Қазақ ертегілері туралы баяндама

Орындаған: Қазақ тілі және әдебиет білім беру бағдарламасының 1-ші курс студенті

Күні: 2025 жылғы мамырдың 11-і

Кіріспе

Қазақ ертегілері — халықтың ауызша шығармашылығының маңызды саласы. Олар ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, тәрбиелік, ғибраттық және көркемдік мәнге ие болған. Бұл баяндамада қазақ ертегілерінің шығу тарихы, ерекшеліктері, негізгі түрлері мен тәрбиелік-мағыналық қызметі қарастырылады.

I. Қазақ ертегілерінің шығу тарихы

1. Прафольклор кезеңі

• Ертегі сюжеттері алғашқы қауымдық қоғамның түсіндірме мифтері мен табиғат аңыздарынан дамыды.

• Қарапайым қайталанатын өрнектер, музыкалық ырғақтық элементтер пайда болды.

2. Қалалық-ауылдық трансформация

• Мал шаруашылығы мен көшпелі өмір салты ертегілердің кейіпкерлері мен сюжет желісін байытты.

• Қолөнер, аңшылық, балықшылық мотивтері еніп, халықтың сан қырлы тіршілігі бейнеленді.

3. Жинақталу және жазбаға көшу

• XIX–XX ғғ. этнографиялық экспедициялар мен халық жыр-ертегілерін қағазға түсіру басталды.

• Ең ірі жинақтар — М. Әуезов, С. Мұқанов, М. Ғабдуллин еңбектерінде.

II. Қазақ ертегілерінің ерекшеліктері

1. Ғажайып-аллегориялық элементтер

• Сиқырлы заттар, кейіпкерлер (перілер, шаһиттар, айдаһарлар).

• Қайталама формуладар («Бір заманда, бір елі-мәдени…»).

2. Көркемдік тіл құралдары

• Қайталау, рефрендер, теңеу-эпитеттер.

• Ырғақты, ырғақсыз құрылымдардың араласуы.

3. Тәрбиелік-ғибраттық мән

• Жақсы мен жамандың айқын бөлінуі.

• Батылдық, ақыл-парасат, еңбекке баулу, әділдік пен достықтың маңызы.

III. Негізгі түрлері

1. «Ғажайып ертегілер»

• Сиқырлы әлемге саяхат, кезіп-толған арман-мақсат туралы.

• Мысалы: «Ер Төстік», «Ақшақар».

2. «Шынайы өмір ертегілері»

• Күнделікті өмірде кездесетін қылық, салт-дәстүр, адам мінезі.

• Мысалы: «Шегіртке мен аққу», «Түлкі мен қасқыр».

3. «Қылмыстық-хикаялар»

• Адал мен арам, әділдік пен қастық туралы толғаулар.

• Мысалы: «Алдар Көсе» ертегілері.

4. «Әлем аңыздары мен салт-ертегілер»

• Ғалам, табиғат құбылыстарының шығу тегі жөніндегі аңыздар.

IV. Тәрбиелік және оқытудағы орны

1. Моральдық-этикалық тәрбиелеу

• Ержүректік, адалдық, әділдік, батылды ұғындырады.

2. Тіл байлығын дамыту

• Фольклорлық тіл үлгілері арқылы сөз қорын арттырады.

3. Мәдени сабақтастық

• Ұлттық тарих-мәдени мұраны сақтап, ұрпаққа насихаттайды.

4. Педагогикалық әдістерде қолданылуы

• Сабақта оқып-өтудің интерактивті формалары: драматизация, сахналау, көркем оқу.

Қорытынды

Қазақ ертегілері — ұлттық руханиятымыздың айнасы. Олардың ғажайып сиқыры мен тәрбиелік-ғибраттық құндылығы балалар мен ересектерді ұлттық болмысымызға, адамгершілікке баулып, тілді байыта түседі. Болашақ ұстаздар ретінде біз бұл мұраны дәріптеп, жаңа буынға жеткізуге ат салысуымыз қажет.

Әдебиеттер тізімі:

1. Әуезов М. “Қазақтың эпостық поэзиясы”

2. Мұқанов С. “Халық ауыз әдебиеті”

3. Ғабдуллин М. “Қазақ халық ауыз әдебиеті”

4. Тілеужанов М. “Ел әдебиеті”