ПЛАН
ЖӘНЕ
КАРТА
ГҮЛЖАМАЛ ДҮЙСЕНБЕКОВА

Картография
дегеніміз не?

Сабақтың
жоспары:

План. Планға
түсірудің әдістері
Шартты белгілер
Масштаб. Оның
түрлері

Картография дегеніміз не?

Картография
Картография

дегеніміз

-

Географиялық

карталарды құрастыру, оларды жасау және
пайдалану туралы ғылым.
Картография

табиғат

пен

қоғам

құбылыстарының

үйлесуі

мен

өзара

байланысуын, олардың кеңістіктегі орналасуын және уақыт бойынша өзгеруін,
т. б. картографиялық кескіндеудің (бейнелеудің) көмегімен зерттейтін ғылым.

Жер бетінің кескіндері

Жергілікті жердің планы

Ғарыштық сурет

Географиялық карта

Аэрофотосурет

ПЛАН. ОНЫҢ ӘДІСТЕРІ

План - Жер бетінің шағын бөлігінің қағазға кішірейтіліп
түсірілген нұсқасы. Латынша планус - жалпақ, тегіс деген
мағына береді.
План шағын аумақтарға толық мәлімет беріп, үлкен
масштабта жасалатын карта түрі.
Планға масштабы
түсіріледі.

1:5000-ға дейінгі шағын аумақтар

Жергілікті жердің топографиялық картасы

ПЛАН. ОНЫҢ ӘДІСТЕРІ

Планға түсірудің 3 әдісі бар:

Полярлық
түсірілім
(нысаналау)

Көзмөлшермен
түсіру(сьемка)

Маршруттық
түсірілім

ПЛАН. ОНЫҢ ӘДІСТЕРІ
Көзмөлшерімен түсіру (съемка). Планшеттің жоғарғы жағына план түсірілетін бір бет қағазды және тұсбағдарды бекітіп қоямыз. Қағаздың
бетіне солтүстік және оңтүстік бағыттары сызық арқылы сызылады. Осыдан кейін планшетті бағыттап аламыз. Ол үшін тұсбағдардың
солтүстік тілі 0°-ге барғанша суреттегідей бұрамыз. Қажетті нүктенің азимуты 0°-ден сағат тілімен жүргізілген жерге дейін есептелінеді.
Сызғыш және қарындаштың көмегімен анықталған нүктеге дейінгі арақашықтықты сызамыз. Арақашықтығын рулеткамен немесе адымдап
жүріп есептейміз. Бұл арақашықтық масштаб арқылы түсіріледі. Нысанды арнайы шартты белгімен белгілеп, оған дейін сызылған сызықты
өшіріп тастаймыз. Осылай қалған нысандарды планға түсіре береміз. Жергілікті жердің планын осылай түсіру тәсілін көзмөлшерімен түсіру
деп атаймыз.
Полярлық түсірілім (нысаналау). Айналасы ашық жерлер үшін көбінесе полярлық түсірілім қолданылады. Алдымен солтүстік бағытты
тауып аламыз. Оған тақташа - планшет және тұсбағдар керек. Солтүстік бағыт анықталған соң қағазға тұрған нүктемізді белгілейміз. Осы
нүктеден айналамызда көзге көрінетін нысандарды белгілеп аламыз. Мысалы: үй, жеке ағаш, электр бағаналары және т.б. Осы белгіленген
нысандардың азимутын тұсбағдар (компас) арқылы анықтаймыз.
Маршруттық (айналып жүру) түсірілім. Маршрут бойынша түсіруді ұйымдасқан туристік жорық барысында қолдануға болады (мысалы,
мектептен кітап дүкеніне дейін). Жергілікті жерді түсіру үшін әрбір жол бойындағы бұрылыстарды есептеп, бірнеше кескіндерге бөліп
тастаған дұрыс болады. Әрбір бұрылыстардан жолдың көрінетін бөлігін қамтитын нүктені таңдап, айналасын планшетке түсіре береді.
Көрінетін кескінділер масштабпен түсіріледі. Жол бойындағы жердің барлығы полярлық түсірудегі сияқты түсіріледі. Түсіру барысындағы
барлық жеке 100 барлық көрінетін нысандар (объектілер) планға шартты белгімен белгіленеді. Осылай жергілікті жердің планы түсіріледі

ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР

Шартты белгілер. Шартты белгілер мүмкіндігінше нақты
нысанға ұқсас болып келеді. Планда шартты белгілерді заттың
өзіне

ұқсайтындай

етіп

салады.

Мысалы,

қылқанжапырақты

орманның белгісі - шөптердің сабақтарымен, ал өзен- көлдерді
көгілдір сумен, құмды қоңыр нүктемен бейнелейді. Дала, орман,
саз- батпақ, ауылшаруашылығы жерлерін, үлкен аймақтардың
шекараларын кішкентай нүктелермен белгіленеді. Жол, көше,
кішігірім өзен, жылғалар сызықтар түрімен белгіленеді. Кейбір
жеке заттардың нақты кескіні көрсетіледі. Жергілікті жердің
планын түсіруде қолданылатын шартты белгілер дүниежүзінің
барлық

елдерінде

бірдей.

Топографиялық

шартты

белгілер:

масштабты (аудандық), масштабсыз сызықтық және түсіндірме
деп бөлінеді.

ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР

Шартты белгілердің
түрлері:
Аудандық
Сызықтық
Нүктелік
Түсіндірме шартты белгілері.

Масштабты немесе аудандық шартты белгілер - ауданы немесе өлшемі
үлкен топографиялық нысандар, сондықтан да картаның немесе планның
масштабына сәйкес кішрейтіліп, түсіріледі. Аудандық шартты белгілердің
көмегімен түсірілетін нысанға ұқсас кескінді табуға болады (орман, көл және
т.б.).
Масштабсыз немесе нүктелік шартты белгілер - карта масштабын көрсету
міндетті емес нысандарға қолданылады. Нысанның орналасқан жері
белгіленеді. Олар: зауыт, көпір, пайдалы қазбалы кен орындары сияқты жеке
нысандар болуы мүмкін.
Сызықтық шартты белгілермен жергілікті жердегі теміржолдар мен
автомобиль жолдары, электржелілері, шегаралар белгіленеді. Сызықтық
шартты белгілер арқылы бейнеленетін нысанның ұзындығын түсіруге болады
(жолдар, байланыс желісі, өзен және т.б.)
Түсіндірме шартты белгілер - жергілікті жер картасындағы нысандарға
қосымша сипаттама ретінде қолданылады. Мысалы: көпірдің ені, ұзындығы
және жүк көтеру шамасы, жолдың ені және жер төсемінің сипаты, ормандығы
ағаштардың орташа қалыңдығы және биіктігі, өзен табанының тереңдігі мен
сипаты.

МАСШТАБ. ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ

Масштаб - барлық план мен картада жергілікті жердің
элементтерінің шынайы көлемінің белгілі бір өлшемге
дейін кішірейтіліп берілуі.
Масштаб

пландағы

қашықтықтың

нысандардың

жергілікті

жердегі

арасындағы
қашықтықтан

қанша есе кіші екендігін көрсетеді.
Масштаб

-

сызықтардың

план

немесе

ұзындығына

картада

сызылған

оның

шынайы

ұзындығына арақатынасына байланысты.

МАСШТАБ.ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ

Сандық масштабтағы өлшем бірлік см, оны м-ге, одан әрі км-ге айналдырғанда
атаулы масштаб шығады. Ал сызықтық масштаб оңай, онда бәрі есептеліп
көрсетіліп тұрады.
Сызықтық масштаб. Қашықтықты арнайы есептеп жатпай-ақ бірден анықтау
үшін қолданылады. Ол өзара параллель екі қатар сызықтан тұрады. Бұл
кесінділердің әрқайсысы атаулы масштабта көрсетілген санға тең етіп алады. 1
см ұзындық жер бетіндегі нақты ұзындыққа тең.
Атаулы масштаб. Планның немесе картаның масштабы сөзбен де жазылады.
1:10 000 масштабты сөзбен 1 см-де 100 м (10 000 см-ді метрге айналдырғанда 100 м)
деп көрсетеді. Мұны атаулы масштаб дейді.

1.

Қорытынды
сұрақтар

2.
3.
4.
5.
6.

Адамзат тарихындағы ең алғашқы
картаны ата.
План дегеніміз не?
Планға түсірудің қанша әдісі бар?
Полярлық түсірілім деген не?
Сызықтық шартты белгі дегеніміз не?
Масштабтың түрлерін ата.

THANK
YOU