«Өзін-өзі тану» адамгершілік –рухани білім беру

1. САБАҚТАН ТЫС ЖҦМЫСТЫҢ

ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ҚҦНДЫЛЫҚТАР

НЕГІЗІНДЕ ТӘРБИЕЛЕУ ЖӘНЕ ОҚЫТУ

ЖҤЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ

1.1. «Сабақтан тыс жҧмыс» ҧғымы

Педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау

педагогика ғылымында «сабақтан тыс іс-әрекет» ҧғымы ҧзақ

уақыт бойы жеке-дара болмағанын және «сыныптан тыс

жҧмыс», «сабақтан тыс жҧмыс» және «сабақтан тыс ісшаралар» сияқты ҧғымдармен анықталғанын кӛрсетеді. Ӛткен

ғасырдың 60-90 жылдары аралығында аталған әдебиеттерде

тек «сыныптан тыс жҧмыс» ҧғымы қолданылды. «Сыныптан

тыс жҧмыс – бҧл оқушылардың білімін, іскерлігін, жеке

қабілеттерін дамыту, дағдыларын кеңейту және тереңдету,

сондай-ақ олардың демалысын орынды ҧйымдастыру ҥшін

ӛткізілетін ҧйымдастырылған және мақсатты сабақтар» [1].

Авторлардың кӛпшілігі сыныптан тыс жҧмыс – бҧл

сабақтан тыс уақытта оқу жоспарынан және міндетті

бағдарламадан тыс мҧғалімдер мен оқушылар ҧжымы немесе

қосымша білім беру мекемелерінің педагогтері мен

оқушылардың ерікті негізде, міндетті тҥрде оның барлық

қатысушыларының мҥдделерін ескере отырып, тәрбие

процесінің ажырамас бӛлігі бола отырып жҥзеге асырылатын

оқу-тәрбие ҥдерісі деп санайды.

ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап педагогика

ғылымында «сабақтан тыс іс-әрекет» ҧғымы қолданылды,

бірақ кӛбінесе ол сыныптан тыс жҧмыстармен анықталды.

«Сабақтан тыс жҧмыс – мектептің оқу-тәрбие процесінің

қҧрамдас бӛлігі, оқушылардың бос уақытын ҧйымдастырудың

бір тҥрі. Сабақтан тыс (сыныптан тыс) жҧмыстың бағыттары,

формалары мен әдістері іс жҥзінде балаларға қосымша білім

берудің бағыттарымен, формаларымен және әдістерімен

сәйкес келеді [2].

5

Сабақтан тыс жҧмыстар Кеңес Одағы кезеңінде

мектептерде тҥрлі ҥйірмелер, әуесқой топтар, ҥгіт-насихат

топтары белсенді тҥрде қҧрыла бастаған кезде қарқынды

дамыды. Атақты педагогтер А. С. Макаренко, С.Т.Шацкий, В.

Н. Сорока-Росинский және басқа мҧғалімдер сабақтан тыс

жҧмыстарды еріктілік, белсенділік қағидаттарына негізделген

жеке тҧлғаны тәрбиелеудің ажырамас бӛлігі ретінде

қарастырды [1].

Сабақтан тыс іс-әрекетке «Терминологиялық

педагогикалық сӛздікте» И.З.Гликман мынадай анықтама

береді:«Сабақтан тыс іс-әрекет– оқушылардың мектептегі ісәрекетінің бір бӛлігі. Бҧл оқушылардың ӛзіне-ӛзі қызмет

кӛрсету еңбегі, олардың ҥйірмелер мен спорт секцияларына,

конкурстарға, олимпиадаларға, пікірталастарға, мектеп және

сынып кештеріне, ойындар мен жорықтарға қатысуы,

кітапханадағы сабақтар. Мҧғалімдер ҧйымдастыратын және

бағыттайтын бҧл әрекет мектеп оқушыларын тәрбиелеудің

маңызды қҧралы болып табылады» [3].

Бірқатар зерттеушілер (И.Я.Лернер және т.б.) сабақтан

тыс жҧмыстарды «сыныптан тыс жҧмыстар» деп атайды және

оны мектеп ҧжымын ҧйымдастыру мен дамытудың бірыңғай

мақсатты, ҧзақ мерзімді бағдарламасына негізделген

салыстырмалы тҥрде жабық білім беру жҥйесі болып

табылатын біртҧтас педагогикалық процестің ажырамас бӛлігі

ретінде қарастырады. Сыныптан тыс жҧмыстың сабақтағы ісәрекеттен айырмашылығы – бҧл жҧмыс тҥрінің ӛзіне тән

маңызды ерекшеліктеріне байланысты, барлық оқушы ҥшін

міндетті емес және оқушылардың бос уақытын мақсатты

ҧйымдастырудың бір тҥрі болып табылатын іс-әрекет.

Ю. К. Бабанский сыныптан тыс жҧмыстарды

оқушылардың білімін тереңдетіп, дағдыларын дамытуға,

қызығушылықтары мен қабілеттерін қанағаттандыруға және

дамытуға мҥмкіндік беретін, балалардың саналы демалысын

қамтамасыз етуге ықпал ететін арнайы ҧйымдастырылған

сабақтан тыс іс-шаралар ретінде қарастырады [4]. Осы

6

анықтама тереңірек мағынаға ие деп айтуға болады, себебі

автор сыныптан тыс жҧмыстар білім мен дағдыларды

тереңдетуге, оқушылардың қызығушылықтары мен

қабілеттерін қанағаттандыру арқылы оқушылардың бос

уақытын толтыруға бағытталғанын айтады.

Сыныптан тыс жҧмыстарды белгілеу ҥшін «сабақтан

тыс», «оқудан тыс», «мектептен тыс тәрбие жҧмысы» тәрізді

бірқатар ҧғымдар қолданылады. Бҧл ҧғымдардың қайсысын

алсақ та, олардың барлығы негізінен бірдей нәрсені білдіреді,

яғни балалардың бос уақытындағы іс-әрекетін ҧйымдастыру.

«Сабақтан тыс», «аудиториядан тыс» және «оқудан тыс

тәрбие жҧмысы» терминдерін сабақтан немесе оқу уақытынан

тыс ӛткізілетін оқушылармен тәрбие жҧмысының барлық

тҥрлері мен нысандарын қамтитын неғҧрлым кең және

сонымен қатар синонимдер ретінде қарастыруға болады.

Осылайша, сабақтан тыс іс-шаралар – педагогикалық

ҧжымның психологиялық-педагогикалық басшылығы арқылы

мектеп оқушылары мен ересектердің ерікті, саналы тҥрде

бағытталған, әуесқойлық және шығармашылық іс-әрекетінің

ҥдерісі.

Сабақтан тыс іс-шаралар бҥгінде негізінен

жасӛспірімдердің бос уақытын мазмҧнды ҧйымдастырып,

(мерекелер, кештер, дискотекалар, саяхаттар) ӛзін-ӛзі

басқаруға және әлеуметтік пайдалы қызметке, балалардың

қоғамдық бірлестіктері мен ҧйымдарына қатысуы ҥшін

сыныптан тыс уақытта білім алушылар тобымен

ҧйымдастырылатын іс-шаралар ретінде тҥсіндіріледі. Бҧл

жҧмыс педагогтерге ӛз шәкірттерінің мҥмкіндіктері мен

қызығушылықтарын анықтауға, оларды іске асыруда балаға

педагогикалық қолдау кӛрсетуіне мҥмкіндік береді [1].

Сабақтан тыс іс-әрекет бір сынып оқушыларының

немесе оқу параллелі ҥшін бейресми қарым-қатынасы ҥшін

жағдай жасауға бағытталған, оның айқын тәрбиелік және

әлеуметтік-педагогикалық бағыты мен мақсаттары (пікірталас

клубтары, қызықты адамдармен кездесу кештері,

7

экскурсиялар, театрлар мен мҧражайларға барып, соңынан

талқылау, әлеуметтік маңызды істер, еңбек акциялары) айқын

болып келеді. Бҧл жҧмыс оқушылар ҧжымы мен

оқушылардың ӛзін-ӛзі басқару органдарын қҧру мақсатында

сыныпта, оқушылар мен сынып жетекшісі арасында

тҧлғааралық қатынастарды ҧйымдастыруға жақсы мҥмкіндік

береді. Сыныптан тыс жҧмыстар барысында оқушылардың

жалпы мәдени қызығушылықтарының дамуын қамтамасыз

етуге, эстетикалық тәрбие мәселелерін шешуге ықпал етуге

болады.