Материалдар / Осман империясының түркі әлемәндегі орны
2023-2024 оқу жылына арналған

қысқа мерзімді сабақ жоспарларын

жүктеп алғыңыз келеді ма?
ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен 2022-2023 оқу жылына арналған 472-бұйрыққа сай жасалған

Осман империясының түркі әлемәндегі орны

Материал туралы қысқаша түсінік
Түрік мемлекетінің қалыптасуының негізгі сатыларын қадағалауға, Осман билігіне мінездеме беру мен Осман мемлекетінің жаулап алу саясатын ашып көрсетуге көмектеседі.
Авторы:
Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ
02 Желтоқсан 2018
2060
7 рет жүктелген
Бүгін алсаңыз 25% жеңілдік
беріледі
770 тг 578 тг
Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады
logo

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік унивеситетіТарих, Экономика және Құқық факультетіҚазақстан тарихы және Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы















РЕФЕРАТ

Тақырып: «Осман империясы»



Жумашева Мерей5В011400Курсы 2 , топ И(о)-16кОқу түрі: күндізгіЖетекшісі: Картова Зауре Кенесовна





































Петропавл, 2017 ж.МАЗМҰНЫ

Кіріспе31. XIVғ. аяғы – XVIғ. Түрік мемлекеті 1.1 Осман бейлігі және оның басқару жүйесі71.2 Әскерилендік жүйесі............................................................................................102. XVI-XVIIIғғ. Осман империясы2.1 Осман империясының мемлекеттік құрылысы162.2 Осман қоғамының әлеуметтік құрылымы ҚорытындыПайдаланылған әдебиеттер







































КіріспеОсман мемлекеті – түріктердің адамзат тарихында құрған мемлекеттерінің ішіндегі ең ұзақ өмір сүргені. 600 жылдан астам уақыт бойына тарих сахнасынан түспеген бұл мемлекет үш құрлықта үстемдік құрған ірі империя болды. Осман мемлекетінің орналасқан бұрынғы территориясында қазіргі таңда отыз шақты мемлекет бар. Осман мемлекеті ислам өркениетінің мұрагері ретінде адамзат тарихы үшін аса қомақты мәдени мұра қалдырды. Қазіргі Түркия Республикасы Осман мемлекетінің жалғасы болып табылады.Тақырыптың өзектілігі.Түркия мен Қазақстанның арасындағы байланыс ежелгі кезден бері келеді. «Біздің түп тамырымыз бір, екі ағайынды халықтардың өкіліміз, Арыстанбаб, Қожа Ахмет Йассауи мен Әл-Фарабидің тұқымдарымыз» деген түрік-қазақ қоғамының өкілі И.Сака сөзінің жаны бар. [1]Түркия мемлекеті ең бірінші болып Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойындаған ел. Елбасымыз Түркия мемлекетіне іс-сапарлармен жыл сайын барып келеді. 2003 жылдың мамыр айында елбасының Түркияға 14-ші іс-сапары болды. Онда ол сол кездегі Түркияның президенті Ахмет Недждет Сезермен кездескен болатын. «...Біздің Түркиямен, күллі мұсылман әлемімен жақын қатынастарымыз да тұрақты назарда болуы тиіс» деп 2004 жылы 24 наурыздағы елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев халыққа жолдауында сыртқы саясатының маңызды бөлігінің бірін көрсетті.[2]Көріп отырғанымыздай, біздің ел үшін Түркия мемлекеті өте үлкен маңызды орын алады. Яғни осы елдің тарихын білу өзекті мәселе болып келеді. Түркияның тарихында үлкен орын алатын, маңызды кезең ол - XIVғ аяғы мен XVIII ғ. Осман империясындағы әлеуметтік саяси және билігіндегі құрылымдар жағдайы. Осы кезең түрік тарихында өзіндік рөлі бар, тарихта өзіндік із қалдырған кезеңі болды. XVI ғасыр Осман империясының әскери және саяси күшінің гүлденген кезеңі. Осы кезде Осман империясы өз құрамына Таяу Шығыс және Солтүстік Африка территорияларын енгізді. Үздіксіз агрессиялық соғыстар нәтижесінде үлкен империя қалыптасты. Оның билігі әлемнің 3 бөлігіне таралды: Еуропа, Азия және Африка. Ортағасырлық Түркияның Таяу Шығыстағы басты қарсыласы Иран осы кезде әлсірейді. Сауда жолдарындағы Осман империясының тағы бір қарсыласы Египет жеке мемлекет ретінде өз тәуелділігін жоғалтты. Нәтижесінде ол империя құрамына кірді.Осман империясы ортағасырдағы нағыз және жалғыз әскери держава болды. Империяның әскери мінезі оның мемлекеттік құрылымына және әкімшілік құрылымына әсерін тигізді. Осман империясы жаулап алынған мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылымына, мәдениетінің, тілінің, дінінің дамуына өзінің үстемдігі арқылы ықпал етті.[3]



Тарихнамасы.Ортағасырлық Түрік мемлекеті туралы зерттеулер шығыс тарихнамасында кездеседі. Осман империясы кезеңі ғылыми тұрғыдан көптеген түрік тарихшыларының зерттеу жұмыстарында қарастырылады. Әсіресе Осман империясының аграрлық мәселесіне жиі көңіл бөлінеді. Өйткені империяның саяси және экономикалық құрылымының негізінде жер қатынастары болғаны белгілі.XIX ғасыр ортасында түрік мемлекетінің тарихын зерттеуде еуропалық буржуазиялық тарихшылардың еңбектері ерекше орын алады. Мысалы Хаммердің, Беланның, Тишендорфтың жұмыстарынан ортағасырлық түрік мемлекетінің саяси-әлеуметтік құрылымына қатысты толық мәлімет алуға болады. Сонымен қатар белгілі орыс османисі В.Д. Смирновтың зерттеулері түрік тарихының тарихнамасы үшін өте маңызды. Оның еңбектері түрік қолжазбаларына негізделіп жазылған. Көптеген уақыт бойы В.Д.Смирновтың жұмыстары классикалық еңбектер болып есептелді және оның көзқарастарын ешкім жоққа шығара алмады.Түрік тарихшылары Осман империясының тарихын зерттеуде көбінесе сұлтандар мен визирлердің және басқа беделді қызметкерлердің жағдайын сипаттаумен айналысса, кейін Түрік республикасы құрылғаннан кейін тарихнамада «ұлттық концепция» байқалады. Осы бағытта түрік тархшыларының алдындағы басты мақсат Түрік тарихының ерекшелігін көрсете отырып, еуропалық тарихшылардың түріктер туралы дәстүрлі де қате көзқарастарын жоққа шығару. Бұл концепцияда 1931-1934 жылы шығарылған 4 томдық Түркияның ресми тарихы туралы «Тарих» атты еңбекте айқын көрінеді. Аталған еңбекте Түрік мемлекетінің қалыптасуының алғы шарттары мен себеп-салдары айтылған және оған тарихшылар өз тарапынан баға бере отырып, Осман империясының даму ерекшелігі көрсетілген.Кеңес тарихшылары да Осман империясы кезеңіне тарихнамада өз үлестерін қосқан. Осы мәселеге қатысты А. Матковский, В. Мустафчиева сияқты зерттеушшілер Осман империясының әлеуметтік – экономикалық және саяси құрылымын зерттеген. Олар Осман империясының ортағасырлық тарихтағы рөлі мен маңыздылығын көрсете білген. А. Матковский Осман империясындағы шаруалар қозғалысына жеке тоқталған. Ол шаруалар көтерілісінің тек себептерін ғана емес, сонымен қатар оған түрткі болған жағдайларды да көрсетеді.[4] Осман империясына қарсы көтерілістер көбіне саяси жағдайлар негізінде басталғандығын дәлелдейді. Тарихшылар: Г.И. Ибрагимов, А.Д. Новичев, Д.Е. Еремеев, М.С. Мейер, М.Я. Гасратян, С.Ф. Орешкова сияқты кеңес зерттеушілері Осман империясының мемлекеттік құрылымы мен саяси-экономикалық жағдайын зерттей отырып, оған өз тарапынан баға берген. Көптеген тарихшылардың зерттеуі бойынша Осман империясы түрік мемлекеттілігінің негізін салуға түрткі болғаны туралы ой бөліседі. Мақсаты: Осман империясының мемлекеттік билігі мен саяси-әлеуметтік құрылымы күрделі құбылыс болғандықтан оны жан-жақты зерттеу, әлеуметтік саяси құрылымын ашып көрсету.Міндеттері:
  • Түрік мемлекетінің қалыптасуының негізгі сатыларын қадағалау;
  • Осман билігіне мінездеме беру;
  • Осман мемлекетінің жаулап алу саясатын ашып көрсету;
  • XVI-XVIIIғғ. Осман империясының мемлекеттік құрылымын зерттеу;
  • Осман қоғамының әлеуметтік құрылымын айқындау қажет.
Осы міндеттер арқылы ортағасырлық түркі қоғамының мемлекеттік және қоғамдық-әлеуметтік тарихы толық зерттеледі.Зерттеу жұмыстың хронологиялық шеңбері ғасырдан ғасырға дейінгі аралықты қамтиды. Бұл кезең Ортағасырлық түрік мемлекетінің тарихын толық ашып көрсетеді.Жұмыстың құрылымы.Осман империясының саяси билігі мен саяси-әлеуметтік құрылымы бойынша зерттеу жұмысымых кіріспеден, екі тарау екі параграфтардан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады. Кіріспеде зерттелгелі отырған мәселенің өзектілігі мен оның тарихнамасы және зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері жазылған.Бірінші бөлімде XIV-XVI ғасырлар аралығындағы Бейліктердің қалыптасуы қарастырылған. Осы тарауда Осман билігіне және оның басқару жүйесіне баға беру арқылы оның ерекшеліктері көрсетілген. Сонымен қатар әскери-лендік жүйе және оның Осман мемлекетінің әскери өміріне тигізген әсери қарастырылады. Осман үкіметінің жаулап алу саясаты мен оның Түрік мемлекетінің құрылысына тигізген әсеріде осы тарауда зерттелген.Екінші тарауда XVI-XVIII ғасырлардағы Осман империясының саяси-әлеуметтік және экономикалық тарихы зерттелген. Осы тұрғыда Осман империясының мемлекеттік құрылысында қарастырылған. Сонымен қатар Осман қоғамының әлеуметтік құрылымы және оның ерекшеліктері толық зерттелген.































1. XIVғ. аяғы – XVIғ. Түрік мемлекеті1.1 Осман бейлігі және оның басқару жүйесі

Түріктердің ортағасырлық тарихын екіге бөліп қарауға болады – селжүктік және османдық. Бұл екі кезеңді «бейлік дәуірі» (эмираттар, князьдықтар) деп аталған ауыспалы кезеңді айтуға болады (XIIIғ. II жартысы – XVғ.басы).«Бейлік дәуірі» кезінде моңғол шапқыншылығы мен Анадолыға жасалған түрік миграциясының екінші толқынымен байланысты саяси және этникалық өзгерістер болды[5, 145 б.]. XIIIғ. екінші жартысындағы Кіші Азиялық селжүктер мемлекетінің құлауы және XIII-XIVғғ. кезіндегі Хулагуидтер (Ильхандар) державасындағы өзгерістер Анадолы жерінде эмираттардың , яғни бейліктердің құрылуына жақсы жағдай туғызды. Моңғолдардың Кіші Азия селжүктеріне 1243 жылғы жеңілісінен соң олардың құрған мемлекеті екі бөлікке бөлінді. Анадолының Қызыл-Ырмақ өзенінен шығысқа қарай территориясы Хулагуидтер билігіне қосылды. Мұнда моңғол жаулап алушыларының тәртіптері нығайды. Ильхандар державасы тараған соң бұл жерлер ғасырдан артық Ирандағы билікке таласқан әртүрлі түркімен басшыларының бақылауында қала берді. Кіші азиялық селжүктер моңғол хандарынан вассалдық тәуелдіктерін мойындай отырып, Анадолының Батыс және Орталық бөлігінің көбіне биліктерін сақтап қалды. Бірақ іс-жүзінде олардың биліктері тез арада бірнеше кішігірім бейліктерге бөлініп кетті. Олар іс-жүзінде олардың моңғолдардан да, коньи билеушілерінен де тәуелсіз болды. Бұл жаңа саяси бірігу процесі шекаралас облыстарда, яғни уджда белгіленді. Онда жақында Кіші Азияға қоныс аударған көшпелі және жартылай көшпелі тайпалр болды. XIIІғ. аяғында Түрік жерінде болып келген саяхатшы Марко Поло удж туралы былай деген: «Туркмены чтут Мухаммеда и следуют его закону; люди знают, что есть привольные пастбища, так как занимаются скотоводством»[6, 256 б.].Шекарада тұрып жатқан тайпаларда өзіндік әскери-көшпелі тұрмыс қалыптасты: көшпелілердің бір бөлігі әскери қызметін атқарса, ал екіншілері мал бағып, шаруамен айналысты. Удждың барлық тұрғындары қаруланған болды. Көршілермен айқас, тонап кету, жерін тартып алу мақсатында болған шапқындар олардың күнделікті өмірінде болып жатты. Шекарадағы тұрып жатқан тұрғындарға діни үгітшілердің ықпалы үлкен болды.(шейхтер, баба)Ең алғашқы бейліктердің көбі «сенімсіздерден» басып алған жерлерде орналасты. Бұлар Қараман бейлігі, Ментеше бейлігі және Чобан бейлігі.XIIIғ. екінші жартысы мен XIVғ. бірінші жартысында Анадолының батыс және орталық территорияларында жиырма шақты бейліктер пайда болып жатты. Олардың кейбіреулері әлсіз болып тез ыдырап жатса, ал екіншілері түрік тарихында үлкен із қалдырды. Мысалы, Қараман бейлігі. Бұл бейлік XIIIғ. 60-жылдарында Киликшілік Армян патшалығынан батысқа қарай Тавра таулы аудандарында құрылды. Оның билеушілері армян жеріне жорыққа және моңғолдармен олардың қолдаушылары селжүктер вассалдарына қарсы күресте үлкен үлес қосты. XIVғ. басында өзінің мемлекетінің территориясын кеңейте отырып, Коньейді жаулап алған соң Қарамандықтар селжүк сұлтанының мұрагерлері болу құқықтарын ашық жариялады.Қараман бейлігіне бастапқы кезде астанасы Кютахье болған Гермиян бейлігі болды. Гермияндықтардың византиялық жерлерге жасаған жорықтары сәтті болды. Нәтижесінде бейліктердің шекарасы Анкараға дейін барып жетті.XIVғ. 20-30 жылдары Гермиян атақтарын Эгей теңізінің жағалауында құрылған жаңа бейліктері басып тастады. Осы князьдықтар (Ментеше: Айдын, Сарухан, Каресы бейліктері) осы кезден бастап тоналған байлықтарының үлкен бөлігіне ие болды. Анадолы аудандарынан келушілер болды. Олар «дін үшін күресушілер», яғни газиліктер болды. Көп кешікпей Кіші Азияның батыс бөлігі түрік бейлерінің қолында болды. Теңіз маңындағы бейліктердің ерекшеліктері олар қарақшылықпен, құлсатушылықпен айналысты. Бұл Эгей теңізінің аралдарына, Балқан халқына және Жерорта теңізінің саудасына үлкен қиындық әкелді. Түрік пираттарының істерінен шығын көрген еуропалық елдер шара қолданбақ болды. 1343-1344 жылдары Крест жорығы ұйымдастырылды. Мақсаты- Кіші Азияның Эгей жағалауындағы бейліктерге блокада құру болды. Нәтижесінде еуропалық одақтардың осы іс-әрекетінен кейін Эгей эмиратының әскери және экономикалық потенциалы іс жүзінде үзілді, олардың билеушілерінің ішкі саяси атсалысулары төмендеді. Тағы бір шекара маңындағы бейліктің тағдыры басқаша құрылды. Бұл бейлік Вифинияда орналасқан (Кіші Азияның солтүстік-батыс бөлігі) және осы князьдықтың бірінші тәуелсіз билеушісі – Осман бей(1258-1324жж) болды [7, 89 б.].Осман бейлігі Эскишехир ауданында орналасқан шағын удждың негізінде қалыптасты. Оның иесі Османның әкесі Эртогрул болды. Моңғол шапқыншылығынан кейін билік басындағыларының селжүк билігіне тәуелділіктері таза номиналды түрде болды. Шамамен, 1300 жылы Осман селжүктердің қарамағынан толығымен босап, территориясын кеңейтуде өзінің саясатын жүргізе бастады.Осман бейлігі басқа князьдықтарға территория жағынан да, саяси-экономикалық даму жағынан да жол берді. Кіші Азиядағы XIV ғ. басындағы географиялық жағдай мен саяси жағдайы Осман бейлігінің тез қарқынды дамуына оңды болды. Осман мемлекетінің орталығы моңғолдардың билігі жүріп жатқан аудандардан алшақ болғандықтан, бейлік басшылары өздерін моңғол хандарының вассалдары ретінде санай отырып, іс жүзінде өздерінің саясатын өздері жүргізіп отырды. Көрші князьдықтар османдықтардың бастапқы табыстарына көп көңіл аудармады.Осман князьдығының өсуіне әсер еткен фактор ол Византиямен көршілес болуы. Бейлік көсемдер Кіші Азияның әлсіреген империясының соңғы мүліктеріне қарсы жіберген әскери қимылдары шекараларын кеңейтуге мүмкіндік берді. Сонымен қатар, Анадолының «қасиетті соғыстағы» «сенімсіздерге» қарсы келген басқа да түрік князьдықтарынан жаңа күштерінің үздіксіз келуін қамтамасыз етті. Осман бейлігінің ішкі басқаруы бастапқы кезде қарапайым болды. Осман мен Орхан тайпа билерінің кеңесінде бей атағын алды. Бей – біріншіден әскербасы ретінде болды, ал негізгі оның функциясы болып – жаулап алған қалалар мен қамалдарға басшы қылып сайланған ұлдары мен ағайындары болды.Осман бейлігі кеңейгенде оның басқару жүйесі күрделенді. Орханның тұсында бірінші везирлер пайда болды, бұрынғы жұмыстардың орнына қоршап алған жердің әкімшілің-территориялық бөлінуі енгізілді. Акча деп аталған өздерінің тиындары соғыла бастады. Әскери ұйымдар да ауысты. Жеке жаяу әскерлер – я немесе пияде және атты әскерлер – мюсселем құрылды. Әскери жорық кезінде осы отрядтарға кірген әскерлер күніне 1 акчадан алып отырды. Ал бейбітшілік кезінде бұл адамдар орталық билік бөліп берген, салықтан босатылған, жеке қолануға берілген жерлерді өңдеумен айналысты. Осылайша тайпалық одақтан феодалдық әскерге көшірілді. Жаңа әскерлердің мақсаты – Кіші Азияны өздерінің билігіне қосу болды. Бұны іс жүзіне асыру үшін бірнеше жылды керек етті. Дегенмен XIVғ. екінші жартысындағы жағдай Анадолыдағы біріккен түрік мемлекетінің құрылуына әсер етті.



1.2 Әскери-лендік жүйесі

Шайқастардағы түріктердің жетістіктері көшпелілердің әдеттегі рулық қатынасынан шыққан әлеуметтік ұйымдастырудың динамикалық жүйесіне байланысты болды. Бұрынғы бөлінген эмират, кейінгі сұлтанаттар енді біріккен біртұтас әкімшілік-территорияны құрады. Ол санджак деп аталды. Оның басында рулық бөлім әскерінің басшысы –санджак-бей тұрды. Кешегі әскери-көшпенділер отырықшылыққа көшіп, кавалерист-сипах әскери қызметін атқарып, осы қызыметті үшін әр біреуі тимар алды.Тимар әдетте жердің көлемімен емес, өзін асырап отыруға тиіс болған тимариоттың жылдық кірісінен алынып отырған суммасына байланысты болды. Тимар мұралыққа қалу үшін мұрагер әскер қатарында болуы тиіс. Тимарды басқа адамның қолына беруге қатаң түрде тиым салынды. [8, 231 б.].Тимар иктаға ұқсас келді. Олардың айырмашылығы икта мұра арқылы берілмеді, бірақ бір қолдан бір қолға жеңіл көшіп отырды, ал тимар болса ережесі сақталған болса, мұралыққа берілді.Тимариоттар мен заимдар Түркияның негізгі әскери күшінің құрамын құрады. Бірақ оның басқа да бөлімдері болды. Біріншіден, әскери шабуылдың ерекше санаттары: командирлер қатары томариттердан құралды, ал қатардағылар – жауынгер-әскерлер, салықтан босатылғандар және араб халифаты кезінен әскери қызыметті атқарып келе жатқан катше тәрізділер енді. Екіншіден, маңызды және бірте-бірте маңыздылығы жағынан көбейген елдің әскери күші янычарлар, жауынгер-гвардейец, райя немесе гулям-мамлүк арабтары қатарынан шыққан және басқа тайпалардың құл-балалары енді, олар сұлтан сарайында әдейі мектептерде тәрбиеленгендігімен әскердің сапасын арттырды Османды Түркияға жердің шарты ұрпаққа қалу жүйесі сәтті негіз болды. Жер және жерді өңдеуші шаруалар жеткілікті болып, шаруашылық пен қаланың көркеюіне сонымен қатар әскери пайда да сөзсіз өз септігін тигізді. Империяның дамуы мен күшін қамтамсызететін әрбір пайда әкелетін сала негізінде әскери аппарат жүйелі түрде қалыптасқан еді. XVI ғ басында сұлтан билігінің өзгеріп, халифаттың басқару жүйесі институт түрінде болуы да өзгерістер енгізді: түрік сұлтаны дінге сенетін халық үшін жоғары рухани табынушы немесе жер бетіндегі Алланың шәкіртіндегі дәрежеге ие болды. Империяның дамуына байланысты оның ішкі басқару жүйесі қиындай түсті. Әсіресе оған басқа жүйелі облыстардың Түрік османдығының құрамына енуі себепкер болуы. Ішкі басқару жүйесіне де өзгерістер енді. Империяның басқару жүйесінің күрделенуіне байланысты жауынгер-әскерлермен қатар басқарушылар тимарлар билікке кірісті. Сонымен қатар, елде сұлтан ұрпағынан шыққан жоғары беделділер етек ала бастады. Бұл адамдархасса және арпалық сияқты көлемді жерлерге иеленді.Хасса және арпалық территорияларының өзіндік салық ерекшелігі: бұл аудандағы жер өңдеушілердің төлейтін салығы тікелей осы жер иесіне берілді. Бұл ерекшелік барлық пайдасы саналатын тимарларға қарағанда жер иесіне көп пайда әкелді, сонымен қатар жер иесі салық жинаумен өзі айналыспай, бұл істе өз көмекшілері; мультазимдарға артқан. Мультазимдар өз ретінде шаруа-райялардан салықты барынша алып отырған. Бірақ хасса және қарпалық жерлерінің бір кемшілігі ұрпақтан ұрпаққа берілмеген-ді. Басқаша айтқанда, мемлекет институт ретінде тимарлардың іс жүргізуін күнделікті қатаң тексеріп және хасса мен арпалық ісін де ерекше көңілімен қадағалады, әрине, осындай орталықты қадағалау үшін мемлекеттік аппарат қажет еді. Осман империясының бұл басқару жүйесі, сонымен қатар империяның ішкі құрылысы Шығыстың жүйелі генералдың әдіс құрылысының срнымен қатар жеке-билік институтына және орталықтандырылған билік әдісіне өте ұқсас болды. Барлық жер империяның мемлекеттік жері болып саналып, ал басқару аппараты сұлтанның атынан іске асырылды. Басып алған территорияларда жер иелену жйесі османдық үсімдер негізінде біршамасы өзгеріп, біршамасы өзгертілмеген, бірақ империяда қабылданған шешімдермен сәйкестендірілді. Жоғарыда айтылғандай, империяда жер иелену түрлері қалыптаса бастады. Шартты жер иеленудің ұрпаққа мирас болып қалатын (тимар, зеамет) және ұрпақтан ұрпаққа берілмейтін (хасса, арпалық) түрлері болды. Жердің кейбір бөліктері жеке меншік иесінде қалды. Олар негізінен ұсақ (мүліктер), олардың иелері салықты мемлекеттік қазынаға төледі. Сонымен қатар, діни мекемелерге бекітілген вакуфты жерлер салықтан босатылды. Көбінесе салықтан босау үшін мүлік иелері өз жерлерін вакуфты жерлер топтарына ауыстырып, өз басына біршама пайда тапты. [9, 321 б.]. Бұл жүйе мемлекетке қауіп әкелген кездерде, империя өзінің жеке меншіктігін жүзеге асыруға тырысты. Жер иеленудің түрлерін алыс аймақтар болсын, балқан территориясы болсын, кейінірек араб жері болсын бұл жүйенің әртүрлілігін, жергілікті ерекшелігін жалғастыра беруге болды. Әртүрлі жер иелену түрлерінің қарым-қатынасы феодалдық жер иеленудің дамуына және қалыптасуына еш көмегі болмады.Ұрпақтан ұрпаққа дамып отыратын кішігірім жер аудандары және уақытша иеленген кең аудандардың иелері қалыптастырған емес, өйткені бұған осман қоғамының мықты орталықтандырылған билігі және күшті мемлекеттік аппарат себепкер болды.Жүйенің кемшілігі (Қытай империясының билігіндегі) оның институттық билік емес, жеке адамдардың қарым-қатынасы негізінде құрылғанында болды. Біраз уақытқа дейін бұл кемшілік білінбей келді. Бірақ XVI ғ асырда басқарудың бұл кемшілігі көріне бастады. Сонда да жеке тұлғаның қарым-қатынас негізнде қалыптасқан басқару жүйесі қандай болды? Бұл жүйенің ең бір ақсаған жері, сұлтанның өзінің басқару жүйесі болды. Өткен ғасырда болған көшпенділердің тайпалық әдет-ғұрыптары, клан, майорат мұрагерлік жүйені қалыптастырмады, ұзақ уақыт бойы бұл усталдар, әсіресе, эмираттарында көрінді. Биліктің ұрпақтан ұрпаққа үлкен ұлына қалу дәстүрі әртүрлі қарама-қайшылықтарды туғызып, билікке деген күреске айналып кетіп отырды. Билік басындағы сұлтандардың ұрпақтарының көп болуы бұл жағдайды шиеленістіре түсті. Билікке талас-тартыс негізінде бұл жүйе әлсіреп, билік үшін сұлтан сарайында өз ағайындарын қатігездікпен өлтіру ісі өз ізін салған еді. Шығыс өңіріндегі ең күшті және жан-жақты билік жүргізген жүйені түрік сұлтандары сол кезеңде – ақ қалап, бұл жүйе жайында, Осман империясының билік жүйесін Гегель және Маркс та жазған еді. Сұлтан, падишах қарамағындағы көмекшілері, нөкерлері тек қана құл болды. Олардың өмірлері сұлтанның ықыласы немесе кездейсоқ сұлтанның көңіліне де байланысты болған еді.Елдің әкімшілігі, Жоғарғы кеңес сұлтанның қалауымен сайланып және оның алдында жауапты болды. Құрамы бірнеше министр-уәзірлерден құралып, ұлы дәуір басшылығында болды. ІІ Мехмедтің Канун наме заңы және ислам дінінің наным-сенімі, шариат елдің негізгі заңдары болды.Биліктің әр қайсысы орталықта және әр аймақтарда орналасты.Ұлы уәзір билейтін әскери жүйе империяның басқару құрылысының негізі болды. XVI ғ басында ел ірі-ірі он алты облысқа бөлінді, негізінен ұлы уәзірдің билігінде болған аудандар біріншіден әскери дайындықта болды. Бейлербейлерге, өз қатарында уездік әскери-басшылар санжакбейлер бағынып, (уездік-санджактар шамасында болды) өз уездеріне жауапты болды. Уездерде санджакбейлердің билігі өте жоғары дәрежеде болды. Ең соңында, биліктің ең төменгі дәрежесі барлық әскери жүйе тимариоттарға қарасты болды. Тимариоттар санджакбейлерге бағынып, әскери дайындық және жергілікті тұрғындар арасындағы тыныштық үшін жауап берді. Қаражат мәселесін шешуші уәзір-дефтердар қатал түрде елдің кіріс және шығыс қазынасының көлемін есептеп, салық төлеуін қадағалап, тимардың өзіне тиісті пайдасының да асып кетпеуін санаққа салып отырды [10, 225 б.]. Империяда салық жүйесі өте күрделі болды, сонымен қатар, кейбіралыс аймақтарда өзіндік дәстүрлі салық түрлері де етек алған еді. Бірақ жалпы жүйе құрылысы нақты және қатал түрде болды. Салық екі негізгі бөлік – заңды салық (шариатқа негізделген – мұсылмандардан он ұшыр, өз несиесінен зекет және одан да жоғары салық бай тұрғындарға салынды), қосымша салық қатарына әртүрлі жергілікті және ерекше салықтар жатты. Салықтан өз нөкерлерінен басқа, діни қызметкерлер, заңгерлер босатылды.Заңды діни-наным жүйесінің қызметі тұрғылықты адамдардың өмір сүру қалпы және халықтың іс-әрекетін қадағалау болды. Орталықтандырылған ұшыр, өз несиесінен зекет және одан да жоғары салық бай тұрғындарға салынды, қосымша салық қатарына әртүрлі жергілікті және ерекше салықтар жатты. Салықтан өз нөкерлерінен басқа, діни қызметкерлер, заңгерлер босатылды. Заңды діни-наным жүйесінің қызметі тұрғылықты адамдардың өмір сүру қалпы және халықтың іс-әрекетін қадағалау болды. Орталықтандырылған билікті шейх-уль-ислам жүргізіп, кейінгі тармақтары бір екі кази-әскер, уездік дәрежеде мұсылмандық сот-кадимен және көмекшілермен қамтыды. Сот-кади ең негізінен ислам дінін ұстанып, мұсылмандардың барлық соттық істерін қарастырды. Бұл жүйенің атқаратын басты саласының
Материал жариялап тегін сертификат алыңыз!
Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды
Ресми байқаулар тізімі
Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!