ӨЗГЕ ҰЛТ ӨКІЛДЕРІНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕТУДІҢ ҚЫСҚАША ФОРМУЛАЛАРЫ

ӨЗГЕ ҰЛТ ӨКІЛДЕРІНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕТУДІҢ ҚЫСҚАША ФОРМУЛАЛАРЫ

КУРЕГЕНОВА ГАЛИЯ АБДРАШИТОВНА

ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ ПӘНІ МҰҒАЛІМІ

АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ №17 «ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕП» КММ

Бүгінгі күні қазақ тілі өзінің мемлекеттік биік мәртебесіне лайық деңгейде қызмет атқару қажеттілігі заман талабынан туып отыр. Мемлекетіміздің кез-келген оқу орнында қазақ тілі ана тілі және мемлекеттік тіл ретінде оқытылады. Мемлекеттік тіл-қазақ тілі Қазақстан Республикасында өмір сүріп жатқан әрбір өскелең ұрпақтың ертеңгі күні үлкен өмірге араласқанда оның қоғамдағы қызметіне көмегін тигізетін, жұмысында, күнделікті өмірінде қажетіне жарайтындай білім бере алатын аса білікті пәндердің бірі. Осы үлкен міндетті жүзеге асыру оқу орындарының, білім алып жатқан болашақ азаматтарымыздың қызметіне тікелей байланысты және мемлекеттік тілдің қолданылу аясына, қабылданған заңдардың сөз жүзінде емес, іс жүзінде орындалуына байланысты. Өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту барысында оқушылардың пікір айту, ауызша, жазбаша сауатты сөйлеу, қоғамның өзге өкілдерімен дұрыс қарым-қатынас жасау, яғни әрбір адамға керекті коммуникативті дағдыларды қалыптастыру мәселелерін шешуге міндеттіміз. Тіл арқылы қазақ халқының тарихы, әдебиеті, мәдениеті, ұлттық салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, болмысы танылады. Осы мақсатқа жетсек ғана Қазақстанның саналы, елжанды ұл-қызын, қазақ халқын, ана тілін, жерін, тарихын құрметтейтін, қадірлейтін өзге тілді азамат тәрбиелейміз.

Қазақ тілін оқыту әдістемесі жылдан-жылға тәуелсіз елімізбен бірге жетіліп, дамып келеді. Әрине, "Мәскеу бірден тұрғызылған жоқ"("Москва не сразу строилась") демекші, аз ғана уақыт ішінде барлығы біз ойлағандай бола қалмайтыны белгілі жайт. Тілімізді зерттеуші ғалымдарымыз, тіл үйретуші мамандарымыз, ұстаздарымыз оны үйретудің оңай, тиімді жолдарын қарастырып, іздестіріп, ойлап тауып, көпшілікке ұсынып жүр. Мемлекеттік тілді үйретудің алғашқы сатысында тұрған біздер- мектеп мұғалімдері ұсынылған әдіс-тәсілдерді өз сабақтарымызда қолданып, қажетімізге жаратып, өзге ұлт балаларына тілімізді меңгертуге атсалысып жүрміз.

Менің өз тәжірибемде жиі қолданатын тәсілімнің бірі-етістіктің шақтарын, райларын, есімше, көсемше категорияларын, көмекші сөздерді үйретуді қысқаша формула арқылы беру әдісі. Формуланы жатқа білетін оқушы кез-келген уақытта, кез-келген жағдайда оны есіне түсіріп, етістікпен сөйлем, диалог, мәтін құрастыруға дағдыланады. Әсіресе, көмекші есімдермен сөйлем құрастыруда формуланың тигізер көмегі айтарлықтай. Орыс тілді өзге ұлт балаларына сөйлемдегі қолданысына қарай септік жалғаулары өзгеріп отыратын көмекші есімдерді меңгеру, сөйлемде қолдану біршама қиындық тудырады. Бұл тақырып келесі формула арқылы түсіндіріледі. Сөздің түбірі+-і.с.(ілік септіктің жалғауы) к.е.(көмекші есім)+т.ж.(тәуелдік жалғау)+с.ж.(септік жалғау). Баяндауыштан көмекші есімді сөз тіркесіне сұрақ қою арқылы септік жалғауын табу керектігі айтылады. Мысалы: 1.Үй+дің алд+ы+нда ағаш өсіп тұр. Ағаш қайда(ж.с.) өсіп тұр? 2.Әпкем үй+дің алд+ы+н сыпырды. Әпкем нені(т.с.) сыпырды? 3.Досым үй+дің алд+ы+нан шықты. Досым қайдан(ш.с.) шықты? 4.Үй+дің алд+ы+на үлкен машина тоқтады. Үлкен машина қайда(б.с.) тоқтады?

Қысқаша формулалар арқылы үйрету әдісі өз тиімділігін көрсетуде. Олардың көмегімен оқып жүрген тіл үйренушілердің айтарлықтай нәтижеге қол жеткізгенін байқауға болады.

ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕТУДІҢ ҚЫСҚАША ФОРМУЛАЛАРЫ

№	Тақырыптар	Қысқаша формулалар	Мысалдар
1.	Нақ осы шақ	Е .т.+ -ып, -іп, -п, (-а, -е) жатыр, отыр, тұр,жүр+ж.ж.	Б ар+ ып отыр+мын
2.	Нақ осы шақтың болымсыз түрі	Е.т.+ -ып, -іп, -п, (-а, -е) жатқан, отырған, тұрған,жүрген+жоқ+ж.ж.	Б ар+ ып отырған жоқ+пын
3.	Ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақ	Е.т +-а, -е, -й+ ж.ж.	Б ар+ а+ мын
4.	Ауыспалы осы шақ пен ауыспалы келер шақтың болымсыз түрі	Е.т + -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе+ й+ ж.ж.	Б ар+ ма+ й+ мын
5.	Мақсатты келер шақ	1.Е.т.+ -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек+ (-шы,-ші)+ж.ж. 2.Е.т.+ -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек+ ж.ж.	1.Бар+ мақ( шы)+мын 2.Бар+ мақ+ пын
6.	Болжалды келер шақ	1 .Е.т.+ -ар, -ер, -р+ ж.ж. 2 .Е.т.+-атын, -етін, -йтын, -йтін ш ы(қ)ғ+-ар+ ж.ж.	1.Бар+ ар+ мын 2.Бар+ атын шығ+ар+ мын
7.	Болжалды келер шақтың болымсыз түрі	Е .т.+ -ма,-ме, -ба, -бе, -па, -пе+ с+ ж.ж.	Бар+ ма+ с+ пын
8.	Жедел өткен шақ	Е .т.+-ды, -ді, -ты, -ті+ т.ж.	Бар+ ды+ м
9.	Жедел өткен шақтың болымсыз түрі	1 .Е.т.+ -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе +-ды, -ді, -ты, -ті+ т.ж. 2. Е.т.+ -ған, -ген, -қан, -кен+ жоқ+ ж.ж.	1 .Бар+ ма+ ды+ м. 2.Бар+ ған жоқ+пын
10.	Бұрынғы өткен шақ	1.Е.т.+ -ған, -ген, -қан, -кен+ ж.ж. 2. Е.т.+ -ып, -іп, -п+ ж.ж.	1.Бар+ ған+ мын. 2.Бар+ ып+ пын
11.	Бұрынғы өткен шақтың болымсыз түрі	1.Е.т.+ -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе+ -ған, -ген+ ж.ж. 2.Е.т.+ -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе+ -п+ ж.ж.	1.Бар+ ма+ ған+ мын. 2.Бар+ ма+ Материалды жүктеу Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз Ватсапта бөлісу Телеграммда бөлісу Фейсбукта бөлісу Сілтемені көшіру Материал жариялап тегін сертификат алыңыз! Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды Материал жариялау Сертификатты жүктеу Ресми байқаулар тізімі Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз! Тізімді көру Материал іздеу Сіз үшін 400 000 ұстаздардың еңбегі мен тәжірибесін біріктіріп, ең үлкен материалдар базасын жасадық. Төменде пәніңізді белгілеп, керек материалды алып сабағыңызға қолдана аласыз Барлығы 663 959 материал жиналған Пән Бағыт Сынып Іздеу Ұқсас материалдар Дайын ҚМЖ. Барлық пәндерден 2022-2023 оқу жылына, жаңа бұйрыққа сай жасалған Сертификатталған тренер жасаған 01.01.2023 17 863 13 694 ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандарты бойынша жасалған. 2022-2023 оқу жылына арналған Барлық пәндер Барлық материалдар Барлық сыныптар Қазақ тілі пәні бойынша барлық материалдарды көру Іс-шаралар кестесі Педагогтардың біліктілігін арттыру курстары Сайт Peaksoft веб-студиясында жасалған - Peaksoft.kz