Қазақ қоғамындағы билердің ел басқару үлгілеріне тарихи талдау

Қазақ қоғамының саяси және құқықтық жүйесі ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі институттарға негізделді. Сол институттардың ең беделді әрі шешуші буындарының бірі – би билігі, яғни әділдік, мәмілегерлік және қоғамдық басқаруды қатар алып жүрген тұлғалар. Билер тек дау шешуші емес, елдің ішкі тұрақтылығы мен сыртқы дипломатиясына жауапты саяси қайраткерлер болды. Сондықтан олардың ел басқару үлгілерін тарихи тұрғыдан талдау – бүгінгі қоғамдық басқару мен көшбасшылықтың да мәнін ашуға мүмкіндік береді.

Қазақ қоғамында билік үштік жүйе арқылы жүзеге асқан: хан – би – батыр. Мұнда би:

• құқық нормаларын жетік білетін,

• шешендігімен елді ұйыстыра алатын,

• әділдігімен танылған тұлға болды.

Билерге қойылған басты талаптар – парасат, адалдық, сөзге шешендік, халыққа қызмет. Сондықтан би беделі мансаппен емес, халық сенімімен келген.

Билердің ең танымал қызметі – қазақтың әдет-ғұрып құқық жүйесін қолдану. Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би сияқты алыптар «Жеті Жарғыны» жетілдіріп, құқықтық нормаларды қоғам мүддесіне сай үйлестіруге үлес қосты. Дау-дамайды әділ шешу – билер билігінің тұрақтылық факторы болды.

Билер ел аралық және руаралық келіссөздердің негізгі тұлғалары болды.
Олар:

• сыртқы елдермен мәмілегерлік жүргізді,

• елшілік міндеттерін атқарды,

• ханға кеңесші болды.

Бұл – бүгінгі мемлекеттік менеджменттегі «делдалдық, конфликтіні басқару, стратегиялық келіссөз» дағдыларының дәстүрлі нұсқасы.

Би – тек заңгер емес, қоғамдық тәрбиеші. Олар:

• дауды әділ шешу арқылы қоғамдық моральды бекітті,

• жастарға бағыт берді,

• ел ішіндегі татулық пен бірлікті сақтады.

Осылайша, билер институты әлеуметтік-психологиялық басқару моделінің рөлін атқарды.

Қазақ қоғамында билер тағайындалған жоқ, халық арасынан танылды. Бұл – меритократиялық және демократиялық элементтердің көрінісі.

Билер шешім қабылдағанда:

• халық пікіріне құлақ асқан,

• ықпалды топтармен ашық кеңес құрып отырған.

Әр шешімнің қоғамдық қолдауы болды – бұл қазіргі «қоғаммен кері байланыс» қағидасына ұқсас.

Билердің құдіреті лауазымда емес, адамгершілік беделінде болатын.
Би моральдық лидер. Бұл басқару стилі бүгінгі психологияда харизматикалық және этикалық көшбасшылық деп аталады.

Би - феноменін тек тарих ретінде емес, қазіргі басқару психологиясы мен конфликтологияның да табиғи үлгісі ретінде қарастыруға болады. Билер:

• конфликтіні шешудің ең тиімді win–win моделін ұстанды,

• дауласқан тараптарды психологиялық тұрғыдан тыңдап, сендіру арқылы басқарды,

• шешендік пен келіссөз жүргізудің жоғары мәдениетін қалыптастырды.

Бүгінгі менеджерлер үшін бұл – soft skills-тің ертедегі көрінісі.

Бакалавриатта оқып жүрген кезімде ИнЯз университеті басқару, психология және педагогика бағыттары бойынша түрлі элективті курстар ұсынатын. Сол пәндер арасында КазҰУ-дағы психология ғылымдарының кандидаты Жубаназарова Назираш Сүлейменқызы жүргізетін «Басқару психологиясы» курсы ерекше орын алды.

Бұл пәннің басты артықшылығы – теория мен практиканы біріктіруі:

• конфликтіні шешу әдістерін тек теориялық емес, практикалық тренингтер арқылы меңгеру,

• көшбасшылық пен басқарушылық қабілеттерді дамыту,

• адамдармен жұмыс істеудегі психологиялық модельдерді қолдану.

Дәл осы пән арқылы қазақ билерінің басқару философиясындағы:
адамды түсіну, конфликтіні мәдени түрде шешу, сендіру өнері, қоғамды тұрақтандыру сияқты қағидалардың қазіргі басқару ғылымында әлі де өзекті екендігін терең сезіндім.

Қазақ қоғамындағы билер билігі – дәстүрлі басқару жүйесінің ерекше феномені. Олардың тәжірибесі:

• әділдікке негізделген құқық,

• келіссөз жүргізу өнері,

• әлеуметтік-психологиялық басқару,

• қоғамды біріктіру тетіктері

арқылы бүгінгі менеджмент ғылымының да негізгі қағидаларына үндес келеді.

Билер – тек тарихтың кейіпкерлері емес, көшбасшылық мәдениетінің ұлттық мектебі.

Жұбаназарова Н.С.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

психология ғылымдарының кандидаты, профессор

Еркін Аякөз

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Филология факультеті, Екі шет тілі

Мамандығының 1-курс магистранты