовтен «Мақаштың Байжұмасы», «Көк жорға», т.б. күйлер қалды.

2. Қабыршақты - Ақжайық ауданындағы ауыл, Қабыршақты әкімшілік округінің орталығы. Аудан орталығы - Чапаев ауылынан батысқа қарай 40 км-дей жерде, Көшім жайылмасының сұлыбас, бетеге, қау, еркекшөп өскен жазық қуаң далалық белдемінде орналасқан. Тұрғыны 1,1 мыңадам (1999). Іргесі 1931 ж. «Первомайск» қой өсіру кеңшарының құрылуына байланысты қаланды. 1997 жылдан кеңшар негізінде Қабыршақтыда жене Үшқұдық ауылында 11 шаруа қожалығы мен 1 серіктестік жүмыс істейді. Елді мекендерде орта, бастауыш мектептер, дөрігерлік амбулатория және фельдшерлік-акушерлік пункттер бар. Тұрғындары басқа елді мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады