Қазақ өркениетінің іргетасы: Көне дәуірден бүгінге дейін

Қазақ өркениетінің іргетасы: Көне дәуірден бүгінге дейін

Ғылыми мақала

Аннотация:
Бұл мақалада қазақ өркениетінің тарихи қалыптасу кезеңдері, оның көне дәуірден бастау алып, қазіргі заманға дейінгі эволюциялық дамуы қарастырылады. Автор қазақ өркениетінің негізгі кезеңдерін – түркі дәуірі, ислам мәдениетінің енуі, Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық мемлекет қалыптасуы, кеңестік кезеңдегі модернизациялық ықпал және тәуелсіздік кезеңіндегі жаңғыру үдерістері арқылы талдайды. Зерттеу мақсаты – қазақ өркениетінің сабақтастығын, тарихи және мәдени іргетасын ғылыми тұрғыдан зерделеу.

Түйін сөздер: қазақ өркениеті, түркі дәуірі, ислам мәдениеті, Қазақ хандығы, ұлттық болмыс, тәуелсіздік, рухани жаңғыру.

Кіріспе

Қазақ өркениеті – Еуразия кеңістігінде мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан, өзіндік ерекшелігі мен бай мәдениетке ие тарихи құбылыс. Бұл өркениет тек этникалық немесе саяси құрылым ғана емес, сонымен қатар рухани, философиялық, мәдени және әлеуметтік жүйелердің күрделі жиынтығы болып табылады. Мақалада өркениеттің дамуының негізгі кезеңдері ғылыми тұрғыдан жүйеленіп, әр дәуірдің өзіндік ерекшеліктері мен үлесі қарастырылады.

1. Көне дәуірдегі өркениет бастаулары

Қазақ өркениетінің алғашқы бастаулары сақ, ғұн, үйсін, қаңлы сынды ежелгі тайпалармен байланысты. Бұл кезеңдегі қоғамдық құрылым, әскери тәртіп, өнер және діни наным-сенімдер көшпелі өркениет үшін айрықша сипатқа ие болды. Сақтардың «Аң стилі» өнері, ғұндардың әскери тактикасы, үйсіндердің мемлекеттілік негіздері кейінгі қазақ халқының этномәдени болмысына ықпал етті.

2. Түркі дәуірі және мәдени сабақтастық

VI–X ғасырлар аралығында түркі қағанаттарының құрылуы, Орхон жазбаларының дүниеге келуі – түркі халықтарының, соның ішінде қазақтың арғы тегінің өркениеттік дамуындағы ірі кезең болды. Түркі жазба мұралары (Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жазбалары) құқықтық нормалар, билік құрылымы, әскери тәртіп пен рухани дүниетанымның жетілгенін көрсетеді. Бұл жазбаларда мемлекеттілік, халық бірлігі және тұлғалық жауапкершілік идеялары айқын көрініс табады.

3. Ислам өркениетінің ықпалы және ортағасырлық даму

Қарахан мемлекеті кезеңінен бастап ислам діні түркі халықтарының рухани-мәдени тірегіне айналды. Бұл дәуірде Орта Азия мен Қазақстан аумағында мешіттер, медреселер, кесенелер салынып, ғылым мен білім дамыды. Әл-Фараби, Қожа Ахмет Ясауи сынды ойшылдардың еңбектері философиялық, моральдық және діни тұрғыдан түркілік дүниетанымды жаңа сатыға көтерді. Ислам өркениеті қазақ халқының мәдениетіне гуманистік және интеллектуалдық мазмұн әкелді.

4. Қазақ хандығы тұсындағы өркениеттің ұлттық негіздері

XV ғасырда Қазақ хандығының құрылуы – ұлттық мемлекеттілік пен этникалық тұтастықтың қалыптасу кезеңі болды. Бұл кезеңде хандық басқару жүйесі, билер институты, жыраулық поэзия, салт-дәстүрлер, әдет-ғұрып құқықтары өркениеттің маңызды құрамдас бөлігіне айналды. Қазақ хандығы дәуірі ұлттық бірегейлік пен тәуелсіздік идеясын ұлттың тарихи жадына сіңірді.

5. Кеңестік кезең және модернизациялық үдеріс

XX ғасырдағы кеңестік кезең қазақ өркениетіне екіжақты әсер етті. Бір жағынан, жаппай сауаттандыру, ғылым мен техника дамуы, қала мәдениетінің орнығуы жүзеге асса, екінші жағынан, ұлттық мәдениет пен руханият репрессияға ұшырады. Бұл кезеңде қазақ зиялылары ұлттық сананы сақтауға және жаңғыртуға күш салды. Мәдениет пен әдебиет саласында жаңа бағыттар мен формалар пайда болды.

6. Тәуелсіздік кезеңі және өркениеттік жаңғыру

1991 жылы Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы – қазақ өркениетінің жаңа тарихи кезеңін бастады. Тәуелсіздік жылдарында тарихи сана мен ұлттық құндылықтар қайта жаңғыртылып, қазақ мәдениетінің әлемдік кеңістікке енуі жеделдей түсті. «Рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалары арқылы тарихи мұралар мен өркениеттік сабақтастық қайта пайымдалуда. Цифрландыру, білім беру реформалары, латын графикасына көшу – өркениеттің қазіргі келбетінің айқын көріністері.

Қорытынды

Қазақ өркениеті – ғасырлар бойы қалыптасқан терең тарихи, рухани және мәдени мұралардың жиынтығы. Ол көшпелі өмір салтының философиясынан бастап, ислам өркениетінің гуманистік мұраттарына, кеңестік модернизация мен тәуелсіздік кезеңіндегі ұлттық жаңғыруға дейін үздіксіз даму үстінде болды. Бұл өркениеттің іргетасы – қазақ халқының біртұтастығы, тарихи жады және ұлт болашағына деген сенімі.