Педагогикалық рефлексия – үздіксіз кәсіби дамудың ішкі қозғаушы күші

Мақала авторы:

Адилканова Арай Асқарқызы, информатика пәні мұғалімі

КММ «№ 125 жалпы білім беретін мектеп»

Тақырып: Педагогикалық рефлексия – үздіксіз кәсіби дамудың ішкі қозғаушы күші

Кіріспе

• Педагогикалық рефлексия ұғымы және оның маңыздылығы

• Қазіргі білім беру жүйесіндегі үздіксіз кәсіби даму қажеттілігі

• Мақаланың мақсаты мен міндеттері

1. Педагогикалық рефлексияның теориялық негіздері

• Рефлексия ұғымының философиялық және психологиялық негіздері

• Рефлексияның педагогикадағы орны мен рөлі

• Үздіксіз кәсіби даму тұжырымдамасы және оның педагогикалық рефлексиямен байланысы

2. Педагогикалық рефлексияның түрлері және формалары

• Интроспективтік және экстроспективтік рефлексия

• Ситуативтік және жүйелі рефлексия

• Топтық және жеке рефлексияның артықшылықтары

3. Педагогикалық рефлексияның кәсіби дамудағы рөлі

• Өз тәжірибесін талдау арқылы педагогтың кәсіби өсуі

• Қателіктер мен жетістіктерді анықтау және түзету механизмі ретінде рефлексия

• Педагогикалық шешім қабылдауда рефлексияның әсері

4. Педагогикалық рефлексияны дамыту жолдары

• Рефлексиялық мәдениетті қалыптастыру

• Өзара рефлексия және пікірталас құру

• Қазіргі заманғы технологиялар мен цифрлық құралдар арқылы рефлексияны қолдау

5. Педагогикалық рефлексияның үздіксіз кәсіби дамуға ықпалы

• Рефлексия және кәсіби мотивацияның өзара байланысы

• Педагогикалық инновацияларды енгізу мен жаңалықтарды қабылдауда рефлексияның рөлі

• Мысалдар мен зерттеу нәтижелері (қазақстандық және әлемдік тәжірибелер)

Қорытынды

• Педагогикалық рефлексияның үздіксіз кәсіби дамудағы негізгі орны

• Болашақта рефлексияны жетілдіру бағыттары мен ұсыныстар

• Педагогтардың кәсіби өсуіне рефлексиялық тәсілдерді кеңінен енгізу қажеттілігі

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Бүгінгі білім беру жүйесінде педагогтардың кәсіби дамуы мен өзін-өзі жетілдіруі ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Құзырлы педагог кадрлар даярлау үшін үздіксіз білім алу мен тәжірибе жинақтау қажет. Осы тұрғыдан педагогикалық рефлексия — педагогтың өз қызметін талдау, тәжірибесін сараптау және жетілдіру үдерісі ретінде ерекше рөл атқарады.

Рефлексия (латынша reflectere – “қайтару, бейнелеу”) ұғымы философия мен психологиядан бастау алады. Ол адамның өзінің іс-әрекеттерін, ойлары мен сезімдерін қайта қарап, терең түсінік алуын білдіреді. Педагогикада рефлексия – мұғалімнің кәсіби қызметін жан-жақты сараптап, жетілдірудің негізі.

Қазіргі заманда педагогикалық рефлексия үздіксіз кәсіби дамудың ішкі қозғаушы күші ретінде қарастырылады. Бұл рефлексия арқылы педагогтар өз оқу-тәрбие әдістерін жаңартып, оқушылардың оқу нәтижелерін жақсартуға мүмкіндік алады. Осы мақалада педагогикалық рефлексияның теориялық негіздері, оның түрлері, кәсіби дамудағы рөлі мен педагогтардың кәсіби өсуіне ықпалы жан-жақты қарастырылады.

1. Педагогикалық рефлексияның теориялық негіздері

Педагогикалық рефлексия ұғымы философия, психология және педагогиканың қиылысында қалыптасқан маңызды тұжырымдама болып табылады. Оның тамыры ежелгі философиялық ойларда, әсіресе Сократ пен Декарттың еңбектерінде жатыр. Сократтың «Өзіңді таны» деген ұстанымы рефлексияның адам өзін-өзі тану арқылы дамитынын көрсетеді. Декарттың «Мен ойлаймын, демек мен бармын» тұжырымы да ойлау мен өзін-өзі бағалаудың негізін қалайды.

Психологияда Джон Дьюи рефлексияны тәжірибеден сабақ алудың тиімді құралы ретінде қарастырды. Ол рефлексияны – ойлаудың ұйымдастырылған, бағытталған формасы деп сипаттады. Бұл тәсіл педагогикада мұғалімнің өз іс-әрекетін жүйелі түрде талдауына негіз болды.

Педагогикада рефлексия – педагогтың өзінің кәсіби қызметін, әдістерін, оқушылармен қарым-қатынасын, білім беру нәтижелерін қайта қарап, жетілдіру процесі. Бұл үдеріс педагогтың кәсіби өсуіне және оқыту сапасын арттыруға бағытталған.

Үздіксіз кәсіби даму тұжырымдамасы педагогикалық рефлексиямен тығыз байланысты. Кәсіби даму – бұл педагогтың өз білімін, дағдыларын және кәсіби құзыреттілігін үздіксіз жетілдіруі. Рефлексия осы үдерістің ішкі қозғаушы күші ретінде қызмет етеді, себебі ол педагогқа өз жұмысын терең түсініп, кемшіліктерді анықтап, жаңа әдістерді енгізуге мүмкіндік береді.

Мысал: Ағылшын педагогы Джон өзінің сабақтан кейінгі рефлексия күнделігін жүргізіп отырады. Ол әр сабақта қолданған әдістерінің тиімділігін, оқушылардың реакциясын және өзін-өзі қалай сезінгенін жазады. Бір күні ол топтық жұмыстың оқушылардың белсенділігін арттырғанын, ал лекциялық әдістің кейбіреулер үшін қиын болғанын байқайды. Осы мәліметтерді талдап, келесі сабақтарда түрлі оқыту әдістерін қолданып көретін шешім қабылдайды.

2. Педагогикалық рефлексияның түрлері және формалары

Педагогикалық рефлексия әртүрлі деңгейлерде және форматтарда жүзеге асады. Оны дұрыс түсініп, қолдану педагогтың кәсіби дамуына тікелей ықпал етеді. Әдетте, рефлексияның негізгі түрлері келесі түрде жіктеледі:

• Интроспективтік рефлексия – мұғалімнің өз тәжірибесін, ойлары мен эмоцияларын ішкі түрде талдауы. Бұл түрі өзін-өзі түсіну және кәсіби бағытта даму үшін маңызды. Мысалы, сабақ өткізу кезінде қандай әдістер тиімді болды, қай жерлерде қиындықтар туды деген сұрақтарға жауап іздеу.

• Экстроспективтік рефлексия – мұғалімнің сыртқы факторларды, яғни оқушылардың әрекеттерін, оқыту нәтижелерін және сыртқы пікірлерді сараптауы. Мұнда педагог топтық талқылауларға қатысып, әріптестерінің пікірін тыңдап, өз іс-әрекетін салыстырады.

Рефлексия формаларына қарай:

• Ситуативтік рефлексия – нақты бір жағдайға немесе сабаққа қатысты жасалатын талдау. Мысалы, ерекше қиындықтар туындаған сабақтан кейінгі ойлану.

• Жүйелі рефлексия – ұзақ мерзімді, кең ауқымды кәсіби тәжірибені жан-жақты қарастыру. Мұнда педагог өзінің жалпы даму жоспарын құрады және кәсіби жетістіктерін бағалайды.

Рефлексия жеке және топтық түрде де жүзеге асады. Жеке рефлексия мұғалімнің өзін-өзі дамытуындағы маңызды құрал болса, топтық рефлексия кәсіби қауымдастықта тәжірибе алмасу, бірлескен шешім қабылдау үшін қолданылады. Топтық рефлексия педагогтың кәсіби өсуіне жаңа идеялар мен ынталандыру береді.

Мысал: Жеке рефлексияға қазақ тілі мұғалімі Айнұр апайды алуға болады. Ол әр сабақтан кейін 5-10 минут уақыт бөліп, сабақтағы ең қиын сәттерді, оқушылардың сұрақтарын және өзіне қажетті жақсартуларды жазады. Топтық рефлексияға мысал ретінде мектептегі апталық мұғалімдер кеңесін келтіруге болады. Бұл жерде әріптестер сабақ тәжірибесін бөлісіп, бір-біріне кәсіби кеңес береді.

3. Педагогикалық рефлексияның кәсіби дамудағы рөлі

Педагогикалық рефлексия – мұғалімнің кәсіби дамуының негізгі құралы. Ол өз тәжірибесін сараптау арқылы педагогқа білім беру процесіндегі кемшіліктерді анықтап, оларды түзетуге мүмкіндік береді. Бұл үдеріс кәсіби өсу мен оқыту сапасын арттырудың ішкі қозғаушы күші болып табылады.

Рефлексия педагогқа өз жұмысындағы жетістіктерді түсінуге және оларды ұтымды түрде дамытуға көмектеседі. Мысалы, сабақ өткізгеннен кейінгі рефлексия кезінде педагог қандай әдістердің тиімді екенін, қандай жағдайларда оқушылардың қызығушылығы төмендегенін бағалайды. Бұл ақпарат негізінде педагог өзінің педагогикалық тәжірибесін жақсартады.

Сонымен қатар, рефлексия арқылы педагогикалық шешім қабылдау процесі жетіледі. Мұғалім өз ойларын жүйелеп, әртүрлі нұсқаларды сараптап, ең тиімді шешімді таңдай алады. Бұл оқыту сапасын арттыруға ықпал етеді және оқушылардың білім алуына оң әсерін тигізеді.

Рефлексия педагогтың мотивациясын арттырады. Өзінің кәсіби жетістіктерін және дамудың жаңа мүмкіндіктерін көрген педагог өз жұмысын әрі қарай жетілдіруге ынталы болады. Осылайша, педагогикалық рефлексия кәсіби дамудың ішкі қозғаушы күші ретінде қызмет етеді.

Мысал: Алматыдағы №45 мектептің тарих пәні мұғалімі Серік байқағандай, сабақ соңындағы рефлексия оның оқушылардың қызығушылығын арттыруға көмектесті. Ол сабақтардан кейін оқушылардан кері байланыс алып, өз әдістерін өзгертіп, тарихты қызықты әрі интерактивті түрде өткізуге мүмкіндік алды. Осылайша, оның оқушыларының емтихан нәтижелері жақсарды.

4. Педагогикалық рефлексияны дамыту жолдары

Педагогикалық рефлексияны дамыту – педагогтың кәсіби дамуы мен тиімді жұмыс істеуінің маңызды шарты. Ол үшін бірнеше тиімді әдістер мен тәсілдер бар.

Біріншіден, рефлексиялық мәдениетті қалыптастыру қажет. Бұл – педагогтардың өз тәжірибесін ашық талқылауға, қателіктерін мойындап, одан сабақ алуға дайын болуы. Мұғалімдердің арасында сенімділік пен қолдау атмосферасын құру маңызды.

Екіншіден, өзара рефлексия мен пікірталас ұйымдастыру – топтық талқылаулар, семинарлар және кәсіби қауымдастықтар арқылы педагогтар өз ойларын бөлісіп, тәжірибе алмасады. Бұл жаңа идеялар мен әдістерді игеруге көмектеседі.

Үшіншіден, қазіргі заманғы сандық технологиялар мен цифрлық құралдарды пайдалану рефлексияны қолдауда тиімді. Мысалы, электрондық журналдар, онлайн платформалар, видеоталдау және блог жүргізу арқылы мұғалімдер өз сабақтарын жазып, кейін сараптай алады.

Төртіншіден, мұғалімдерге арналған рефлексиялық жазбалар мен күнделіктерді жүргізу – өз тәжірибесін жүйелі түрде жазып отыруға көмектеседі. Бұл әдіс мұғалімге өз жетістіктерін және қиындықтарын бақылап, оларды жеңудің жолдарын іздеуге мүмкіндік береді. Осы әдістерді жүйелі қолдану педагогикалық рефлексияны дамытып, кәсіби өсуге жол ашады.

Мысал: Қарағандыдағы бір гимназияда мұғалімдер топтық рефлексияны дамыту мақсатында арнайы «Педагогикалық апталық» ұйымдастырды. Онда әр мұғалім өз сабақ тәжірибесімен бөлісіп, әріптестерінен пікір алатын болды. Сонымен қатар, олар сабақ видеоларын түсіріп, бірге талқылау арқылы кемшіліктерді анықтап, шешімдер іздеді.

5. Педагогикалық рефлексияның үздіксіз кәсіби дамуға ықпалы

Педагогикалық рефлексия – мұғалімнің кәсіби өсуіндегі маңызды ішкі қозғаушы күштердің бірі. Ол педагогқа өз тәжірибесін талдауға, кемшіліктерді анықтауға және кәсіби деңгейін үнемі көтеруге мүмкіндік береді. Осы арқылы педагог білім беру сапасын арттырып, оқушылардың білім алуына тиімді жағдай жасайды.

Рефлексия кәсіби мотивацияны арттыруда да үлкен рөл атқарады. Өзін-өзі талдау нәтижесінде педагог өз жетістіктерін байқап, әрі қарай даму үшін жаңа мақсаттар қояды. Бұл мотивация кәсіби жаңалықтарды қабылдауға және педагогикалық инновацияларды енгізуге итермелейді.

Қазақстандық және халықаралық зерттеулер де педагогикалық рефлексияның кәсіби дамуға оң әсерін көрсетеді. Мысалы, Педагогикалық шеберлік орталықтарының жүргізген зерттеулерінде рефлексиялық дағдыларды дамыту арқылы мұғалімдердің оқу процесіндегі тиімділігі артатыны дәлелденген.

Цифрлық технологиялардың дамуы рефлексияны жаңа деңгейге көтерді. Онлайн платформадағы пікірталастар, вебинарлар мен видеоталдау мұғалімдердің өз тәжірибесін бөлісуіне және сараптауына қолайлы жағдай жасайды. Бұл өз кезегінде педагогтардың кәсіби дамуын үдетеді.

Мысал: Қазақ еліндегі бірнеше мектепте онлайн платформада мұғалімдер арасында рефлексия жүргізу кеңінен таралуда. Мысалы, Нұр-Сұлтандағы мектептер бірлесіп «Рефлексия апталығы» өткізіп, мұғалімдер өз сабақтарына қатысты өз ойларын жазып, басқалардың тәжірибесін оқып, кәсіби шеберліктерін арттыруда.

Қорыта айтқанда, педагогикалық рефлексия үздіксіз кәсіби дамудың ішкі қозғаушы күші ретінде педагогты жан-жақты дамытуға және білім беру сапасын көтеруге мүмкіндік береді.

Қорытынды

Педагогикалық рефлексия – мұғалімнің кәсіби дамуы мен өзін-өзі жетілдіруіндегі ең маңызды құралдардың бірі. Бұл үдеріс педагогтың өз тәжірибесін жан-жақты қарастырып, жетістіктер мен қателіктерді сараптауына, кәсіби өсуге бағытталған тиімді шешімдер қабылдауына мүмкіндік береді.

Үздіксіз кәсіби даму тұжырымдамасы педагогикалық рефлексияның ішкі қозғаушы күші ретінде қызмет ететінін дәлелдейді. Рефлексия педагогқа өз қызметіндегі кемшіліктерді түсініп, оларды түзету жолдарын іздеуге, жаңа педагогикалық әдістер мен инновацияларды енгізуге септігін тигізеді.

Педагогикалық рефлексияны дамыту мақсатында рефлексиялық мәдениетті қалыптастыру, өзара пікірталастар ұйымдастыру, цифрлық технологияларды пайдалану сияқты әдістерді қолдану қажет. Осы тәсілдер педагогтардың кәсіби құзыреттілігін арттырып, білім беру сапасын жоғарылатады.

Қазақстандық және халықаралық тәжірибелер көрсеткендей, педагогикалық рефлексия мұғалімдердің кәсіби өсуіне және білім беру жүйесінің дамуына оң әсерін тигізеді. Сондықтан білім беру ұйымдары мен мемлекеттік мекемелер педагогикалық рефлексияны кеңінен енгізуге және қолдауға баса назар аударуы тиіс.Осылайша, педагогикалық рефлексия – үздіксіз кәсіби дамудың ішкі қозғаушы күші ретінде мұғалімдердің өз білімін тереңдетіп, кәсіби шеберлігін арттыруға мүмкіндік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Дьюи, Дж. (1933). How We Think. Boston: D.C. Heath and Company.

2. Ковчегова, И. В. (2017). Педагогическая рефлексия как средство профессионального развития педагога. Вестник образования, № 4, 45-50.

3. Schön, D. A. (1983). The Reflective Practitioner: How Professionals Think in Action. New York: Basic Books.

4. Тарасевич, Л. А. (2015). Педагогическая рефлексия в системе профессионального развития учителя. Педагогическое образование и наука, № 1, 23-29.

5. Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі. (2021). Педагогтердің үздіксіз кәсіби дамуы туралы нұсқаулық. Нұр-Сұлтан.

6. Крисп, Г., Ланд, С., & Кроу, Б. (2003). Рефлексия в преподавании: теории и практика. Journal of Education, 52(2), 145-158.