Атырау қаласы

№33 Қасым Қайсенов атындағы орта мектеп

Тарих пәнінің мұғалімі

Бисекешова Гулдана Жайлыбаевна

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІГІНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ: ТАРИХЫ МЕН БҮГІНІ

Еркіндік қазіргі қоғамның бір бөлшегі іспеттес. Әркімнің-ақ өз сөзін, ісәрекетін, мамандығын, өзі тұратын мекенді таңдауға толықтай дерлік еркіндігі бар. Бұл, әрине, ХХІ ғасырдың жемісі, жеңісі. Әлемнің біразы дерлік, сол бір әр адамның өмір сүру бостандығын ұсынатын демократиялық мемлекет болуға асық. Осы еркіндік кімгеде болсын керек-ақ: мейлі бай болсын, мейлі ортанқолды шаруа болсын. «Тәуелсіз, еркін, басы бос адам» деп қазақ сөзінің шығу төркініне орыстың әйгілі түркітанушысы В.В.Радлов пікір білдірген. 85 Қазақ сөзінің этимолгиясына келер болсақ, бұдан өзгеде ғалымдардың зерттеулері мен пікірлері жетерлік. Қазірде Еуропа мен Азияның дәл кіндігінде орналасқан мемлекеттің бүгінгі күнгі жетістіктері сонау өткен күндердің еңбегі. Оны бірі білсе, бірі білмес. Қазақстанның мемлекеттілік тарихы терең әрі бай. Елдің мемлекеттілігінің қалыптасуы мен дамуы көптеген ғасырлар бойы жалғасқан, онда түрлі саяси құрылымдар, билік жүйелері мен мәдени дәстүрлер өзара байланысып, ұлттық бірліктің нығаюына ықпал етті. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасу және даму кезеңдері өте маңызды тарихи оқиғалармен байланысты. Бұл мақалада қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен даму кезеңдері, сондай-ақ бүгінгі Қазақстан Республикасының саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайы туралы баяндалады.Қазақ мемлекеттігінің тарихы б.з.д. 2-1 мыңжылдықтардан бастау алады. Бұл кезеңде қазақ жерінде көне түркі тілдес тайпалар мен халықтар өмір сүрді, олар бірқатар мемлекеттер мен одақтар құрды. Олардың ішіндегі ең танымалдары – Үйсіндер, Қаңлылар және Сақтар еді.Үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеттік құрылымдары Қазақстанның оңтүстігі мен Қытаймен шекаралас аймақтарда дамыған. Ал сақтар (б.з.д. 6-4 ғасырлар) Қазақстанның солтүстігі мен шығысында орналасып, қуатты мемлекеттік құрылым қалыптастырды. Бұл кезеңде көшпелі мал шаруашылығы мен әскери ұйымдастыру ерекше маңызды рөл атқарды.Б.з.д. 1 ғасырда Алтын Орда мен кейінгі Қазақ хандығының негізін қалаған оғыз, қыпшақ және қарлұқ сияқты түркі тайпаларының бірігуі мен ұйымдасуы, олардың мемлекеттік бірліктерін нығайтуы қазақ халқының мемлекеттілік дәстүрінің алғашқы қадамдары болды. Түркі қағанаты (6-8 ғасырлар) мен Қарлұқ қағанаты (8-9 ғасырлар) сол кезеңнің ең ірі мемлекеттері болып табылады. Қазақ мемлекеттігінің жаңа кезеңі 1465 жылы басталды, ол кезде Жәнібек пен Керей хандар бастаған қазақ тайпаларының бірлестігі Қазақ хандығын құрды. Бұл мемлекет көшпелі қазақ халқының саяси және әскери тұрғыдан бірлестікке келуінің нәтижесі еді. Қазақ хандығының құрылуы Орталық Азия мен Қазақстан аумағындағы мемлекеттер арасында саяси тұрақтылықты орнатуға ықпал етті.Қазақ хандығының құрылуы маңызды тарихи оқиға болды, өйткені ол қазақ халқының этникалық және мәдени бірлігін қалыптастырып, көптеген ғасырлар бойы осы мемлекетте өмір сүрген әртүрлі тайпаларды біріктірді. Хандықтың алғашқы кезеңдерінде сыртқы жауларға, соның ішінде Моғолстан мен Шайбани әулетіне қарсы күрес жүргізілді.16 ғасырдың екінші жартысында қазақ хандығы өзінің ең жоғары гүлдену кезеңіне жетті. Бұл уақытта Қазақстанның аумағында Қазақ хандығының ықпалы күшейіп, сауда, мәдениет және өнер салаларында дамулар байқалды. Қазақ хандарының басшылығымен хандықтардың ішкі және сыртқы саяси тұрақтылығы қалыптасып, халықтың әлеуметтік жағдайы жақсара бастады.Дегенмен, 17 ғасырдың соңына қарай Қазақ хандығы ішкі тұрақсыздық, феодалдық қақтығыстар мен сыртқы жаулардың шабуылдарының әсерінен әлсірей бастады. Жоңғарлардың басқыншылық әрекеттері және Ресей империясының экспансиясы қазақ хандығының ыдырауына әкелді. Бұл кезеңде Қазақ хандығы үш бөлікке бөлініп, әр аймақтың жеке билеушілері басқарды.18 ғасырдың аяғында Қазақ хандығы Ресей империясының ықпалына түсіп, 19 ғасырда толықтай Ресей құрамына енді. Ресейдің отарлық саясаты қазақ жерінде әлеуметтік, экономикалық және саяси өзгерістерді туындатты. Қазақ халқының көші-қоны, дәстүрлі мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығы жүйесі өзгеріп, жаңа басқару жүйесі енгізілді.

Сонымен қатар, Ресей империясының құрамында болған кезеңде қазақ халқы өз тәуелсіздігі үшін күрес жүргізді. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс осы кезеңдегі ең ірі және маңызды оқиғалардың бірі болды.1920 жылы Қазақстан Совет Одағының құрамына кіру нәтижесінде Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы (Қазақ КСР) құрылды. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында қазақ халқы экономикалық қиыншылықтар мен ашаршылық, сондай-ақ зорлық-зомбылықтың салдарынан үлкен қиындықтарға тап болды. 1930-шы жылдардағы сталиндік репрессиялар барысында көптеген қазақ зиялылары, саяси қайраткерлер мен қарапайым халық өкілдері қудалауға ұшырап, атылды немесе лагерьлерге жіберілді.Кеңес дәуірі барысында Қазақстанда индустрияландыру мен аграрлық реформа жүргізілді. Осы кезеңде Қазақстанда көптеген өндіріс орындары мен зауыттар салынып, елдің экономикалық құрылымы өзгерді. Сонымен қатар, қазақ халқының мәдениетінің дамуы мен білім беру жүйесінің қалыптасуы да жүзеге асты. Дегенмен, Кеңес үкіметінің идеологиясы мен орталықтандырылған билігі халықтың ұлттық сана-сезімінің өсуіне тосқауыл болды.Қазақстан 1991 жылдың 16 желтоқсанында тәуелсіздік алғаннан кейін, өз мемлекетінің дамуына жаңа жол ашты. Тәуелсіздік жылдары ішіндегі ең алғашқы жылдарда экономикалық дағдарыс пен саяси тұрақсыздық болғанымен, кейінгі кезеңдерде ел әлеуметтік-экономикалық даму мен саяси реформалар жасауға бағытталған көптеген бағдарламаларды қабылдады.Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін бірқатар реформаларды іске асырды. Экономикалық секторда нарықтық қатынастарға өту, жаңа валюта – теңге енгізу, әрі сыртқы саясатта Ресей, Қытай, АҚШ, Еуропа одағы секілді ірі мемлекеттермен қарым-қатынасты нығайту бойынша белсенді жұмыстар жүргізілді.Саяси салада Қазақстанда президенттік басқару жүйесі қалыптасты, ал 2019 жылы Нұрсұлтан Назарбаевтың президенттік қызметтен кетуінен кейін Қасым-Жомарт Тоқаев президент болды. Қазақстанның халықаралық қатынастарда да орны айтарлықтай нығайды, 2017 жылы Астанада EXPO-2017 көрмесі өткізілді, ал Қазақстан халықаралық бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтау жолында түрлі бастамалар көтерді.Қазақ мемлекеттігінің дамуы көп кезеңдерден тұрды. Қазақ халқының тарихында көптеген мемлекеттер мен билік құрылымдары болғанымен, барлық кезеңдерде мемлекеттілік идеологиясы мен ұлттық бірлік басты орынға шықты. Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін Қазақстан өз мемлекеттілігін нығайтып, әлемдік қауымдастықта өз орнын анықтап, дамудың жаңа жолына түсті.

Қазақстанның болашақтағы дамуы ұлттық бірлікті сақтау, экономиканы әртараптандыру, және әлемдік деңгейде бейбітшілік пен тұрақтылыққа үлес қосу арқылы жаңа жетістіктерге жету жолында жалғасады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Әбенайұлы, М. (1998). Қазақ хандығының тарихы. Алматы: Қазақ университеті.

2. Қадырбаев, М. (2002). Қазақ мемлекеттілігі: тарихы мен дамуы. Алматы: Дайк-Пресс.

3. Бейсенова, С. (2000). Қазақ хандығының әлеуметтік құрылымы. Астана: Елорда.

4. Тойшыбаев, Ә. (2013). Қазақстан тарихының қысқаша очеркі. Алматы: Қазақ университеті.

5. Шаханова, З. (2007). Қазақ хандығы және Моғолстан. Алматы: Арыс.

6. Алтаев, Ж. (2010). Қазақ хандығының сыртқы саясаты. Алматы: Рауан.

7. Аманжолов, А. (1995). Қазақ халқының тарихы. Алматы: Санат.

8. Толеубеков, Т. (2001). Қазақ мемлекетінің тарихы. Алматы: Ғылым.

9. Кенжебаев, С. (2006). Қазақтың билері мен шешендері. Алматы: Ғылым.

10. Поташев, Ю. А. (1999). История казахского ханства. Москва: Наука.

11. Бекмаханов, М. (1999). Қазақ КСР тарихы. Алматы: Ғылым.

12. Кожамбердиев, А. (2011). Қазақстан Республикасының саяси тарихы. Алматы: Қазақ университеті.