Мұқағали Мақатаев

(1931-1976)

1941 жыл. Ақпан.

1941 жыл ақпандатқан,
Сыртта аяз.
Аулымызды ақ қар жапқан.
Үңірейген үрей тұр соғыс дейтін,
Алапат аспан, жерді аттандатқан.
Аттан! деді,
Ол ертең аттанады.

Аттанады еңбектің ақ табаны:
Күрегінің орнына қару алып,
Жауынгердің ролін атқарады.
Ол ертең аттанады.

Жарты Ай тұр шар аспанда - тозған таға,
Үскірік үрлей ме әлде қозғалта ма?!
Әжем жүр туған жердің топырағын,
Тұмар ғып тігіп жатыр бөз қалтаға.
Ол отыр.
Аямай-ақ ішіп алған.
Санасын мазалайды күшік-арман.
Аттан, әке.
Таныс қой күрес саған,
Күресуі керек қой күші бар жан.
Here бізге үмітсіз тесілесің?
Аттан, әке.
Жолыңнан кешігесің.
Кеудесінде шыбыны бар паңырлар,
Тауып жейді сенсіз де несібесін.
Қалай сені жұбатам, аңыра, Ана,
Сау қайт деп тәңіріңе жалын, Ана.
Мына отырған иеміз құласа егер,
Саған жар, әке бізге табыла ма?
...Жалынған ғазиз Анам, сұрап қалған,
Жоғалды сол бетімен бірақ та арман.
Сенбеймін әкең өлді дегенге мен,
Себебі ол үйімізден тірі аттанған...

Өлеңге сілтеме: https://bilim-all.kz/olen/312

Мазмұндық талдау:

1. Тақырып: Үңірейген үрей

«Үңірейген үрей» тақырыбы өлеңнің негізгі эмоциялық желісін, халықтың соғысқа деген қарсылығын, отбасындағы алаңдаушылықты, және болашақтағы белгісіздік сезімін терең жеткізу үшін сай келеді деп санадым.

2. Идея: Өлеңде соғыстың басталуына байланысты елдегі жағдай мен үрей айқын бейнеленіп, соғыс уақытының қорқынышы, жақын адамдардан айырылып қалу қаупі, бірақ сонымен бірге амандыққа деген үміт пен сенім туралы сыр шертеді.

3. Авторлық ұстаным: Соғыс адамдарға алып келетін ауыртпалықтарын, үміт пен сенімнің сақталуын, соғыс жайлы естеліктерді, адамдардың күрескерлік рухын және отбасының сүйіспеншілігін көрсету арқылы ойын айқын жеткізу.

4. Көңіл-күй: Үрей мен қорқыныш, патриотизм мен борыш, күрескерлік жігер-күш, мұң және үміт.

5. Жанр: Лирикалық поэзия

6. Термин: Бөз қалта, пақыр.

7. Этимология: Бөз қалта (қазақ т.) – бөз-жүн, қалта-сумка,

Пақыр (араб т.) фақир, жарлы, мұхтаж

8. Тарихы: М. Мақатаевтың «1941 жыл. Ақпан» өлеңі 1941 жылы басталған Ұлы Отан соғысының алғашқы кезеңдерін және соғыс кезіндегі адамдардың сезімдері мен жағдайларын суреттейді.

9. Эстетикалық категория: Сұмдық, құлдыраушылық, трагедия.

10. Психологиялық ахуал: Мұқағали Мақатаевтың «1941 жыл. Ақпан» өлеңіндегі психологиялық ахуал өте терең әрі күрделі. Өлеңнің мазмұны мен эмоциясы соғыс басталған кезеңдегі адамдардың сезімдерін, үрейін, үмітін және күш-жігерін білдіреді. М-сы:

Қорқыныш пен үрей: Өлеңнің басында «Үңірейген үрей тұр соғыс дейтін» деген жолдармен басталуы соғысқа деген қорқыныштың шынайылығын көрсетеді. Аязды, аязды, ақ қар жапқан ауланың суреті суық әрі зұлмат атмосфераны қалыптастырады.

Тарихи ауыртпалық: Соғыс кезіндегі адамдардың ауыр жағдайын, кедейлігін, көз жасын, арман-мақсатын сезіндіреді. «Күрегінің орнына қару алып» деген жолдарда бейбіт еңбек адамдарының соғысқа барып, өмірдің қатал шындығына тап болғанын аңғартады.

Отбасылық алаңдаушылық: «Аттан, әке» деген сөздер баланың әкесінің соғысқа аттанып кетуінен туындайтын қайғы мен алаңдаушылықты білдіреді. Бала үшін әке рөлінің маңызы зор, оның жауға аттануы – үйдегі тыныштық пен бейбітшіліктің бұзылуы.

Ерлік пен батылдық: Өлеңнің кейіпкерлері (ата-ана, бала) ішкі күш-қуатын сақтап қалуға тырысады. «Күресуі керек қой күші бар жан» деп, батылдық пен қарсы тұруға деген ұмтылысты көрсетеді.

Ана мен бала арасындағы байланыстың күштілігі: «Сау қайт деп тәңіріңе жалын, Ана» деген жолда ананың ұлына деген алаңдаушылығын, әрі баласына деген махаббатын, үмітін көрсетеді. Ана мен бала арасындағы байланыс — адамның эмоциялық тұрғыда жақындық сезімін күшейтеді.

Тәуелсіздік және үміт: Соғыс кезеңіндегі адамдардың үмітсіздігі, алайда соған қарамастан тіршілікті жалғастыру, күту, армандау сезімі болады. «Сенбеймін әкең өлді дегенге мен» деген сөздер арқылы Мақатаев өлімнің үстінде өмір мен үміттің күштілігін, адамдардың рухани күшін көрсете отырып, әлеуметтік және моральдық мәселелерге назар аударады.

11. Философиялық ой: Бұл өлеңде соғыс, адам тағдыры, өмір мен өлім, патриотизм, отбасы, әрі адамның ішкі дүниесі мен рухы жайлы бірқатар маңызды мәселелер қарастырылады.

Соғыс пен бейбітшілік: Өлең соғыс тақырыбына арналған, ал бұл философиялық тұрғыдан адамзаттың тарихындағы қайшылықты кезеңдерді көрсетеді. Соғыс — зұлымдық, алапат апат, ал бейбітшілік - адам өміріндегі негізгі құндылық. Мақатаев соғыстың адамзатқа әкелетін қайғы-қасіретін терең сезінеді.

Адамның тағдыры: «Аттан, әке» деген сөздер арқылы адамның тағдырына деген жауапкершілік пен қасірет көрінеді. Әке мен бала арасындағы байланыс - отбасының, дәстүр мен ұрпақ жалғастығының маңыздылығын білдіреді. Бала әкесін соғысқа аттандыру арқылы, оның қорғаушы, батыр ретіндегі рөлін мойындайды.

Отбасы және ананың рөлі: Ана образы - өмірдің, махаббаттың, қамқорлықтың символы. «Сау қайт деп тәңіріңе жалын, Ана» деген сөздер ананың перзентіне деген алаңдаушылығын, қамқорлығын көрсетеді. Ана - ұрпақтың тәрбиесіне, ұлттық рухтың сақталуына жауапты тұлға.

Өлім мен өмір: «Сенбеймін әкең өлді дегенге мен» деген жолдар өлімнің уақытша, ал өмірдің мәңгілік екенін көрсетеді. Адамның ішкі әлеміндегі арман-мақсат, үміт — өлімнен де жоғары тұратын құндылықтар. Мұнда өмірдің, үміттің және сенімнің жеңісі туралы ой қозғалады.

Күрес және жігер: «Күресуі керек қой күші бар жан» — адамның өмірдегі қиындықтарға қарсы тұра білуі, күш-жігері мен төзімділігінің маңызы. Адамның күреске даяр болуы — өмірдің мәні, патриотизмнің және ұлттық рухтың көрінісі.

Жауынгерлік рух: «Аттан! деді, Ол ертең аттанады» — адамдардың ерлік, батылдық көрсетуі, өз Отаны үшін күресуге дайын болуы, ұлттық бірлік пен келісімнің маңыздылығы философиялық деңгейде көрсетіледі.

12. Педагогикалық мәні: Мұқағали Мақатаевтың «1941 жыл. Ақпан» өлеңінде педагогикалық ойлар мен тәрбиелік мәні зор тақырыптар қамтылған. Өлеңнің мазмұны соғыс кезеңіндегі адамдардың моральдық, әлеуметтік және отбасылық жауапкершіліктері, сондай-ақ, жастардың тәрбиесі мен патриотизм мәселелеріне назар аударады.

Отбасы құндылығы: Өлеңде отбасы ішіндегі байланыстың маңызы ерекше көрсетіледі. Бала әкесінің соғысқа аттануы арқылы отбасындағы рөлдер мен жауапкершіліктерді сезінеді. Бұл – отбасылық тәрбиенің, әкенің үлгі тұтарлық тұлға ретіндегі маңыздылығын көрсетеді.

Патриотизм: Өлеңде Отанға деген сүйіспеншілік, патриоттық сезімдер айқын байқалады. «Аттан!» деген сөздер арқылы автор Отан қорғаушының рөлі мен міндетін дәріптейді. Бұл жастарды патриотизмге, ел мен жер үшін жауапкершілік сезімін қалыптастыруға ынталандырады.

Ерлік және батылдық: «Күресуі керек қой күші бар жан» деген жол арқылы жастарға өмірдің қиындықтарына қарсы тұруға, батыл болуға, ерлік танытуға шақырады. Бұл - тәрбиелік мәні зор ұстаным, себебі ол жастардың қиыншылықтарды жеңуге деген ынтасын арттырады.

Сенім мен үміт: «Сенбеймін әкең өлді дегенге мен» деген сөздер арқылы өлеңдегі бала сенім, үміт, оптимизм сезімдерін білдіреді. Бұл жастардың қиын жағдайда да үмітін жоғалтпауға, өмірге позитивті көзқарас танытуға үйретеді.

Моральдық жауапкершілік: Өлеңнің мазмұнында адамдардың өз міндеттері мен жауапкершіліктерін сезінуі, қоғамдағы тәртіп пен моральдық құндылықтарды сақтау қажеттігі баяндалады. Бала мен ата-ана арасындағы байланыс, ата-бабалардың ерлігін жалғастыру идеясы - тәрбие мен жауапкершіліктің маңызды аспектісі.

13. Әлеуметтік жағдай: Өлең соғыстың адам өміріне, отбасына, қоғамға тигізген ауыр әсерін көрсетеді. Соғыс үрей, қорқыныш, ажырау мен жоғалту сезімдерін туғызады. Бұл жағдай әлеуметтік қатынастарды, әсіресе, отбасы мен туған-туыстар арасындағы байланыстарды әлсіретеді.

Соғыс зардаптары: Соғыс көптеген адамдардың өмірін, денсаулығын, отбасын қиып кетеді. Бала үшін «әкенің өлді дегенге сенбеймін» деген сөздер — соғыстың әділетсіздігін, адамның ең жақын адамының жоғалуының ауыртпалығын көрсетеді.

14. Саяси әсер: Соғыс кезеңінде Кеңес үкіметі халықты соғысқа жұмылдыру, патриоттық тәрбие беру және моральдық тұрғыдан қолдау көрсету үшін түрлі насихат жұмыстарын жүргізді. Бұл контексте поэмада көрсетілген “жауынгердің ролі” мен “күрегінің орнына қару алу” символикалық мәнге ие.

Осылайша, өлең жазылған кезеңдегі саяси ахуал соғыстың халықтың психологиясына, отбасылық құрылымына, ұлттық санаға әсерін бейнелейді, сонымен қатар, халықтың бірлігі мен Отанға деген сүйіспеншілігін көрсетеді.

Мұқағали Мақатаев

(1931-1976)

Менен сұра

...Мен соғысқа бармадым, мен соғысты көрмедім,
Бірақ көрдім солдаттың үйіне кеп өлгенін.
Құмарлана құша алмай сағынышын жеңгемнің,
Құшағының үйге кеп өз көзіммен көргенмін.
Мен соғысқа бармадым, мен соғыста болмадым,
Жүрді бірақ майданда мен жіберген қолғабым.
Көрдік бірақ құрбы қыз толмай жатып солғанын,
Жібіткенін көргемін әлдекімнің тондарын...
Жанап өтті балалық, бала болып өспедім,
Шаруаның ғұмыры кенедейден кешкенім.
Менен сұра,
Бидайдың егілгенін, өскенін,
Менен сұра
Еңбектің қысқа таңын, кештерін.
Менен сұра соғыстың тастап кеткен зардабын,
Ауыл кайтып көтерді қан майданның салмағын,
Менен сұра жас бала қайтіп әйел алғанын,
Менен сұра жас қыздың қайтіп шалға барғанын...

Өлеңге сілтеме: https://bilim-all.kz/olen/1558

Мазмұндық талдау:

1. Тақырып: Соғыс: Көрмегеннің көзқарасы

«Көрмегеннің көзқарасы» тақырыбы өте сай келеді, себебі бұл тақырып автордың соғысқа қатыспаған, бірақ соғыстың зардабын терең сезінген адамның көзқарасын көрсетеді деп ойлаймын.

2. Идея: Соғыстың тек әскери майданда емес, бүкіл қоғамның басына үйірілген қара бұлт екендігін, қарапайым балалардың балалығынан айырған апат екенін ұғындыру. Сонымен қатар, автор соғыс тек физикалық шығын емес, эмоционалдық және әлеуметтік дағдарыс туғызғанын көрсетеді.

3. Авторлық ұстаным: Өзінің балалық шағын, ауыл өмірін еске ала отырып, соғыстың кесірінен келген кедейлікті, адамдар арасындағы қатынасты көрсетіп, соғысқа қарсы екендігін білдіртеді.

4. Көңіл-күй: Мұң мен қайғы, сағыныш, уайым, жауапкершілік, әділетсіздік

5. Жанр: Лирикалық поэзия

6. Термин: ×

7. Этимология: ×

8. Тарихы: Мұқағали Мақатаев II Дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде, 20-30 жылдардағы қазақ ауылындағы өмірді суреттеп, соғыстың зардаптарын терең сезінді. Ол соғысты өз көзімен көрмегенімен, соғысқа қатысқан жандардың трагедияларын, олардың отбасыларына тигізген ауыртпалықтарын ерекше атап өтеді.

9. Эстетикалық категория: Сұмдық, бейберекеттілік, құлдыраушылық.

10. Психологиялық ахуал: Сезім мен сағыныш: Өлеңнің бастапқы жолдарында автор соғысты көрмесе де, оның әсерін сезінеді. Жеңгесінің сағынышын көргенде, адамның ішкі әлеміндегі терең мұң мен өкініш сезіледі. Бұл сағыныштың өзі – соғыстың құрбаны болған адамдардың қиын жағдайын көрсетеді.

Психологиялық жара: Соғыс адамдардың өмірін түбегейлі өзгертті. Автордың балалық шақтың тез аяқталуы мен еңбекші өмірдің ауыртпалығын сезінуі – психологиялық жараның белгісі. Ол соғыстан зардап шеккендердің, әсіресе әйелдер мен жастардың тағдырын баяндап, олардың қиындықтарын ашады.

Кінә және жауапкершілік: Автор өздерінің соғысқа қатыспағанымен, сол майданда қолғабын жібергенін айтып, сезімінде жауапкершілік сезімін білдіреді. Бұл жағдай адамның ішкі жан-дүниесіне әсер етіп, терең моральдық толғанысқа әкеледі.

Естелік және уайым: «Менен сұра» деген жолдар арқылы автор өз сезімдері мен тәжірибелерін бөлісуді, тыңдаушыдан түсіністік күтуді білдіреді. Бұл – адамның ішкі әлемінің күрделілігін, өмірдің қиыншылықтарын және естеліктердің ауыртпалығын көрсетеді.

11. Философиялық ой: Соғыстың адам тағдырына әсері: Автор соғысқа қатыспағанымен, оның қорытындысын, яғни адамдардың өміріндегі қайғылы оқиғаларды, отбасы мен қоғамдағы трагедияларды терең сезінеді. Соғыс майданында жүргендер ғана емес, соғыстан зардап шеккендердің де, яғни әйелдердің, аналардың, жастардың, балалардың да тағдырлары туралы ойлайды.

Балауса балалықтың жоғалуы: Автор бала болып өспегенін, балалық шағының соғыс әсерінен зардап шеккенін атап өтеді. Соғыс тек соғыс алаңында ғана емес, адамның психологиялық әлемінде, рухында да зардабын тигізеді.

Сұрау мен жауап беру: «Менен сұра» деген жолдарда автор өзінің тәжірибесі мен байламдарын, соғыс пен еңбек, махаббат пен жоғалту туралы сұрақтарға жауап беру қажеттілігін білдіреді. Бұл – ұрпақтар арасындағы байланысты, өткеннің әсерін түсіну, сақтау туралы ой.

12. Педагогикалық мән: Эмоционалды интеллект: Автор соғыс көрмегенімен, оның зардаптарын жан-тәнімен сезініп, айналасындағы адамдардың ауыртпалығын сезеді. Бұл жастарға эмпатияны, адамдардың эмоцияларын түсіну мен оларға қолдау көрсету дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Тарихи сана: Өлеңдегі бейнелер мен оқиғалар жастарға тарихи оқиғалардың маңыздылығын, олардың бүгінгі күндегі әсерін түсіндіреді. Тарихты білу, өткенді құрметтеу – әрбір азаматтың міндеті екенін түсіндіреді.

Жеке жауапкершілік: «Менен сұра» жолдары арқылы автор жауапкершіліктің маңыздылығын білдіреді. Әрбір адам қоғамдағы өзгерістерге, өзіне жүктелген міндеттерге жауапты. Бұл жастарға өз іс-әрекеттерінің нәтижелерін түсінуге көмектеседі.

13. Әлеуметтік жағдай: Соғыстың ауыртпалығы: Автор соғысты өз көзімен көрмесе де, оның әсерін, зардаптарын сезінеді. Соғыс нәтижесінде көптеген адамдар өз жақындарынан айырылып, елдің әлеуметтік құрылымы бұзылған.

Әлеуметтік өзгерістер: Соғыс ауылдағы өмірге де әсер еткен. Жас қыздардың ерте күйеуге шығуы, жастардың отбасы құрудағы қиындықтары, адамдардың өмірінің ауыртпалығы мен жұмысқа деген қажеттілігі – бұның бәрі соғысқа байланысты әлеуметтік өзгерістерді көрсетеді.

14. Саяси әсер: Соғыстың зардаптары: Өлеңде соғыс көрмеген адамның да оның салдарын терең сезінетіні көрсетіледі. «Мен соғысқа бармадым, мен соғысты көрмедім» деген жолдар автордың соғыстың физикалық емес, психологиялық әсерін жеткізеді. Соғыс нәтижесінде адамдардың тағдыры, әсіресе, әйелдер мен балалардың өмірі қиындайтыны айтылған. Бұл аспектілер соғыстың әлеуметтік және саяси зардаптарын көрсетеді.

Ауыл өмірінің күйреуі: «Ауыл кайтып көтерді қан майданның салмағын» деген жолда ауылдың күйреуі, егістіктің тоқтауы және шаруалардың өмір сүру жағдайларының нашарлауы туралы айтылады. Соғыс халықтың күнкөрісіне, ауыл шаруашылығына, мәдениетіне әсер етеді. Бұл жағдайлар саяси шешімдер мен соғыстың салдарын қоғамда тұрақсыздық ретінде көрсетеді.

Соғыс пен қоғамдық өзгерістер: «Менен сұра жас бала қайтіп әйел алғанын, менен сұра жас қыздың қайтіп шалға барғанын» жолдарында жастар мен әйелдердің тағдыры, олардың әлеуметтік рөлі, отбасы құндылықтарының өзгеруі туралы сөз болады. Соғыс қоғамды ғана емес, адамдардың қатынастарын да өзгертеді.

Саяси үндеу: Өлеңнің түпкі мақсаты – соғыстың келтірген зияндарын қоғамға жеткізу, бейбітшілікке шақыру. Автордың жеке тәжірибесі арқылы соғысқа қарсы үндеу мен қоғамдағы әділетсіздікке назар аударылады.

Бауыржан Жақып

(1963-…)

1991

Мың тоғыз жүз тоқсан бір –
Бабама болған арман жыл,
Басыма бақыт қонған жыл.
Қазақтың көкте жұлдызы
Жарқырап тұрып жанған жыл.
Мың тоғыз жүз тоқсан бір –
Қуаныштан көз жас тамған жыл,
Шаттыққа кеудем толған жыл.
Өз тізгінін өз елім
Қолына берік алған жыл.
Мың тоғыз жүз тоқсан бір –
Бодандық артта қалған жыл,
Бостандық елім алған жыл.
Іргесі бүтін, Тәуелсіз
Қазақстан болған жыл.

Мың тоғыз жүз тоқсан бір –
Қарыздармын мәңгі саған да,
Жыл сайын артар бағаң да.
Күміспен құйыл жадыма,
Алтынмен жазыл санамда.
Мың тоғыз жүз тоқсан бір –
Қорқыта алмас сен барда,
Қытайдың қайыс ноқтасы,
Орыстың темір ноқтасы.
Ашылған сенсің алдымнан
Еркіндіктің емен қақпасы.
Мың тоғыз жүз тоқсан бір –
Мойныма таққан тұмарым,
Қойныма тыққан құраным.
Аңсады сені мың күйім,
Арналды саған мың әнім.
Себілген Айдан нұр ағын,
Төгілген Күннен шуағым.
Сөндіре көрме, құдірет,
Азаттығымның шырағын.
Тіл–көзден сақта, Тәңірім,
Тәуелсіздіктің пырағын

Өлеңге сілтеме: https://zharar.info/index.php?do=shorttexts&action=item&id=99741

Мазмұндық талдау:

1. Тақырып: Тәуелсіздік жылнамасы

Өлеңде автор тәуелсіздіктің халық үшін қаншалықты маңызды екенін көрсетіп, 1991 жылдың жылнамалық және символикалық маңызын білдіреді. «Күміспен құйыл жадыма, Алтынмен жазыл санамда» деген сөздер арқылы тәуелсіздік тарихын есте сақтаудың, оны бағалаудың маңыздылығы айтылады. Сол себебті өлеңнің тақырыбын «Тәуелсіздік жылнамасы» деп таңдадым.

2. Идея: Қазақ халқының тәуелсіздікке деген аңсары мен қоғам, тарихқа әкелген әсерін

көрініс ету.

3. Авторлық ұстаным: Өлең патриотизмге, ұлттық сананы оятуға және елдікті дәріптеуге бағытталған.

4. Көңіл-күй: Қуаныш, алғыс, болашаққа үміт.

5. Жанр: Патриоттық поэзия

6. Термин: ×

7. Этимология: ×

8. Тарихы: 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялады. Бұл кезең Қазақстан тарихында жаңа дәуірдің бастамасы болды. Бауыржан Жақыптың өлеңі осы тарихи сәтті, халықтың бостандығы мен құқығын алуын насихаттайды.

9. Эстетикалық категория: Асемдік, құлдыраушылық.

10. Психологиялық ахуал: Сүйіспеншілік пен мақтаныш: Өлеңнің алғашқы жолдарында автордың 1991 жылға деген сүйіспеншілігі мен мақтанышы байқалады. Тәуелсіздік жылдарының автор үшін ерекше маңызы бар: «Бабама болған арман жыл, Басыма бақыт қонған жыл». Бұл сөздер тәуелсіздіктің тарихи маңызын, оның қазақ халқының арманы мен болашағына әсерін көрсетеді.

Көңіл-күйдің өзгеруі: «Қуаныштан көз жас тамған жыл, Шаттыққа кеудем толған жыл» деген жолдарда тәуелсіздіктің қалай қуаныш пен бақытты сезімдерді туғызатыны баяндалады. Осының арқасында адамдарда жаңа үміттер мен арман, болашаққа сенім пайда болады.

Тарихи ауыртпалықтан арылу: «Бодандық артта қалған жыл, Бостандық елім алған жыл» жолдарында автордың бұрынғы бодандықтан босағаны, бостандығына қол жеткізгенін, сол арқылы адамдардың көңіл-күйіндегі жеңілдеуді, еркіндікті сезінуін жеткізеді. Бұл жаңа өмірдің бастамасы ретінде қабылданады.

Тәуелсіздікке деген сенім: «Сөндіре көрме, құдірет, Азаттығымның шырағын» деген жолдарда тәуелсіздікті сақтау мен қорғаудың маңыздылығы айтылады. Бұл сөздер арқылы автор қоғамның тәуелсіздікке деген сенімін, оны жоғалтпауға ұмтылысын білдіреді.

«Тіл–көзден сақта, Тәңірім, Тәуелсіздіктің пырағын» жолдары тәуелсіздікті қорғау, оны жоғалтпау үшін дұға ету сезімін білдіреді. Бұл — халықтың тәуелсіздікке деген терең махаббаты мен алаңдаушылығын көрсетеді.

11. Философиялық ой: Тәуелсіздіктің маңызы: Өлеңнің басты тақырыбы – Қазақстанның Тәуелсіздігі. «Мың тоғыз жүз тоқсан бір» деген жолдар арқылы автор еліміздің тарихындағы маңызды кезеңді, яғни Тәуелсіздік алған жылды ерекше атап өтеді. Бұл жыл тек саяси өзгеріс емес, сонымен қатар халықтың арман-тілектерінің орындалуымен байланысты.

Тарихи сабақ: Өлеңде өткен тарихқа, әсіресе бодандық кезеңіне сілтеме жасалады. «Бодандық артта қалған жыл, бостандық елім алған жыл» деген жолдарда тәуелсіздікке жету жолындағы күресті, халықтың еркіндік үшін жасаған жанталасын көріп отырмыз. Автор тарихтың ауыртпалығын еске салып, тәуелсіздіктің құндылығын айқындайды.

Ұлттық бірегейлік: Өлеңде ұлттық сананың, мәдениеттің және қазақ халқының тарихының маңыздылығы көрсетілген. «Аңсады сені мың күйім, арналды саған мың әнім» деген жолдарда Тәуелсіздікке деген махаббат, ұлттың құндылықтары мен дәстүрлерінің сақталуы туралы айтылады.

12. Педагогикалық тұжырым: Тарихи сананы қалыптастыру: Өлең 1991 жылды, яғни Қазақстанның Тәуелсіздік алған жылын ерекше атап көрсетеді. Бұл оқиға тарихымызда маңызды кезең болып табылады, және жастардың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған.

Патриотизмді насихаттау: Өлеңде Тәуелсіздіктің символдары мен құндылықтары, ұлттық мақтаныш, туған жерге деген сүйіспеншілік және халқымыздың болашағы туралы айтылған. Бұл жастардың патриоттық сезімдерін оятып, өз елін құрметтеуге тәрбиелейді.

Келешекке бағдар: Автор Тәуелсіздікті сақтау мен қорғау қажеттілігін атап өтеді. Бұл ұрпақтың жауапкершілігін түсіндіреді, оларды елдің болашағына атсалысуға шақырады.

13. Әлеуметтік жағдай: Тәуелсіздік пен бостандық: 1991 жыл — Қазақстан үшін тарихтағы маңызды кезең. Өлеңде «Бодандық артта қалған жыл, Бостандық елім алған жыл» деген жолдарда елдің тәуелсіздігі мен ұлттық еркіндігіне қол жеткізгені айтылады. Бұл сәт әлеуметтік-саяси өзгерістердің басталуын білдіреді.

Ұлттық бірлік пен мәдениет: Тәуелсіздікпен бірге қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлері қайта жандануда. «Аңсады сені мың күйім, Арналды саған мың әнім» деген жолдарда ұлттық мәдениеттің, өнердің тәуелсіздік кезеңіндегі маңызы көрсетіледі.

14. Саяси әсер: Саяси бостандық: «Ашылған сенсің алдымнан Еркіндіктің емен қақпасы» жолында тәуелсіздік пен саяси бостандықтың символы ретінде қарастырылады. Бұл – халықтың өз тағдырын өзі анықтау мүмкіндігін білдіреді.

Жалпы, Бауыржан Жақыптың бұл өлеңі Тәуелсіздік жылнамасын мадақтап, ұлттық рухты, тарихты, саяси бостандықты және болашаққа үмітті жеткізеді.

Ғалым Жайлыбай

(1958-…)

Қап арқалап бара жатыр қыз бала

Бақ тілегін сарқып алған, тойын да,
Ақ білегін артып алған мойынға.
Қап арқалап бара жатыр бала қыз
Алматының «Арбатының» бойында.
Kөшeci бұл қайыршының,
мастың да,
Нөпір адам...
Ұқсайды екен тасқынға.
Қайысады, майысады — нәзіктік
Ала тайдай ала қаптың астында.
Көңілдерге көктем сыйлар күй керек,
Кімге айтарсың:— көpiктiгe тиме — деп,
...Көк базарға бара жатыр көркем қыз
Көне күрте,
ecкi eтiгiн сүйрелеп.
Қалтырап гүл...
Қалады ма қырмызы,
Жарқырап бip жанады ма жұлдызы.
Қап арқалап бара жатыр көшеде
Арыс туар алашымның бip қызы.
Ажары да ашық екен ақ таңдай,
Базарына жетсе деймін қақталмай.
Аузын буған қытай қаптың ішінде
Тағдырының бар салмағы жатқандай.
Мұқым қайғы,
Таяз бақыт.
Күз.
Қала.
Сықырлайды аяз-уақыт сыздана.
Жын-ғасырдың жүгін жеңілдетем деп,
Қап арқалап бара жатыр қыз бала.

Өлеңге сілтеме: https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=65148

Мазмұндық талдау:

1. Тақырып: Жас өмірдің жүгін арқалау

«Жас өмірдің жүгін арқалау» тақырыбы Ғалым Жайлыбайдың өлеңінде жас қыздың өміріндегі жауапкершіліктер мен кедергілерді, қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті және адамның ішкі сезімдерін терең жеткізуде үлкен мағынаға ие деп ойлағандықтан, тақырыпты осылай таңдадым.

2. Идея: Қап арқалаған қыз бейнесі арқылы халықтың ауыр тұрмысын астарлы түрде жеткізу. Себебі, қаптың ішіндегі ауыр тағдыр мен қайғы, халықтың төзімділігі, әлеуметтік теңсіздігі секілді күрделі мәселелер туындының негізгі идеясына айналады.

3. Авторлық ұстаным: Тәуелсіздіктен кейінгі қоғамдағы қиындықтарды, қарапайым халықтың тағдырын философиялық тұрғыдан бейнелеп, олардың қайғысы мен күресін алға тарту.

4. Көңіл-күй: Ауыртпалық және мұң, нәзіктік және күш, үміт.

5. Жанр: Лирикалық пожзия

6. Термин: ×

7. Этимология: ×

8. Тарихы: Өлеңнің жазылу тарихы 1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздік алған кезеңіне қатысты болуы мүмкін. Осы уақыт аралығында елдегі әлеуметтік және экономикалық қиындықтар, әсіресе, жастар мен әйелдер үшін ауыртпалықтар туындаған.

Ғ. Жайлыбай бұл кезеңдегі шындықты көрсету арқылы қоғамның әлеуметтік теңсіздігі мен кедейлігін суреттейді.

9. Эстетикалық категория: Әсемдік, құлдыраушылық, сұмдық.

10. Психологиялық ахуал: Өлеңнің құрылымы мен мазмұны қыздың психологиялық жағдайын терең түсінуге мүмкіндік береді.

Оның ішкі күйзелісі мен сыртқы әлемнің ащы шындығы арасындағы қарама-қайшылық шығарманың негізгі өзегі болып табылады. Бұл тұрғыда, өлең тек бір қыздың тарихы ғана емес, тұтас қоғамның бейнесін береді.

11. Философиялық ой: Адамның тағдыры мен жауапкершілігі, мақсат пен арман, көзқарас пен әлемді қабылдау, уақыт және оның әсері.

12. Педагогикалық тұжырым: Өлеңдегі қыздың бара жатқаны өмірлік мақсаттарға жету жолындағы қиындықтарды символиздейді.

Бұл жастарға өз мақсаттарына жету үшін қиындықтарды және білу керектігін алға ұмтылуға, табанды болуға шақырады.

13. Әлеуметтік жағдай: Экономикалық қиыншылықтар, әлеуметтік теңсіздіктер, жастар тағдыры.

14. Саяси әсер: Қазақстандағы нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңіндегі кедейшілік пен жұмыссыздық мәселелері