М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан Университеті

Баяндама

Тақырыбы: Қазақ фольклоры – халықтың рухани жауһары

Орындаған: Соколова А.О.

Жылы: 2025 жыл

Кіріспе

Қазақ халқының сан ғасырлық тарихы мен рухани әлемін бейнелейтін бай мұраларының бірі – фольклор. Фольклор – халық ауыз әдебиетінің негізі, ұрпақтан ұрпаққа ауызша тараған рухани қазына. Ол – халықтың тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы, арманы мен үміті, қуанышы мен қайғысы көрініс тапқан мәдени құбылыс. Фольклор арқылы біз бабаларымыздың рухани әлемін танимыз, олардың ой-толғамдарын, өмір сүру салтын түсінеміз. Сондықтан да фольклор – ұлт болмысының, ұлттық сананың, мәдениеттің басты айнасы болып табылады.

Негізгі бөлім

Фольклордың түрлері мен жанрлары әр алуан. Ол белгілі бір тақырыптар төңірегінде жүйеленіп, әр жанрдың өзіндік ерекшелігі, мазмұндық және көркемдік сипаты болады.

1. Ертегілер – халық шығармашылығының ең көне әрі кең тараған түрі. Оларда халықтың тұрмыс-салты, дүниетанымы, адамгершілік қасиеттері бейнеленеді. Мысалы, «Ер Төстік», «Алтын сақа», «Аяз би» сияқты ертегілерде тапқырлық, әділдік, қайсарлық секілді қасиеттер дәріптеледі. Ертегілер арқылы балалардың қиялы дамып, адамгершілікке баулиды.

2. Аңыз әңгімелер – нақты тарихи оқиғалар мен тұлғаларға негізделген, бірақ уақыт өте келе қиял араласқан көркем әңгімелер. Мысалы, Қорқыт ата, Алаша хан, Алдар көсе туралы аңыздар – халқымыздың тарихи санасы мен философиялық ойлау жүйесінің көрінісі.

3. Батырлар жыры – елін, жерін қорғаған ерлердің ерлігін жырлайтын эпостық туындылар. Олар халықтың ерлік рухын, тәуелсіздікке деген ұмтылысын, ұлттық намысты оятатын мазмұнға ие. Мысалы, «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын» жырларында батырлар бейнесі арқылы ұлттық болмыс көрінеді.

4. Лирикалық және ғашықтық жырлар – адамның ішкі сезім дүниесін, махаббат, сағыныш, үміт секілді эмоцияларды бейнелейді. Мысалы, Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Еңлік – Кебек жырлары нақты тұлғалардың тағдыры арқылы махаббат пен трагедияны суреттейді.

5. Шешендік сөздер – билер мен шешендердің тапқыр, мәнді, тәрбиелік маңызы зор сөздері. Бұл жанр халқымыздың құқықтық мәдениеті мен тілдік байлығын көрсетеді. Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би секілді даналардың айтқан сөздері – қазақ риторикасының алтын қазығы.

6. Мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар – халықтың тілдік мәдениетін, ойлау жүйесін қалыптастырған шағын жанрлар. Олардың тәрбиелік, дидактикалық маңызы зор. Мақалдар мен мәтелдер арқылы өмірлік тәлім беріледі, ал жұмбақтар мен жаңылтпаштар баланың тілін дамытады.

Фольклордың тәрбиелік мәні

Қазақ фольклоры – ұлт тәрбиесінің қайнар көзі. Оның әрбір жанры тәрбиелік мағынаға ие. Батырлар жыры – ержүректікке, ел қорғауға; ертегілер – адалдыққа, ізгілікке; мақал-мәтелдер – парасаттылық пен көрегендікке; аңыздар – тарихты құрметтеуге баулиды. Фольклорды оқу арқылы балалар халқымыздың бай тілін, мәдениетін, ұлттық құндылықтарын меңгереді.

Қазіргі білім беру жүйесінде фольклорды қолдану

Бүгінде фольклор элементтері мектеп бағдарламасында кеңінен қолданылып келеді. Мұғалімдер сабақ барысында ертегілер мен мақал-мәтелдерді пайдалану арқылы оқушылардың қызығушылығын оятады, ұлттық сана қалыптастырады. Сонымен қатар, заманауи технологиялар арқылы фольклор үлгілерін мультимедиа форматында ұсыну – оқушылардың фольклорға деген қызығушылығын арттырудың тиімді жолы.

Фольклор негізінде дайындалған сахналық көріністер, эссе, баяндама, дебаттар арқылы студенттердің шығармашылық қабілеттері дамиды. Сонымен қатар, фольклор – патриоттық тәрбие берудің негізгі құралы болып табылады.

Қорытынды

Қазақ фольклоры – мәңгілік мұра. Ол – халқымыздың тарихы, рухани болмысы, ұлттық тәрбиесі. Фольклорды сақтап, зерттеп, келешек ұрпаққа жеткізу – әрбір азаматтың міндеті. Ұстаз ретінде фольклорды оқушыларға үйрету, олардың ұлттық болмысын сақтауға бағыттау – маңызды міндет. Сондықтан болашақ педагог ретінде мен қазақ фольклорын терең меңгеріп, оны сабақ барысында кеңінен қолдануға тырысамын. Өйткені ұлттық рух тек тілді ғана емес, әдебиетті де терең түсінуден басталады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Сейіт Қ. «Қазақ әдебиеттану ғылымы».
2. Ахметов З. «Қазақ халық әдебиеті».
3. Байтұрсынұлы А. «Әдебиет танытқыш».
4. Ысмағұлов О. «Фольклортану негіздері».
5. Қазақ фольклоры. Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Б. Әбілқасымов. Алматы: Раритет, 2010.