«Жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгерту»

Әдістемелік құрал

ҚҰРАСТЫРУШЫ:

ТҮСІНІК ХАТ

Бұл әдістемелік құрал қазақ тілі пәні мұғалімдеріне арналған және оқушыларға жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгертуге бағытталған. Құралда қазақ тілінің сөздік қорын байыту, тіл байлығын дамыту және оқушылардың сөздерді дұрыс әрі сауатты қолдануын қамтамасыз ету мақсатында әдіс-тәсілдер ұсынылған. Әдістемелік құралдың негізі – жаңа сөздер мен фразеологизмдер арқылы оқушылардың тілін дамытып, олардың сөздік қорын кеңейту. Оқу барысында жаңа сөздердің мағынасын түсіндіру, фразеологизмдерді сөйлемдерде қолдануды үйрету, оларды күнделікті өмірде пайдалану дағдыларын қалыптастыру ерекше назарға алынады.

Құралда жаңа сөздер мен фразеологизмдерді оқытуда қолдануға болатын әртүрлі әдіс-тәсілдер мен жаттығулар ұсынылады. Мұғалімдерге жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгерту барысында сұрақ-жауап әдісі, рөлдік ойындар, жаттығулар мен шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылардың белсенділігін арттыруға мүмкіндік беретін әдістер қарастырылған. Сонымен қатар, әртүрлі тақырыптар мен мазмұндарға байланысты сөздер мен тіркестердің қолданылуын зерттеу арқылы оқушылардың тілдік дағдыларын дамытуға бағытталған тапсырмалар көрсетіледі.

Бұл әдістемелік құрал мұғалімдерге қазақ тілі пәнінде сөз байлығын арттыру, оқушылардың қазақша сөйлеу және жазу дағдыларын жетілдіру мақсатында тиімді әдіс-тәсілдер мен практикалық ұсыныстар береді. Сонымен қатар, құрал оқушыларға фразеологизмдер мен жаңа сөздерді меңгеру барысында олардың тілдік шығармашылығын және логикалық ойлау қабілетін дамытуды көздейді. Оқушылардың ауызша және жазбаша тілін жетілдіру, мәтіндерді дұрыс құрастыру, фразеологизмдер мен жаңа сөздер арқылы сөйлесім әрекетін белсенді ету мәселелері мұғалімдерге ұсынылған.

Құралдың басты мақсаты – оқушылардың қазақ тілінде еркін сөйлеу және жазу дағдыларын қалыптастыру, сөздік қорларын байыту, фразеологизмдер мен жаңа сөздерді күнделікті өмірде тиімді қолдануға үйрету. Әдістемелік құралда ұсынылған тәсілдер мен әдістер оқушылардың тілге деген қызығушылығын арттырады, оларды шығармашылықпен жұмыс істеуге шабыттандырады және қазақ тілін терең меңгеруге бағыттайды.

Кілт сөздер: жаңа сөздер, фразеологизмдер, тілдік қор, әдістемелік құрал, оқу әдістері, қазақ тілі, оқушы, сөздік байлық, тілдік шығармашылық, тіл дағдылары.

МАЗМҰНЫ

I. Кіріспе..................................................................................................................4

II. Жаңа сөздер туралы түсінік...........................................................................7

2.1. Жаңа сөздердің маңызы............................................................................7

2.2. Жаңа сөздер мен неологизмдер....................................................................7

2.3. Жаңа сөздердің пайда болу жолдары........................................................11

2.4. Жаңа сөздермен жұмыс жасау тәсілдері..................................................13

III. Фразеологизмдер туралы түсінік...............................................................16

3.1. Фразеологизмдерді сөйлемдерде қолдану................................................19

3.2. Фразеологизмдердің синонимдерімен жұмыс.........................................21

3.3. Фразеологизмдермен шығармашылық жұмыстар............................24

IV. Жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгертуге арналған жаттығулар мен тапсырмалар.......................................................................27

V. Қорытынды....................................................................................................30

Пайдаланылған әдебиеттер...............................................................................32

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінде тіл байлығын дамыту, сөздік қорды байыту және оқушылардың тілдік дағдыларын жетілдіру маңызды мақсаттардың бірі болып табылады. Бұл мақсатқа жетуде жаңа сөздер мен фразеологизмдердің орны ерекше. Қазақ тілі – бай және түрлі лексикалық бірліктерге ие тілдердің бірі. Сол себепті, оқушыларға жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгерту, олардың тілдік мәдениетін арттыру, тілдің көркемдік, образдық ерекшеліктерін түсіндіру қазақ тілі пәнінің маңызды міндеттерінің қатарында тұр.

Жаңа сөздер мен фразеологизмдер – тілдің дамуын, оның байлығын, тереңдігін көрсететін маңызды элементтер. Жаңа сөздер тілдің жаңа ұғымдар мен түсініктерге сай қалыптасқан бөліктері болса, фразеологизмдер – адамның ойлауы мен сөйлеген сөзінің мәнін тереңдетіп, мағынаны айқындай түсетін, бейнелі, тұрақты сөз тіркестері болып табылады. Осы тұрғыда қазақ тілін терең меңгеру үшін оқушылардың жаңа сөздермен және фразеологизмдермен жұмыс істеуі өте маңызды.

Қазақ тілі білімінде фразеологизмдердің қолданылуы ерекше мәнге ие. Олар тек сөздің мағынасын түсінуге ғана емес, тілдің эмоционалды-грамматикалық құрылымын, мәтіндерде қолданылу ерекшеліктерін толық меңгеруге көмектеседі. Сонымен қатар, фразеологизмдер тілдің көркемдігі мен экспрессиясын арттырады, сөйлеу дағдыларын жетілдіруге ықпал етеді.

Жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгерту – оқушылардың сөздік қорын байытудың тиімді жолы. Осы арқылы оқушылар қазақ тіліндегі сөздердің мағынасына терең бойлап, оларды түрлі контекстерде қолдана алатын деңгейге жетеді. Бұл дағдылар болашақта оларды мәтіндермен жұмыс жасау кезінде шығармашылық тұрғыда қолданып, тіл мәдениетін жетілдіруге мүмкіндік береді.

Бұл әдістемелік құрал қазақ тілі пәні мұғалімдеріне жаңа сөздер мен фразеологизмдерді тиімді меңгерту бойынша әдіс-тәсілдер ұсынады. Құралда жаңа сөздер мен фразеологизмдермен жұмыс істеудің практикалық жолдары, әртүрлі әдіс-тәсілдер мен жаттығулар, сондай-ақ оқушылардың тілдік дағдыларын дамытуға бағытталған шығармашылық тапсырмалар ұсынылады. Мұнда ұсынылған әдістер мен тәсілдер оқушылардың сөздік қорын кеңейтіп, олардың тіл мәдениетін жетілдіруге мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, бұл әдістемелік құрал мұғалімдерге жаңа сөздер мен фразеологизмдерді оқыту барысында кездесетін қиындықтарды жеңу үшін қажетті нұсқаулықтар мен кеңестер береді. Оқушылардың тілін дамытудың маңызды кезеңі – бұл олардың сөздерді дұрыс әрі мәнерлі қолдануға үйрету, сондықтан мұғалімдерге арналған бұл құрал оларды осы бағытта тиімді жұмыс істеуге ынталандырады.

Қазақ тілі пәнінің мұғалімдері үшін бұл әдістемелік құрал сөздік қорды байыту мен тілдік дағдыларды қалыптастыруға арналған кешенді оқыту жүйесін ұсынады. Оқушылардың тілін тереңдете отырып, оларды жаңа сөздер мен фразеологизмдерді өз сөздерінде пайдалану дағдыларын қалыптастыру, шығармашылықпен ойлау және сөйлеу қабілеттерін дамытуға көмектеседі.

Мақсаты

Бұл әдістемелік құралдың басты мақсаты – оқушыларға жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгерту арқылы олардың қазақ тіліндегі сөздік қорын байыту, тілдік дағдыларын дамыту. Сонымен қатар, оқушылардың тіл мәдениетін арттырып, қазақ тілінің бай сөздік қорын дұрыс және орынды қолдануға үйрету. Бұл мақсатқа жету үшін мұғалімдерге арналған тиімді әдіс-тәсілдер мен жаттығулар ұсынылады.

Міндеттері

1. Жаңа сөздермен жұмыс жасау: Оқушыларға жаңа сөздердің мағынасын түсіндіру және оларды сөйлемдерде дұрыс қолдануды үйрету.

2. Фразеологизмдермен жұмыс істеу: Оқушыларға фразеологизмдердің мағынасын түсіндіріп, олардың сөйлеу тілінде қолдану дағдыларын қалыптастыру.

3. Тілдік қорды байыту: Оқушылардың сөздік қорын кеңейту үшін жаңа сөздер мен фразеологизмдерді күнделікті өмірде қолдануға ынталандыру.

4. Шығармашылық тапсырмалар мен жаттығулар: Оқушыларға шығармашылық тапсырмалар мен жаттығулар ұсыну арқылы олардың тілдік шығармашылығын дамыту.

5. Тіл мәдениетін дамыту: Оқушылардың тіл мәдениетін көтеру, олардың тілдік сауаттылығын арттыру.

Күтілетін нәтижелері

1. Оқушылардың сөздік қоры кеңейеді және олар қазақ тілінде жаңа сөздер мен фразеологизмдерді еркін қолдана алады.

2. Оқушылар қазақ тілінің түрлі стильдерінде сөйлеу барысында жаңа сөздер мен фразеологизмдерді тиімді әрі дұрыс қолдануды үйренеді.

3. Оқушылардың сөйлеу шеберлігі артып, олар тілдік байлықты шығармашылық тұрғыда пайдалана алады.

4. Оқушылардың жазбаша және ауызша сөйлеу дағдылары жақсарады, фразеологизмдер мен жаңа сөздерді қолдана отырып, сөздерді бейнелі әрі әсерлі жеткізе алады.

5. Тілдің көркемдік құралдарын (фразеологизмдер мен метафораларды) қолдану арқылы оқушылардың тіл мәдениеті мен сөйлеу сапасы артады.

Өзектілігі

Бұл әдістемелік құрал қазіргі білім беру жүйесінде өте өзекті. Себебі, қазақ тілінің сөздік қорын байыту, жаңа сөздер мен фразеологизмдермен жұмыс істеу оқушылардың тілін дамытуда маңызды рөл атқарады. Қазіргі таңда жастар арасында қазақ тілінің байлығы мен көркемдігін меңгеру қажеттілігі артқан. Осы қажеттілікті ескере отырып, жаңа сөздер мен фразеологизмдерді тиімді меңгерту тәсілдерін ұсыну маңызды. Мұғалімдер үшін бұл құрал оқушылардың тілдік қабілеттерін жақсартуға бағытталған практикалық ұсыныстарды қамтиды.

Қолданылу аясы

Бұл әдістемелік құрал жалпы білім беретін мектептердің қазақ тілі пәні мұғалімдеріне арналған. Құралды мектептің 5-11 сынып оқушыларына арналған сабақтарда қолдануға болады. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарының педагогикалық мамандықтарында оқитын студенттер мен болашақ мұғалімдер үшін де пайдалы болуы мүмкін. Оқушыларға жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгерту мақсатында түрлі жаттығулар мен әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы олардың тілдік қабілеттерін дамытуға арналған.

Жаңашылдық деңгейі

Бұл әдістемелік құралдың жаңашылдығы – жаңа сөздер мен фразеологизмдермен жұмыс істеу барысында шығармашылық тапсырмалар мен жаттығуларды қолданудың инновациялық тәсілдерінің ұсынылуында. Құралда оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған әдістер, интерактивті және проблемалық оқыту тәсілдері қарастырылған. Сонымен қатар, қазіргі заман талаптарына сай фразеологизмдер мен жаңа сөздерді меңгерту үшін заманауи педагогикалық технологиялар мен әдістер қолданылады. Құралда ұсынылған жаттығулар мен тапсырмалар оқушылардың белсенділігін арттырып, қазақ тілін меңгеруде терең және нәтижелі жұмыс жүргізуге мүмкіндік береді.

II. Жаңа сөздер туралы түсінік

Жаңа сөздер – бұл тілдің дамуы мен жаңаруы нәтижесінде пайда болатын, бұрын қолданылмаған немесе соңғы уақыттарда кеңінен қолданысқа енген сөздер мен ұғымдар. Олар көбінесе қоғамдағы өзгерістерге, ғылым мен техникадағы жаңалықтарға, мәдениеттегі жаңа үрдістерге, әлеуметтік және экономикалық өмірдегі өзгерістерге байланысты пайда болады. Жаңа сөздер – тілдің байлығын арттырып, оның жаңаруына, әлеуметтік қатынастардың дамуымен байланысты қажеттіліктерге жауап береді.

Жаңа сөздер көбінесе арнайы терминдер, ғылыми немесе техникалық сөздер, жаргондар, неологизмдер және басқа да қазіргі қоғамда кең тараған сөздер ретінде қалыптасады. Бұл сөздер қазіргі өмірдің талаптарына сай келіп, тілдің даму барысындағы маңызды элементтер ретінде әртүрлі салаларда қолданылады. Мысалы, "интернет", "робот", "стартап", "мобильді қосымша" сияқты сөздер – тек соңғы жылдары кеңінен қолданысқа еніп, қазіргі тілде тұрақты орын тапқан жаңа сөздер болып табылады.

2.1. Жаңа сөздердің маңызы

Жаңа сөздер тілдің динамикалық қасиетін көрсетеді. Тіл – тек байлау мен қарым-қатынас құралы ғана емес, ол қоғамдағы, мәдениеттегі және ғылымдағы өзгерістерді, жаңалықтарды сипаттайтын айна. Жаңа сөздер тілдің өзгеруін және оның қоғамның қажеттеріне бейімделуін көрсетеді. Олар тілдің сөйлеушілеріне қажетті ақпаратты жеткізу үшін маңызды рөл атқарады, сөйтіп тілдің қолданыс аясын кеңейтеді.

Жаңа сөздерді меңгерту – оқушылардың сөздік қорын байытумен қатар, оларды ғылыми дүниетаныммен таныстыру, сондай-ақ тілдің құрылымын, мағыналық ерекшеліктерін терең түсіндіруге көмектеседі. Оқушылар жаңа сөздермен жұмыс істей отырып, жаңа ұғымдарды қабылдай алады, түрлі салаларда пікірталас жүргізу дағдыларын жетілдіреді, әрі заман ағымына сай тілін жетілдіреді.

2.2. Жаңа сөздер мен неологизмдер

Жаңа сөздер мен неологизмдер – тілдің дамуының маңызды компоненттері болып табылады. Олар қоғамдағы өзгерістер мен жаңалықтармен тығыз байланысты, әрі әртүрлі салаларда жаңа ұғымдарды түсіндіру үшін қажет. Бұл сөздер өз алдына жаңа мағыналарды, түсініктерді енгізеді және олар көп жағдайда белгілі бір кезеңнің әлеуметтік, мәдени және ғылыми қажеттіліктеріне сәйкес қалыптасады. Қазақ тілінде жаңа сөздер мен неологизмдер әсіресе соңғы жылдары көптеп пайда болуда. Осы өзгерістер тілдің икемділігі мен дамуына әсер етеді.

1. Неологизмдер және олардың ерекшеліктері

Неологизмдер – бұл жаңа сөздер мен тіркестер, әдетте қоғамда орын алған өзгерістер мен жаңалықтарды білдіру үшін пайда болады. Олар ғылым, техника, экономика, саясат, мәдениет және басқа да салаларда пайда болуы мүмкін. Неологизмдер көбінесе жаңа ұғымды немесе жағдайды сипаттау үшін қажет болады, ал олардың қоғамда қабылдануы уақыт өте келе олардың тұрақты қолданысқа енуіне әкеледі.

Неологизмдер көбінесе түрлі көздерден туындайды, мысалы:

• Ғылыми және техникалық жаңалықтар – жаңа ашылымдар мен технологиялар өз тілдік баламасын қажет етеді.

• Әлеуметтік өзгерістер мен жаңалықтар – қоғамдық өмірде орын алған жаңашылдықтар да жаңа сөздердің пайда болуына себеп болады.

• Мәдени құбылыстар мен трендтер – қазіргі мәдениетте пайда болған жаңа ағымдар мен трендтер де жаңа сөздердің қалыптасуына ықпал етеді.

• Саяси жағдайлар – жаңа саяси құбылыстар мен сөз тіркестері жаңа сөздер мен терминдердің қалыптасуына себеп болуы мүмкін.

Мысалы:

• "Интернет-ресурс" – интернетте орналасқан ақпараттық жүйе немесе сайт.

• "Фрилансер" – өзінің жеке жұмысын істейтін, тұрақты жұмыс орны жоқ адам.

• "Стартап" – жаңа бизнес немесе кәсіпкерлік бастама, көбіне инновациялық технологияларға негізделген.

2. Жаңа сөздердің пайда болу жолдары

Жаңа сөздер әртүрлі жолдармен пайда болады. Олар тек қана жаңа ұғымдар мен түсініктерді білдіру үшін емес, сондай-ақ бұрыннан бар сөздердің жаңа мағыналарды қабылдауына да байланысты қалыптасады. Жаңа сөздер мынадай жолдармен туындайды:

2.1. Техникалық және ғылыми тілдегі терминдер

Ғылым мен техниканың дамуы жаңа терминдерді қажет етеді. Әсіресе ақпараттық технологиялар, медицина, физика және биология салаларында көптеген жаңа терминдер пайда болуда. Бұл терминдер ғылыми ойларды түсінікті және дәл жеткізуге мүмкіндік береді.

Мысал:

• "Нанотехнология" – өте кішкентай (нано) деңгейде жұмыс істейтін технологиялар.

• "Генетика" – тұқым қуалаушылық пен тірі организмдердің генетикалық құрылымын зерттейтін ғылым.

2.2. Шетел тілдерінен енген сөздер

Қазіргі уақытта көптеген жаңа сөздер шетел тілдерінен ауысу арқылы пайда болады. Бұл сөздер көбінесе халықаралық ғылыми, технологиялық және мәдени процестермен байланысты. Әдетте, мұндай сөздер қазақ тілінің фонетикалық және грамматикалық ережелеріне бейімделеді.

Мысал:

• "Интернет" (ағылш. "Internet") – ғаламтор, әлемдік компьютерлік желі.

• "Смартфон" (ағылш. "smartphone") – мобильді телефон.

2.3. Қысқартулар мен аббревиатуралар

Қазіргі уақытта қысқартулар мен аббревиатуралар өте кең таралған. Олар уақытты үнемдеуге және ақпаратты жинақтап айтуға мүмкіндік береді. Көбінесе олар техникалық, бизнес немесе саяси салаларда қолданылады.

Мысал:

• "URL" (Uniform Resource Locator) – веб-сайттың мекенжайы.

• "Wi-Fi" (Wireless Fidelity) – сымсыз желі арқылы интернетке қосылу технологиясы.

2.4. Жергілікті тілдер мен дәстүрлерден туындаған сөздер

Қазақ тілінде қоғам мен мәдениеттің өзіне тән ерекшеліктері мен дәстүрлерін сипаттау үшін жаңа сөздер қалыптасады. Бұл сөздер көбіне ауызекі тілде қолданылады, бірақ соңғы жылдары ресми сөйлеу мен жазба тілде де орныға бастады.

Мысал:

• "Шағын және орта бизнес" – экономикадағы кәсіпкерліктің түрі.

• "Ақылды қала" – заманауи технологиялармен жабдықталған, өмір сүруге ыңғайлы қала.

3. Неологизмдер мен жаңа сөздердің қолданылуы

Жаңа сөздер мен неологизмдер қолданылған сайын, олар тілдік нормаларға, яғни, грамматикалық ережелер мен мағынаға сәйкестендіріліп, қоғамда кеңінен қолданысқа енеді. Олар халықтың тілдік санасында бекітіледі, әрі оларды сөйлеушілер күнделікті өмірде жиі қолдана бастайды. Оқушылар мен студенттер үшін жаңа сөздер мен неологизмдерді үйрету тек қана тілдік білімді ғана емес, қазіргі өмір мен мәдениетті түсінуді де қамтиды.

Жаңа сөздермен жұмыс жасау барысында олардың тілдің стильдік ерекшеліктеріне әсерін де ескеру қажет. Әрбір жаңа сөздің қолданылу аясы мен мақсаты анық болуы керек, өйткені кейбір сөздер тек ғылыми ортада, ал басқалары күнделікті өмірде жиі қолданылады.

Мысал:

• "Глобализация" – әлемнің экономикалық, мәдени және саяси тұрғыдан бірігуі. Бұл сөз негізінен халықаралық қатынастарда қолданылады.

• "Инфрақұрылым" – қоғамның, экономиканың және әлеуметтік өмірдің жұмыс істеуі үшін қажетті барлық негізгі құрылымдар. Әдетте қала құрылысы мен экономикалық дамумен байланысты.

4. Жаңа сөздер мен неологизмдерді үйрету әдістері

Жаңа сөздер мен неологизмдерді тиімді меңгерту үшін оқушыларға бірнеше әдіс-тәсілдер қолдануға болады:

• Түсіндірмелі әдіс: Мұғалім жаңа сөздер мен неологизмдердің мағынасын түсіндіріп, олардың қолданылу жағдайларын көрсетеді.

• Практикалық жұмыстар: Оқушыларға жаңа сөздермен сөйлемдер немесе мәтіндер жазуға тапсырмалар беріледі. Бұл оларды сөздерді күнделікті өмірде қолдануға дағдыландырады.

• Жаттығулар мен ойындар: Оқушыларды жаңа сөздермен қызықты әрі шығармашылық түрде жұмыс жасауға ынталандыратын түрлі ойындар мен жаттығулар ұсынылады.

• Мәтіндер мен мақалалар: Оқушыларға жаңа сөздерді қамтитын мәтіндер мен мақалаларды оқып, оларды талдап, сөздердің мағынасын тереңірек түсінуге мүмкіндік беріледі.

• Әлеуметтік медиа және ақпараттық технологиялар: Жаңа сөздер мен неологизмдерді қолдануда қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар мен әлеуметтік медиа өте тиімді құрал болып табылады. Оқушылар интернетті пайдалану арқылы жаңа сөздерді жиі кездестіріп, оларды өз білімдерінде қолдануға мүмкіндік алады.

Жаңа сөздер мен неологизмдер тілдің дамуының маңызды көрсеткіші болып табылады. Олар тек жаңа ұғымдарды енгізіп қана қоймай, сонымен қатар қоғамдағы өзгерістер мен жаңалықтарды көрсетеді. Жаңа сөздермен жұмыс жасау барысында оқушылар тек қана сөздік қорын байытып қоймай, сонымен қатар олардың ойлау қабілетін, сөздерді дұрыс қолдану дағдыларын дамытады. Мұғалімдер жаңа сөздер мен неологизмдермен жұмыс жүргізу арқылы оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастырып, олардың шығармашылық қабілеттерін арттыра алады.

2.3. Жаңа сөздердің пайда болу жолдары

Жаңа сөздер мен неологизмдер – тілдің дамуының ажырамас бөлігі болып табылады, өйткені олар қоғамдағы өзгерістер мен жаңалықтарды көрсетеді. Жаңа сөздердің пайда болу жолдары қоғамның, ғылымның, технологияның, мәдениеттің дамуымен тікелей байланысты. Қазіргі кезде жаңа сөздер түрлі салаларда қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында қалыптасады. Жаңа сөздердің пайда болу жолдары бірнеше түрге бөлінеді, әрі олардың әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерге ие. Әдетте жаңа сөздер мынадай негізгі жолдармен пайда болады:

1. Техникалық және ғылыми жаңалықтардан

Ғылым мен техниканың дамуы жаңа ұғымдар мен ұғымдық жүйелерді қажет етеді. Жаңа сөздер көбінесе жаңа технологиялар мен ғылыми жаңалықтармен байланысты туындайды. Ғылыми қоғамда белгілі бір құбылыс, процесс немесе ұғым туралы түсінік болмаған жағдайда жаңа терминдер мен атаулар пайда болады. Бұл жаңа сөздер белгілі бір ғылыми саланы нақты сипаттау үшін қажет.

Мысалдар:

• "Нанотехнология" – өте кішкентай (нано) деңгейде жұмыс істейтін технологиялар.

• "Генетика" – тірі организмдердің тұқым қуалаушылық қасиеттерін зерттейтін ғылым.

• "Биотехнология" – тірі ағзалар мен олардың жүйелерін пайдаланып жаңа өнімдер немесе шешімдер жасауға бағытталған ғылым.

Ғылыми және техникалық жаңалықтардан туындайтын жаңа сөздер әлеуметтік қатынастарды жаңаша түсіну мен бейнелеу үшін қажет. Сонымен қатар, олар қоғамға жаңа технологияларды енгізуде және дамытқанда маңызды рөл атқарады.

2. Шетел тілдерінен енген сөздер

Шетел тілдерінен енген сөздер (калькалар, оверсеттер) қазақ тілінің сөздік қорына жаңа ұғымдар мен түсініктерді енгізеді. Мұндай сөздер көбінесе халықаралық деңгейде танылған жаңа технологиялар мен мәдени құбылыстармен байланысты болады. Әдетте, бұл сөздер шетел тілдерінен тікелей аударылып немесе бейімделіп қабылданады.

Мысалдар:

• "Интернет" (ағылшын тілінен алынған) – ғаламтор.

• "Смартфон" (ағылшын тілінен алынған) – ақылды телефон.

• "Маркетинг" (ағылшын тілінен алынған) – сауданы ұйымдастыру және жарнама жасау жүйесі.

Шетел тілдерінен енген сөздер көбінесе қоғамның жаһандануға бейімделуімен, халықаралық ақпарат алмасумен, әлемдік мәдениеттің ықпалымен байланысты қалыптасады.

3. Қысқартулар мен аббревиатуралар

Қазіргі заманғы тілде қысқартулар мен аббревиатуралар кең тараған. Бұл сөздер ақпаратты жинақтап әрі тез жеткізу мақсатында пайдаланылады. Әр саланың өзіне тән қысқартулары мен аббревиатуралары бар, олар кәсіби ортада жиі қолданылып, уақыт өте келе тілдің қалыпты бөлігіне айналады.

Мысалдар:

• "Wi-Fi" (Wireless Fidelity) – сымсыз интернет қосылу жүйесі.

• "GPS" (Global Positioning System) – ғаламдық орын анықтау жүйесі.

• "URL" (Uniform Resource Locator) – веб-бетке сілтеме.

Қысқартулар мен аббревиатуралар ақпаратты қысқаша, түсінікті және жеңіл жеткізу мақсатында пайда болады. Олар әсіресе техникалық салаларда, ақпараттық технологияларда кеңінен қолданылады.

4. Калькалау және сөздер туындату

Калькалау – бұл шетел тіліндегі сөздердің немесе тіркестердің сөзбе-сөз аударылуы. Мұндай сөздер бұрыннан бар тілдік элементтерді пайдаланып, жаңа мағынада қолданылуы мүмкін. Калькалау кезінде әрбір элементі жеке аударылады, бірақ олардың жалпы мағынасы өзгеріссіз қалады.

Мысалдар:

• "Ақылды қала" (ағылш. "Smart City") – ақпараттық технологиялар мен инновациялар негізінде қала инфрақұрылымын дамыту концепциясы.

• "Ғаламтор қолданушысы" (ағылш. "Internet user") – интернетті пайдаланушы адам.

Сөздер туындату – бұл қазақ тіліндегі бұрыннан бар сөздер мен түбірлерді пайдаланып, жаңа сөздер жасау процесі. Мұнда сөздердің мағынасы, құрылымы өзгеріп, жаңа ұғымдар мен терминдер пайда болады.

Мысалдар:

• "Ақпараттандыру" – ақпарат беру немесе тарату процессі.

• "Смартфондар" – мобильді қосымшалар мен интернет мүмкіндіктері бар телефондар.

• "Мобильдік қосымша" – смартфондарға немесе планшеттерге арналған бағдарламалар.

5. Әлеуметтік, мәдени және саяси өзгерістерден

Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени немесе саяси өзгерістер жаңа сөздердің пайда болуына ықпал етеді. Әр түрлі әлеуметтік құбылыстар, мәдени ағымдар мен саяси үрдістер жаңа сөздер мен ұғымдарды қажет етеді. Бұл сөздер көбінесе күнделікті өмірде жиі кездеседі және жаңадан қалыптасқан құбылыстарды сипаттау үшін қолданылады.

Мысалдар:

• "Жастар саясаты" – жастардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға бағытталған саясат.

• "Эко-сенсибилділік" – қоршаған ортаны қорғауға деген жауапкершіліктің жоғары деңгейі.

• "Жасыл экономика" – қоршаған ортаға зиян келтірмейтін экономика үлгісі.

Әлеуметтік және мәдени өзгерістер қоғамның қажеттіліктері мен жаңа түсініктерін ескере отырып жаңа сөздердің туындауына себеп болады.

6. Тілдің өз ресурстары арқылы жаңа сөздер жасау

Қазақ тілінің өзінің ішкі мүмкіндіктері арқылы да жаңа сөздер мен тіркестер қалыптасады. Бұл жағдайда тілдің бай фонетикалық, морфологиялық және лексикалық жүйесі пайдаланылады. Мысалы, белгілі бір түбір сөздерден жаңа мағыналы сөздер жасалады. Мұндай сөздер, көбінесе, белгілі бір саланың қажеттіліктеріне, қоғамдық жағдайлар мен үрдістерге байланысты қалыптасады.

Мысалдар:

• "Ақпараттандыру" – ақпарат беру процесін сипаттайтын жаңа сөз.

• "Жасыл экономика" – экологияны қорғауға бағытталған экономикалық үлгі.

Тілдің өз ресурстары арқылы жаңа сөздер жасау – тілдің өз дамуына, жаңа қажеттіліктерге жауап беруін көрсетеді.

Жаңа сөздердің пайда болуы – қоғамның дамуымен, ғылыми-техникалық жетістіктермен, мәдени және әлеуметтік өзгерістермен тығыз байланысты күрделі процесс. Жаңа сөздер мен неологизмдер арқылы қоғам өзіндегі жаңа құбылыстар мен ұғымдарды айқын көрсете алады. Бұл процесс тілдің байлығын арттырып, оны үнемі жаңартып отырады. Жаңа сөздер мен неологизмдерді дұрыс меңгеру, оларды оқу мен жазуда пайдалану тілдің дамуына ықпал етіп, адамдардың өзара қарым-қатынасын жеңілдетеді және мәдениетінің сақталуына көмектеседі.

2.4. Жаңа сөздермен жұмыс жасау тәсілдері

Жаңа сөздермен жұмыс жасау – тілдің дамуына әсер ететін маңызды аспект болып табылады. Оқушылар мен студенттерге жаңа сөздерді үйрету, олардың тілдік қорын байыту мен сауаттылығын арттыру үшін түрлі әдіс-тәсілдер қолдануға болады. Бұл әдістер оқушылардың тілдегі жаңа сөздерді тиімді меңгеруіне, дұрыс қолдануына және оларды күнделікті сөйлеу тілінде пайдалануына көмектеседі. Жаңа сөздермен жұмыс жасау үшін төмендегі тәсілдер мен әдістер қолданылады:

1. Түсіндірмелі әдіс

Түсіндірмелі әдіс жаңа сөздің мағынасын түсіндіру, оны контексте қолдану арқылы үйрету әдісі болып табылады. Бұл әдіс мұғалімнің немесе оқытушының жаңа сөзді нақты анықтамасымен түсіндіріп, оның қай салада немесе жағдайларда қолданылатынын көрсетуі керек. Оқушылар жаңа сөздердің мағынасын түсініп қана қоймай, олардың контексте қалай қолданылатынын да үйренеді.

Мысал:
Жаңа сөзді түсіндіргенде, мұғалім сол сөзді нақты сөйлемдермен көрсетіп, оның мағынасын ашып түсіндіреді. Мысалы, «Ақылды қала» сөзін түсіндіру барысында мұғалім бұл терминді қазіргі замандағы жоғары технологиялар мен инфрақұрылымның дамуын сипаттайтын сөз ретінде түсіндіреді.

2. Сөздік жұмыс

Сөздік жұмыс оқушылардың сөздік қорын кеңейтуге бағытталған. Бұл әдіс жаңа сөздерді есте сақтау, оларды дұрыс қолдану және жазу дағдыларын дамытуға көмектеседі. Мұғалімдер әрбір жаңа сөзге қатысты тапсырмалар мен жаттығулар дайындап, оқушылардың оларды қолдану тәсілдерін үйретеді.

Мысал:

• Жаңа сөздердің мағыналарын түсіндіру.

• Жаңа сөздермен сөйлемдер құрастыру.

• Оқушыларға жаңа сөздермен мәтіндер жазу тапсырмасын беру.

• Тақырыптық сөздік жинақтау.

Бұл тәсіл сөздерді дұрыс есте сақтау мен қолдану үшін тиімді.

3. Контекстуалды әдіс

Контекстуалды әдіс жаңа сөздерді оқушыларға контексте көрсету арқылы үйретуді қамтиды. Бұл әдіс оқушыларға жаңа сөздің мағынасын түсіну үшін оны нақты сөйлемдерде немесе мәтіндерде қолдану мүмкіндігін береді. Бұл тәсіл арқылы оқушылар жаңа сөздерді жағдайға қарай дұрыс қолдануға дағдыланады.

Мысал:
Мұғалім оқушыларға жаңа сөздермен мәтіндер береді, ал оқушылар сол мәтіндерден жаңа сөздерді тауып, олардың мағыналарын талдайды. Мысалы, «қосымша» сөзін қолданатын мәтіндер арқылы оқушылар жаңа сөздің қандай контексте қолданылатынын үйренеді.

4. Тілдік ойындар мен жаттығулар

Жаңа сөздерді меңгерту үшін ойындар мен жаттығулар да тиімді тәсіл болып табылады. Бұл әдіс оқушылардың ойын түрінде жұмыс істеуге және жаңа сөздерді қызықты, жеңіл әрі тиімді түрде меңгеруге көмектеседі. Тілдік ойындар оқушылардың белсенділігін арттырады және жаңа сөздерді қолдану дағдыларын дамытады.

Мысалдар:

• «Сөздер тізбегі» ойыны: Бірінші оқушы жаңа сөзді айтады, екінші оқушы сол сөзді қолдана отырып сөйлем құрастырады, үшінші оқушы жаңа сөзді қоса отырып сөйлем жалғастырады.

• «Кроссворд» немесе «Сөз жұмбақтар» ойыны: Жаңа сөздерді белгілеу немесе сөздермен байланыс орнату арқылы оқушылар сөздерді қызықты түрде меңгереді.

• «Сөйлемді толықтыр» ойыны: Оқушыларға жаңа сөздермен сөйлемдер беріледі, олар жаңа сөздерді қосып, сөйлемді толықтырады.

Бұл ойындар оқушыларға жаңа сөздерді жаттап, оларды шығармашылық түрде қолдануға мүмкіндік береді.

5. Сөйлеу және жазу жұмыстары

Жаңа сөздермен жұмыс жасауда сөйлеу және жазу жұмыстарының маңызы зор. Бұл тәсіл оқушылардың сөздік қорын практикалық түрде байытуға мүмкіндік береді. Оқушылар жаңа сөздерді қолдана отырып, өз ойларын еркін жеткізуге, сөйлеу дағдыларын дамытуға мүмкіндік алады. Жазу жұмыстарында да оқушылар жаңа сөздерді грамматикалық және стилистикалық тұрғыдан дұрыс қолдануға дағдыланады.

Мысалдар:

• Сөйлеу жұмыстары: Жаңа сөздермен тақырыптық әңгімелер жүргізу. Мысалы, «ақылды қала» немесе «жасыл экономика» тақырыптары бойынша пікірталас ұйымдастыру.

• Жазу жұмыстары: Оқушыларға жаңа сөздерді пайдаланып эссе немесе шағын мәтіндер жазу тапсырмасы беріледі. Бұл жаңа сөздерді қолдану дағдыларын нығайтады.

6. Мультимедиялық құралдар мен ақпараттық технологияларды пайдалану

Қазіргі уақытта ақпараттық технологиялар мен мультимедиялық құралдар жаңа сөздермен жұмыс жасауға көмек көрсететін тиімді құралдарға айналды. Оқушылар интернет, аудио және бейнемазмұнды пайдаланып, жаңа сөздермен жұмыс істей алады. Интернеттегі түрлі ресурстар, видеолар, мобильді қосымшалар жаңа сөздерді үйрену процесін қызықты әрі тиімді етеді.

Мысалдар:

• Интерактивті тапсырмалар: Оқушылар жаңа сөздермен байланысты тесттер мен жаттығулар орындап, нәтижелерін бірден көре алады.

• Видеоматериалдар мен презентациялар: Мұғалімдер жаңа сөздер мен ұғымдар туралы бейнемазмұндар көрсетіп, оқушыларға жаңа сөздерді контексте түсінуге мүмкіндік береді.

• Онлайн сөздіктер мен қосымшалар: Оқушылар жаңа сөздерді жылдам табу үшін онлайн сөздіктерді немесе мобильді қосымшаларды пайдалана алады.

7. Топтық жұмыс және талдау

Топтық жұмыс оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу дағдыларын дамытады. Жаңа сөздермен топтық талқылаулар мен шығармашылық жұмыстар оқушылардың тілдік дағдыларын тереңдетіп, жаңа сөздерді қолдану тәжірибесін арттырады. Топтар арасында пікірталас, ортақ жобалар жасау арқылы жаңа сөздер мен ұғымдар талқыланып, тереңірек меңгеріледі.

Мысал:
Оқушылар топтарға бөлініп, өздеріне берілген тақырып бойынша жаңа сөздермен сөйлемдер құрастырып, оларды бір-бірімен талқылайды. Топтық жұмыстар арқылы олар жаңа сөздердің мағынасы мен қолданысын жан-жақты түсінеді.

Жаңа сөздермен жұмыс жасау – тілдік білімді тереңдету және оны шығармашылық тұрғыдан қолдануға мүмкіндік беру үшін маңызды процесс. Әртүрлі әдістер мен тәсілдер арқылы жаңа сөздер оқушылардың сөздік қорын байытып, тілдік дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Бұл әдістер оқушылардың жаңа сөздерді дұрыс, тиімді және креативті түрде қолдануға дағдыландырдырып, олардың жазу, сөйлеу қабілеттерін жетілдіруге көмектеседі. Жаңа сөздермен жұмыс жасау барысында оқушылардың тілге деген қызығушылығы артып, оларды кеңінен қолдануға талпынатын болады.

III. Фразеологизмдер туралы түсінік

Фразеологизмдер – белгілі бір мағынаны білдіретін, құрамындағы сөздердің жеке-жеке мағыналарынан ерекше әрі тұрақты мағына құрайтын тіркестер мен сөз орамдары. Қазақ тілінде фразеологизмдер – өте маңызды тілдік бірліктер болып табылады, себебі олар тілдің бейнелілігін, көркемдігін, тереңдігін қамтамасыз етеді. Фразеологизмдер әдетте сөйлеуде тұрақты, қалыптасқан формада қолданылады және сөздер бір-бірімен байланысып, жаңа мағынаға ие болады. Осылайша, фразеологизмдер арқылы адамдар өз ойларын түсінікті әрі әсерлі түрде жеткізеді.

1. Фразеологизмдердің анықтамасы және құрылымы

Фразеологизм дегеніміз – мәні жағынан толық мағынасы бар, бірақ құрамындағы сөздер жеке-жеке алғанда басқа мағынаны білдіретін сөз тіркестері. Әрбір фразеологизм өзінің тілдік тұлғасы мен мазмұны жағынан тұтастай бір мәнге ие. Сонымен қатар, фразеологизмдердің құрамындағы сөздер белгілі бір тәртіппен тұрады және ол сөз тіркесінің өзгермейтіндігін көрсетеді. Мысалы, «көз ашып, жұмғанша» тіркесінде «көз ашу» мен «көз жұмғанша» жеке мағынада қолданылмайды, тек тұтас тіркесте ғана белгілі бір мағына береді.

2. Фразеологизмдер мен тұрақты тіркестердің айырмашылығы

Фразеологизмдер мен тұрақты тіркестер арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Тұрақты тіркес дегеніміз – мағынасы өзгере алмайтын, белгілі бір мақсатта қолданылатын сөздер тізбегі. Ал фразеологизмдер болса, мағынасы тілде қалыптасқан, өзгермейтін тұрақты тіркестерден тұрады, бірақ олардың мағыналары жиі метафоралар мен бейнелі сөздер арқылы беріледі.

Мысалы:

• Тұрақты тіркес: «қолдан келу» (қолдан жасау, атқару).

• Фразеологизм: «қолына су құйып беру» (біреуге көмек көрсету).

Тұрақты тіркестерде сөздердің мағынасы айқын болғанымен, фразеологизмдерде контекстке қарай мағынасы өзгеретін, көбінесе бейнелі және көркем сөздер пайдаланылады.

3. Фразеологизмдердің түрлері

Фразеологизмдер бірнеше түрге бөлінеді. Әрбір түрдің өз ерекшеліктері мен қолданылу аясы бар. Олар:

3.1. Фразеологизмдер – тұтас мағыналы сөз тіркестері

Бұл түрде фразеологизмдер бір тұтас ұғымды білдіреді, бірақ оның құрамындағы сөздердің жеке мағыналары басқа болады. Мұндай фразеологизмдер көбінесе метафора, аллегория сияқты көркемдік тәсілдер арқылы айқындалады.

Мысалдар:

• «Желкесі шығып кету» – өте шаршау, қажу.

• «Аузын ашқанша» – тез, өте қысқа уақыт ішінде.

• «Құлақ естімей қалу» – бірдеңеден хабарсыз болу.

3.2. Фразеологизмдер – салт сөз тіркестері

Бұл түрдегі фразеологизмдер бір заттың немесе әрекеттің белгілерін бейнелеп тұратын сөздерден құралған. Әдетте бұл фразеологизмдер қандай да бір қоғамдық немесе тұрмыстық жағдайды сипаттайды.

Мысалдар:

• «Қолынан келгенін істеді» – бар күш-жігерін салды.

• «Таяқтың екі ұшы» – екі жақтың да болашағы бірдей болуы.

3.3. Фразеологизмдер – экстралингвистикалық сипаттағы фразалар

Бұл фразеологизмдер көбіне күлкілі, мысқылмен айтылған немесе өткір айтылған сөздер мен тіркестер болып табылады. Олар әдетте контексте ерекше мағына береді.

Мысалдар:

• «Құмға сіңген су» – жоғалып кету, із-түзсіз жоғалу.

• «Көздің жауын алу» – көз тартарлық, әдемі болу.

3.4. Метафоралық фразеологизмдер

Метафоралық фразеологизмдерде сөздер өзінің тура мағынасынан шығып, бейнелі мағынаға ауысады. Мұнда сөздің нақты мағынасы емес, оның ауыспалы, бейнелі мағынасы маңызды.

Мысалдар:

• «Жүрегі жаралану» – күйзелу, қайғыру.

• «Құрдымға кету» – жоққа шығу, бұзылу, күйреу.

4. Фразеологизмдердің ерекшеліктері мен қолданылуы

Фразеологизмдер тек тілдік құрылымдар ретінде ғана емес, сондай-ақ мәдени, тұрмыстық аспектілерді бейнелейтін құралдар ретінде де қызмет етеді. Әр тілдің өз фразеологиялық жүйесі болады, бұл белгілі бір халықтың дүниетанымын, философиясын және рухани құндылықтарын көрсетеді.

Фразеологизмдер, әсіресе әдеби және ауызекі тілде кеңінен қолданылады. Олар шығармашылық жұмыс жасауға және тілдің көркемдігін арттыруға үлкен әсер етеді. Қазақ тіліндегі фразеологизмдер көбінесе ұлттық ерекшеліктерді, халықтың мәдениетін және тарихын білдіреді. Сондықтан да фразеологизмдер әрбір тілде ерекше орын алады және олардың терең мағынасын түсіну үшін тіл мен мәдениеттің байланысын білу қажет.

Мысалдар:

• «Бір қарға таңертең, бір қарға кешке» – екі түрлі жағдайда екі түрлі пікір айту (қарама-қайшы пікірлер білдіру).

• «Су түбінде жатқан алтын» – қиыншылықтан кейін табылған құнды нәрсе, асыға күтетін нәрсе.

5. Фразеологизмдердің тілдік қызметі

Фразеологизмдер тілдің сөздік қорын байытумен қатар, оның көркемдігі мен әсерлілігін арттырады. Олар сөздер мен сөйлемдерге ерекше мән-мағына, бейнелілік, образдылық қосады. Сонымен қатар, фразеологизмдер сөйлеу мен жазу кезінде белгілі бір мәнді тереңдетуге, сөйлемдерді ықшамдап, айқындауға көмектеседі. Олар күнделікті өмірде де кеңінен қолданылады, сонымен қатар әдеби шығармаларда көркемдік тәсіл ретінде жиі пайдаланылады.

Фразеологизмдер – тілдің ерекше және маңызды элементі болып табылады. Олар тілдің байлығын, түсініктілігін және көркемдігін арттырады. Жаңа сөздер мен фразеологизмдерді үйрену, олардың мағынасын дұрыс түсіну және қолдану оқушылардың тілдік дағдыларын қалыптастыруда үлкен рөл атқарады. Фразеологизмдер арқылы адамдар өз ойларын айшықты әрі мәнерлі түрде жеткізе алады, сондықтан бұл тілдік бірліктерді меңгеру әрбір тіл үйренуші үшін маңызды міндет болып табылады.

3.1. Фразеологизмдерді сөйлемдерде қолдану

Фразеологизмдер – тілдің көркемдігі мен бейнелілігін арттыратын маңызды тілдік бірліктер. Оларды сөйлемдерде дұрыс қолдану тілдің байлығын, сөздердің терең мағынасын көрсетеді. Фразеологизмдер сөйлеу мен жазу тіліне ерекше әсер беріп, пікірді айқын әрі әсерлі түрде жеткізуге мүмкіндік береді. Фразеологизмдерді дұрыс қолдану үшін олардың мағыналарын, қолдану аясын және ерекшеліктерін білу қажет.

1. Фразеологизмдерді сөйлемдерде қолданудың маңызы

Фразеологизмдерді сөйлемдерде қолдану тілдің көркемдігін, стилін және нақты ойды жеткізуге ықпал етеді. Олар жалпы тілдік қарым-қатынасты байытып, тыңдаушы немесе оқушыға нақты, дәл және бейнелі ақпарат береді. Әрбір фразеологизмнің өзіндік контексте қолданылатын шеңбері мен мәні бар, сондықтан оларды дұрыс қолдану маңызды.

Мысалы, «көзге көрінбей кету» фразеологизмі адамды жоғалтып алу немесе хабарсыз қалу мағынасын білдіреді, оны тек осы мағынада қолдану қажет.

2. Фразеологизмдерді сөйлемдерде қолдану мысалдары

2.1. Метафоралық фразеологизмдер

Метафоралық фразеологизмдер – сөздер бейнелі мағынада қолданылған тіркестер. Олар белгілі бір образды немесе мәнді білдіреді.

Мысалдар:

• «Жүрегінде мұз» – сезімсіз, қатал болу:

  • Оның жүрегінде мұз бар, адамдардың қиналғанын көріп, ешқашан қайғырамайды.

• «Құрыққа түсу» – біреудің бақылауына, ықпалына түсу:

  • Ол құрыққа түскендей, барлық тапсырмаларды дәл уақытында орындап отыр.

2.2. Тұрмыстық сипаттағы фразеологизмдер

Тұрмыстық сипаттағы фразеологизмдер адамның күнделікті өмірде кездесетін жағдайларды білдіреді. Бұл фразеологизмдер көбінесе тіршіліктің қарапайым тұстарын бейнелейді.

Мысалдар:

• «Қолынан келгенін істеді» – бар күш-жігерін салу:

  • Ұлы Отан соғысында біздің батырлар қолынан келгенін істеді, ештеңеден қорықпай жаумен шайқасты.

• «Таяқтың екі ұшы» – бір нәрсенің екі жақты болуы, пайдасы мен зиянының болуы:

  • Жаңа технологиялардың таяқтың екі ұшы бар: бір жағынан олар өмірді жеңілдетсе, екінші жағынан қауіп төндіреді.

2.3. Қоғамдық және әлеуметтік фразеологизмдер

Қоғамдық және әлеуметтік өмірге қатысты фразеологизмдер адамның мінез-құлқы мен қоғамдағы өз орнын білдіреді. Бұл фразеологизмдер көбінесе әлеуметтік құбылыстар мен жағдайлар туралы хабардар етеді.

Мысалдар:

• «Қолынан келетін жұмыс» – адамның жұмысқа қабілеттілігі, бір істі атқара алу:

  • Жаңадан келген қызметкердің қолынан келетін жұмыс өте көп, бірақ ол бәрін жақсы орындап жүр.

• «Жүз түкке тұрғысыз» – өте маңызсыз, мәні жоқ:

  • Оның берген ұсынысы жүз түкке тұрғысыз, ешқандай нақты нәтижеге алып келмейді.

2.4. Шығармашылық сипаттағы фразеологизмдер

Шығармашылық сипаттағы фразеологизмдер көбінесе адамдардың рухани әлеміне, ішкі дүниесіне әсер ететін тұрақты тіркестер. Мұндай фразеологизмдер көбінесе шығармашылық пен өнерді сипаттайды.

Мысалдар:

• «Қиялынан ұшқан» – шығармашылық күш-жігер, қиялдың кеңдігі:

  • Жазушы қиялынан ұшқан шығармасын жариялап, оқырмандарын таңқалдырды.

• «Жанып тұрған жүрек» – үлкен құштарлық, құмарлық:

  • Оның жанып тұрған жүрегі әрбір сөзінен, әрбір қадамыннан байқалады.

2.5. Көңіл күйін білдіретін фразеологизмдер

Көңіл күйін білдіретін фразеологизмдер адамның эмоционалды жағдайын, көңіл-күйін, сезімін көрсетеді.

Мысалдар:

• «Құдайдың күні» – көңіл күйі жақсы, қуанышты болу:

  • Бүгін оның көңіл күйі құдайдың күні секілді, бәрі жақсы.

• «Жүрегі жарыла жаздады» – өте қатты толқу, сезімдерге берілу:

  • Ол сүйіктісінің сөздерін естігенде, жүрегі жарыла жаздады.

3. Фразеологизмдердің мәнін дұрыс түсіну және қолдану

Фразеологизмдерді дұрыс қолдану үшін олардың мағынасын терең түсіну керек. Әрбір фразеологизмнің өз орны мен қолданылу контексті бар. Олар сөз тіркестерінің мағынасын нақтылау, бейнелеу және шығармашылық тұрғыдан байыту үшін қолданылуы тиіс. Оқушылар мен студенттер фразеологизмдерді меңгеріп, оларды тілде дұрыс пайдалану дағдыларын қалыптастыруы қажет.

Фразеологизмдердің негізгі ерекшелігі – олардың сөз тіркестерінің мағынасы әрқашан нақты әрі тұрақты болады. Сонымен қатар, олар сөздің мәнін тереңдетіп, сөйлеуді әсерлі әрі көркем етеді. Фразеологизмдер әртүрлі жағдайларға сай келетін түрлі мағыналарды жеткізетін сөздер мен сөз тіркестерін қамтиды.

Фразеологизмдерді дұрыс пайдалану оқушының тіл байлығын арттырып, олардың жазу мен сөйлеу дағдыларын жетілдіреді.

3.2. Фразеологизмдердің синонимдерімен жұмыс

Фразеологизмдердің синонимдері – мағынасы бірдей немесе ұқсас болып келетін, бірақ құрылымы мен қолданылу ерекшеліктері әр түрлі фразеологизмдер. Синонимдер арқылы тілдің көркемдігін, әртүрлілігін арттыруға болады. Әрбір фразеологизмнің синонимдерін дұрыс қолдану оқушының тілдік дағдыларын дамытуға ықпал етеді, сондай-ақ сөздік қорын байытады.

Фразеологизмдердің синонимдері көбінесе бірдей мағына білдіреді, бірақ олардың қолданылу аясында кейбір айырмашылықтар болуы мүмкін. Мысалы, бір фразеологизмдер әдеби стильде қолданылады, ал екіншілері ауызекі сөйлеу тілінде жиі кездеседі.

1. Фразеологизмдер мен олардың синонимдері

1.1. Қолдану аясындағы синонимдер

Әр фразеологизмнің бірнеше синонимі болуы мүмкін, олардың қолданылу ауқымы мен стильдік ерекшеліктері әртүрлі болады. Төменде фразеологизмдер мен олардың синонимдері мысал ретінде келтірілген.

Мысалдар:

• «Қолынан келгенін істеді» (бар күш-жігерін салды)
  Синонимдер:

  • «Бар күшін салды»

  • «Қолынан келгенін жасады»

  • «Түгел күш жұмсады»

• «Жүрегі жаралану» (қатты қиналу, күйзелу)
  Синонимдер:

  • «Жүрегі сыздады»

  • «Жүрегін ауыртты»

  • «Жүрегін қинады»

1.2. Фразеологизмдердің синонимдерін сөз контекстіне қарай таңдау

Фразеологизмдердің синонимдерін таңдау барысында олардың қолдану контекстіне назар аудару қажет. Әр синонимнің мағынасы ұқсас болғанымен, олардың сөйлемдегі қолдану ерекшеліктері әртүрлі болады. Кейбір синонимдер бір жағдайға бейімделіп, екіншілері басқа мәнді жеткізуі мүмкін.

Мысалдар:

• «Қолын қанға былғау» (қылмыс жасау)
  Синонимдер:

  • «Қолын бұзықтыққа батырған»

  • «Қолын ласқа жағып алу»

  • «Қылмыс жасау»

• «Көзге көрінбей кету» (жоғалып кету, хабарсыз болу)
  Синонимдер:

  • «Із-түссіз жоғалу»

  • «Көзден ғайып болу»

  • «Жоғалып кету»

1.3. Фразеологизмдердің синонимдері арқылы сөйлеу тілінің байлығы

Фразеологизмдердің синонимдері сөздік қорды байытуға үлкен әсер етеді. Әр фразеологизмнің бірнеше синонимін меңгеру сөйлеу мен жазуда көпжақты сөз қолданыстарын қалыптастырады. Тілдің байлығы мен түрлілігі осы синонимдер арқылы жүзеге асады.

Мысалдар:

• «Құмға сіңген су» (жоғалып кету, табылмау)
  Синонимдер:

  • «Суға кеткен кеме»

  • «Із-түссіз жоғалу»

  • «Жоқ болып кету»

• «Су түбінде жатқан алтын» (қымбат, бірақ табылмайтын нәрсе)
  Синонимдер:

  • «Күткендей болмаған байлық»

  • «Қымбатты дүние»

  • «Табылмайтын қазына»

2. Фразеологизмдердің синонимдерін таңдаудағы қиындықтар мен ерекшеліктер

Фразеологизмдердің синонимдерін таңдауда бірқатар қиындықтар болуы мүмкін, өйткені олардың мағынасы бірдей болғанымен, қолдану контексті әртүрлі болуы мүмкін. Сонымен қатар, фразеологизмдер әр түрлі стильдер мен сөйлеу түрлерінде әртүрлі дәрежеде қолданылуы мүмкін.

• Стильдік ерекшеліктер: Кейбір синонимдер ғылыми немесе ресми стильде жиі қолданылса, басқалары күнделікті сөйлеу тілінде кеңінен қолданылады. Мысалы, «қолынан келгенін істеді» фразеологизмі ресми емес жағдайда жиі қолданылса, «бар күшін салды» ресми контексте жиірек кездеседі.

• Мағыналық айырмашылықтар: Бірқатар фразеологизмдер мағына жағынан өте жақын болғанымен, олардың мәні түрлі жағдайларда бірдей болмайды. Мысалы, «жүрегі жаралану» мен «жүрегі сыздау» фразеологизмдері екеуі де эмоционалды күйзелісті білдіреді, бірақ біріншісі қатты мұң мен қиналу сезімін, ал екіншісі жеңіл күйзелісті білдіреді.

3. Синонимдермен жұмыс жасау әдістері

Фразеологизмдердің синонимдерімен жұмыс істеу үшін бірнеше әдістерді қолдануға болады:

3.1. Тапсырмаларды орындау

Оқушыларға фразеологизмдердің синонимдерін табу және оларды сөйлемдерде қолдану тапсырмалары берілуі мүмкін. Бұл олардың тілдік шығармашылық қабілеттерін дамытуға көмектеседі.

Мысал тапсырма:
Берілген фразеологизмдерге синонимдерді табыңыз және оларды сөйлемде қолданыңыз:

• «Көзден ғайып болу»

• «Құрттай жүгіріп кету»

• «Таяқтың екі ұшы»

3.2. Синонимдермен шығармашылық жұмыс

Шығармашылық жұмыстар арқылы фразеологизмдер мен олардың синонимдерін қолдану дағдыларын дамытуға болады. Мысалы, студенттерге белгілі бір тақырыпта эссе немесе шығарма жазу тапсырмасы беріледі, онда олар фразеологизмдердің синонимдерін пайдалана алады.

3.3. Фразеологизмдер мен синонимдерін салыстыру

Фразеологизмдер мен олардың синонимдері арасындағы мағыналық айырмашылықтарды түсіндіру үшін салыстырмалы талдау жасау пайдалы болады. Оқушылар мен студенттер фразеологизмдерді қолданудағы дұрыс таңдауды үйренеді.

Фразеологизмдердің синонимдерімен жұмыс жасау тіл байлығын арттырып, сөйлеу мен жазу дағдыларын жетілдіреді. Фразеологизмдер мен олардың синонимдері арқылы түрлі стильдерде, түрлі контекстерде сөз тіркестерін қолдануға мүмкіндік туады. Синонимдерді дұрыс таңдап, қолдану арқылы оқушылар сөздік қорларын кеңейтіп, тіл мәдениетін тереңірек меңгереді.

3.3. Фразеологизмдермен шығармашылық жұмыстар

Фразеологизмдер – тілдің көркемдігін, әсерлілігін және байлығын арттыратын маңызды құрал. Оларды шығармашылық жұмыстарда пайдалану оқушылардың тілдік дағдыларын дамытып, ойлау қабілеттерін кеңейтеді. Шығармашылық жұмыстар арқылы фразеологизмдермен жұмыс жасау – тіл үйренушілердің сөздік қорын молайтып, олардың әдеби тілде еркін сөйлеуін қамтамасыз етеді.

1. Шығармашылық жұмыстардың мақсаты

Фразеологизмдермен шығармашылық жұмыстарды ұйымдастырудың негізгі мақсаты – оқушыларға фразеологизмдердің мағынасын терең түсіндіру, оларды өз ойларын нақты әрі көркем түрде білдіруге үйрету. Сондай-ақ, шығармашылық жұмыстар барысында оқушылар фразеологизмдерді түрлі контекстте дұрыс қолдануға дағдыланады. Бұл жұмыстың нәтижесінде оқушылардың тіл мәдениеті, жазу дағдылары мен шығармашылық қабілеттері дамиды.

2. Шығармашылық жұмыстардың түрлері

Фразеологизмдермен шығармашылық жұмыстардың бірнеше түрі бар. Әрбір түр өз ерекшеліктеріне байланысты оқушылардың әртүрлі дағдыларын дамытуға бағытталған.

2.1. Фразеологизмдермен эссе жазу

Эссе жазу барысында оқушылар берілген фразеологизмдермен өз пікірін білдіріп, шығармашылық қабілеттерін көрсетеді. Бұл жұмысты орындау кезінде оқушылар фразеологизмдердің мағынасын түсініп, оларды өз ойлары мен ұғымдарымен үйлестіре қолданады.

Мысал тапсырма:
«Жақсы мен жаманның айырмасы» тақырыбында эссе жазып, сөйлемдеріңізде кем дегенде үш фразеологизмді қолдануға тырысыңыз.
Мысал фразеологизмдер:

• «Таяқтың екі ұшы»

• «Қолына су құйып беру»

• «Су түбінде жатқан алтын»

2.2. Фразеологизмдермен әңгіме немесе ертегі жазу

Оқушыларға фразеологизмдер қолданылатын қысқаша әңгіме немесе ертегі жазу тапсырмасы беріледі. Бұл жұмыс балалардың фантазиясын дамытып, олардың шығармашылық жазу дағдыларын қалыптастырады.

Мысал тапсырма:
«Табиғат пен адам арасындағы достық» тақырыбында ертегі жазып, оған үш фразеологизмді енгізіңіз.
Мысал фразеологизмдер:

• «Жүрегі жарыла жаздады»

• «Құмға сіңген су»

• «Аузын ашқанша»

2.3. Фразеологизмдермен өлең немесе мақал-мәтел құрастыру

Оқушыларға белгілі бір фразеологизмдерден өлең немесе мақал-мәтел құрастыру тапсырмасы беріледі. Мұндай жұмыс оқушылардың тілге деген қызығушылығын арттырып, сөз өнерін терең түсінуге мүмкіндік береді.

Мысал тапсырма:
«Табиғаттың адам өміріндегі орны» тақырыбында өлең жазыңыз. Өлеңде кем дегенде бес фразеологизм қолдануға тырысыңыз.
Мысал фразеологизмдер:

• «Қолына су құйып беру»

• «Желкесі шығып кету»

• «Көздің жауын алу»

• «Су түбінде жатқан алтын»

• «Таяқтың екі ұшы»

2.4. Фразеологизмдермен диалог құру

Оқушылар фразеологизмдерді қолдана отырып, белгілі бір тақырыпта диалог құрады. Бұл жұмыс тілдік қарым-қатынасты дамытуға, сонымен қатар фразеологизмдермен еркін сөйлесуге үйретеді.

Мысал тапсырма:
«Сен мені түсінбедің, мен сені түсінемін» тақырыбында екі адам арасындағы диалог жазыңыз. Диалогта кем дегенде үш фразеологизм қолдану қажет.
Мысал фразеологизмдер:

• «Көзге көрінбей кету»

• «Қолынан келгенін істеді»

• «Құдайдың күні»

2.5. Фразеологизмдермен плакат жасау

Оқушыларға фразеологизмдер қолданылатын плакат жасау тапсырмасы беріледі. Бұл жұмыс оқушылардың визуалды және шығармашылық қабілеттерін дамытады. Сонымен қатар, олар фразеологизмдерді талдап, олардың мағынасы мен қолданылу аясын түсінеді.

Мысал тапсырма:
«Табиғат пен адам қарым-қатынасы» тақырыбында плакат жасап, онда кем дегенде бес фразеологизмді қолдану керек. Плакатта фразеологизмдердің мағынасы мен суреттер арқылы түсіндірмелер берілуі тиіс.

3. Фразеологизмдермен жұмыс жасаудың әдістері

3.1. Топтық жұмыс

Фразеологизмдермен топтық жұмыс жасау арқылы оқушылар бірлесіп шығармашылық тапсырмаларды орындап, өзара пікір алмаса алады. Бұл тәсіл оқушылардың коммуникативті дағдыларын дамытуға және фразеологизмдерді топта дұрыс қолдануға үйретеді.

3.2. Талқылау және пікірталас

Фразеологизмдерді қолдана отырып, пікірталас немесе талқылау ұйымдастыру оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытады. Оқушылар өз пікірлерін айта отырып, фразеологизмдердің дұрыс қолданылуын түсінеді.

Мысал тапсырма:
«Әр нәрсенің екі жағы бар» тақырыбында пікірталас өткізіңіз. Пікірталас барысында фразеологизмдер қолданылуы тиіс.

3.3. Құрылымдық кестелер мен диаграммалар жасау

Фразеологизмдермен жұмыс істеген кезде олардың мағыналарын салыстырып, синонимдер мен антонимдерді ажырату үшін құрылымдық кестелер мен диаграммалар жасау тиімді болады. Бұл тәсіл фразеологизмдердің мағыналарын жүйелеуге көмектеседі.

4. Фразеологизмдермен шығармашылық жұмыстарды бағалау

Фразеологизмдермен шығармашылық жұмыстарды бағалау кезінде оқушылардың тілдік дағдылары, шығармашылық көзқарастары, фразеологизмдерді дұрыс қолдану және оның контекстіне сай келуі ескеріледі. Оқушылардың тапсырманы орындау кезінде фразеологизмдерді еркін әрі бейнелі түрде пайдалану маңызды болып табылады.

Бағалау критерийлері:

• Фразеологизмдерді дұрыс және мағынасына сай қолдану.

• Шығармашылық жұмыстың тұтастығы мен айқындығы.

• Фразеологизмдерді қолдану арқылы сөйлеу мен жазудың көркемдігі.

• Жазылған шығарманың жаңа идеялар мен сөз қолданыстарының болуы.

Фразеологизмдермен шығармашылық жұмыстар оқушылардың тілдік қабілеттерін дамытуға көмектеседі. Бұл жұмыстар арқылы оқушылар фразеологизмдерді дұрыс әрі әсерлі қолдануды үйренеді, шығармашылық ойлау дағдылары қалыптасады. Сонымен қатар, фразеологизмдерді күнделікті өмірде, әдебиетте және түрлі шығармашылық жұмыстарда пайдалану тіл байлығын арттырады, сөйлеу мен жазуды жетілдіреді.

IV. Жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгертуге арналған жаттығулар мен тапсырмалар үлгісі

Жаңа сөздер мен фразеологизмдермен жұмыс істеу оқушылардың сөздік қорын кеңейту, тілдік дағдыларын дамыту үшін маңызды. Бұл бөлімде жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгертуге арналған түрлі жаттығулар мен тапсырмалар үлгілері берілген. Тапсырмаларды орындау арқылы оқушылар фразеологизмдердің мағынасын түсініп, оларды түрлі контекстерде дұрыс қолдануды үйренеді.

1. Жаңа сөздермен жұмысқа арналған жаттығулар

1.1. Жаңа сөздердің мағынасын ашу

Оқушыларға жаңа сөздер мен олардың мағыналарын түсіндіру үшін келесі тапсырмаларды орындауға болады:

Мысал тапсырма:

1. Сөздер: ағым, өзгеріс, бастаушы, үдеріс

   • Әр сөзді сөйлемде пайдаланып, мағынасын түсіндіріңіз.

   • Бұл сөздермен сөйлемдер құрыңыз.

Жауап үлгісі:

• Ағым – белгілі бір бағыттағы немесе кезектегі қозғалыс.
  Мысалы: Әр адам өз өмірінде түрлі ағымдарға түсіп, сол бағытта қозғалады.

• Өзгеріс – бір нәрсенің алмасуы, өзгеруі.
  Мысалы: Қоғамдағы өзгерістер адам өміріне де әсер етеді.

• Бастаушы – жұмысты бастаушы, жетекші.
  Мысалы: Жаңа жобаның бастаушысы ол болды.

• Үдеріс – ұзақ уақытқа созылған, біртіндеп жүретін әрекет.
  Мысалы: Бұл әлеуметтік үдеріс қоғамның әр саласына әсер етеді.

1.2. Сөздердің синонимдерін табу

Оқушыларға белгілі бір сөздің синонимдерін табу және оларды дұрыс қолдану тапсырмасы беріледі.

Мысал тапсырма: Берілген сөздерге синонимдер табыңыз:

• Еңбек

• Мақсат

• Құндылық

Жауап үлгісі:

• Еңбек – жұмыс, тірлік, қызмет.

• Мақсат – ниет, жоспар, тілек.

• Құндылық – байлық, маңыздылық, құнды нәрсе.

1.3. Жаңа сөздермен диалог құру

Жаңа сөздермен тақырып бойынша диалог құрып, олардың мағынасын түсіну.

Мысал тапсырма: «Әлеуметтік өзгерістер» тақырыбында екі адам арасындағы диалогты құрыңыз. Диалогта кем дегенде 3 жаңа сөзді қолданыңыз.

Жауап үлгісі:

• Азамат: Әлеуметтік өзгерістер қоғамға қалай әсер етуде?

• Мақсат: Әрине, қоғамда болып жатқан өзгерістер адамдардың өміріне елеулі әсер етеді. Мысалы, жұмысқа деген көзқарас өзгеріп жатыр.

• Азамат: Иә, адамдар енді еңбекті тек қаржылық тұрғыдан ғана емес, әлеуметтік тұрғыдан да бағалай бастады.

• Мақсат: Дәл солай. Әрбір адамның өз мақсатына жету жолында еңбек етуі маңызды.

2. Фразеологизмдермен жұмысқа арналған жаттығулар

2.1. Фразеологизмдерді түсіндіру

Оқушыларға фразеологизмдердің мағынасын түсіндіріп, оларды контексте дұрыс қолдануды үйрету мақсатында тапсырмалар беріледі.

Мысал тапсырма: Келесі фразеологизмдердің мағынасын түсіндіріңіз және оларды сөйлемде қолданыңыз:

• «Қолынан келгенін істеді»

• «Таяқтың екі ұшы»

• «Су түбінде жатқан алтын»

Жауап үлгісі:

• Қолынан келгенін істеді – барлық күшін салып жұмыс істеді.
  Мысалы: Ол жаңа жобаны іске қосу үшін қолынан келгенін істеді.

• Таяқтың екі ұшы – кез келген істің жақсы және жаман жақтары болуы мүмкін.
  Мысалы: Бұл жобаның таяқтың екі ұшы бар, бірақ оның тиімділігі басым.

• Су түбінде жатқан алтын – құнды нәрсе, бірақ табылмайтын немесе қол жетпейтін.
  Мысалы: Оның идеясын жүзеге асыру өте қиын, бұл су түбінде жатқан алтын сияқты.

2.2. Фразеологизмдерді сөйлемдерге орналастыру

Оқушыларға фразеологизмдерді сөйлемдерде дұрыс пайдалану тапсырмасы беріледі.

Мысал тапсырма: Келесі фразеологизмдерді сөйлемдерде қолдану үшін дұрыс орнын табыңыз:

• Құдайдың күні

• Көзден ғайып болу

• Қолын қанға былғау

Жауап үлгісі:

• Құдайдың күні – бақытты немесе жақсы уақыт.
  Мысалы: Бүгін менің үшінші курстағы студенттерімнің дипломын қорғауының құдайдың күні болды.

• Көзден ғайып болу – із-түссіз жоғалу.
  Мысалы: Ол бірнеше күн бойы көзден ғайып болды, біз оны іздеп жүрдік.

• Қолын қанға былғау – қылмыс жасау.
  Мысалы: Ол қателік жасап, қолын қанға былғады.

2.3. Фразеологизмдермен қысқаша әңгіме жазу

Оқушыларға берілген фразеологизмдермен қысқаша әңгіме жазу тапсырмасы беріледі. Бұл тапсырма оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған.

Мысал тапсырма: Төмендегі фразеологизмдерді пайдаланып, қысқаша әңгіме жазыңыз:

• Көздің жауын алу

• Құмға сіңген су

• Таяқтың екі ұшы

Жауап үлгісі: Бір күні ауылдағы кішкентай бала өзінің арманына жету үшін бар күшін салып, таңертеңнен кешке дейін жұмыс істеді. Оның көзінің жауыны алатын күнде көрінген ең үлкен арманы – қалаға барып, білім алу еді. Бірақ, ол қалаға барар жолда, түсінгені, армандарының жетістігімен бірге қиындықтары да болуы мүмкін. Алайда, ол қолынан келгенін істеп, жолында кез келген кедергіні жеңді. «Таяқтың екі ұшы бар» деген сөзді жиі естіген ол, өмірдің қиыншылығы мен қызығын бірдей қабылдай отырып, арманына жету үшін алға жылжып бара жатты.

2.4. Фразеологизмдердің синонимдерімен жұмыс

Оқушыларға фразеологизмдердің синонимдерін табу және олардың айырмашылықтарын түсіндіру тапсырмасы беріледі.

Мысал тапсырма: Төмендегі фразеологизмдердің синонимдерін тауып, олардың арасындағы мағыналық айырмашылықты түсіндіріңіз:

• «Қолын қанға былғау» және «Қылмыс жасау»

• «Құмға сіңген су» және «Суға кеткен кеме»

Жауап үлгісі:

• «Қолын қанға былғау» мен «Қылмыс жасау» – екеуі де теріс әрекет жасауды білдіреді, бірақ бірінші фразеологизм көбінесе ауыр қылмысты меңзесе, екіншісі жалпы қылмыстық әрекетті көрсетеді.

• «Құмға сіңген су» мен «Суға кеткен кеме» – екеуі де жоғалған нәрсені білдіреді, бірақ бірінші фразеологизм құнды нәрсенің қайтарымсыз жоғалуын, екіншісі – нәрсенің біржолата жоғалуын білдіреді.

Бұл жаттығулар мен тапсырмалар жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгерту барысында оқушылардың сөздік қорын дамытуға және тілдік дағдыларын жақсартуға көмектеседі. Тапсырмаларды әртүрлі деңгейде және әртүрлі форматта ұсынып, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін ашуға бағытталған жұмыстарды ұйымдастыру маңызды.

V. Қорытынды

Әдістемелік құралда қарастырылған жаңа сөздер мен фразеологизмдермен жұмыс істеу әдістері мен тапсырмалары оқушылардың тілдік дағдыларын дамытуда, сондай-ақ қазақ тілінің байлығын меңгеруде маңызды рөл атқарады. Жаңа сөздер мен фразеологизмдер тілдің көркемдігін арттырып, тіл мәдениетінің жоғары деңгейіне көтерілуді қамтамасыз етеді. Әсіресе, қазақ тіліндегі сөздік қордың байлығы мен фразеологизмдердің мағынасы мен қолдану аясы туралы терең түсінік қалыптастыру, оқушылардың қазақ тілінде еркін және дұрыс сөйлеуін қалыптастыруда үлкен септігін тигізеді.

Жаңа сөздер мен фразеологизмдерді меңгерту – тіл үйретудің ең маңызды кезеңдерінің бірі. Бұл жұмыс оқушылардың сөздік қорын кеңейту, тілдік байлығын арттыру және тілдің функционалды мүмкіндіктерін түсінуге мүмкіндік береді. Фразеологизмдер мен жаңа сөздер оқушылардың тілдік шығармашылық қабілетін дамытып, олардың сөздіктерінде бейнелі, әсерлі тілдің қалыптасуына ықпал етеді. Сонымен қатар, мұндай жұмыстар оқушылардың шығармашылық ойлауын арттырып, тілдік қорын жан-жақты толықтыруға мүмкіндік береді.

Әдістемелік құралда ұсынылған түрлі жаттығулар мен тапсырмаларды жүйелі түрде орындау оқушылардың тілдік дағдыларын қалыптастыруда тиімді болатыны анық. Оқушылар жаңа сөздер мен фразеологизмдерді тек теория жүзінде емес, сонымен қатар практикада да қолдана отырып, оларды сөйлеу мен жазу барысында меңгереді. Бұл, өз кезегінде, оқушылардың жазба жұмыстарында, ауызша пікірталастарда, әңгімелесулерде қазақ тілін еркін қолдануына мүмкіндік береді.

Әдістемелік құралда ұсынылған шығармашылық жұмыстар, топтық тапсырмалар, диалогтар мен эсселер оқушылардың фразеологизмдер мен жаңа сөздерді өз бетімен қолдану дағдыларын қалыптастырады. Бұл тапсырмалар оқушылардың тіл мәдениетін дамытуға, олардың мәтіндерді дұрыс түсінуіне және өз ойларын айқын әрі дәл жеткізуіне көмектеседі. Сонымен қатар, фразеологизмдерді қолдана отырып, оқушылар әдеби тілдің нәзік ерекшеліктерін меңгеріп, қазақ тілін тереңірек түсінеді.

Бұл әдістемелік құралда ұсынылған жаттығулар мен тапсырмалар оқушылардың тек тілдік дағдыларын ғана емес, сонымен қатар олардың жалпы ойлау қабілеттерін дамытуға бағытталған. Жаңа сөздер мен фразеологизмдермен жұмыс істей отырып, оқушылардың шығармашылық ойлау қабілеті қалыптасады, тіл байлығы артады, олардың сөздік қоры кеңейеді.

Фразеологизмдер мен жаңа сөздерді меңгеру барысында оқушылар өздерінің ұғымдарындағы әртүрлі концепттерді терең түсінуге мүмкіндік алады. Бұл, өз кезегінде, оқушылардың пікірталас жүргізу, эссе жазу, шығармашылық жұмыстарды орындау қабілетін жақсартады. Әрбір жаңа сөз мен фразеологизм оқушының тілдік әлеміне жаңа есіктер ашады, сол арқылы олар өз ойларын айқын әрі көркем түрде жеткізе алады.

Бұл әдістемелік құрал мектеп мұғалімдеріне жаңа сөздер мен фразеологизмдерді оқыту барысында қолданылатын тиімді әдістер мен тәсілдерді ұсынады. Мұғалімдер бұл әдістемені сабақтарда қолдана отырып, оқушыларға тілдің байлығын меңгертуге бағытталған тиімді әрі қызықты тәсілдер әзірлей алады. Оқушылардың білім деңгейіне қарай әдістер мен тапсырмаларды оңай бейімдеуге болады. Сонымен қатар, мұғалімдер үшін ұсынылған шығармашылық тапсырмалар мен топтық жұмыстар оқушылардың тілдік қабілеттерін тек теория жүзінде ғана емес, сондай-ақ практикада да дамытуға көмектеседі.

Жаңа сөздер мен фразеологизмдермен жұмыс істеу – қазақ тілін тереңірек меңгеруге арналған маңызды қадам. Әдістемелік құралдың мақсат-міндеттері мен ұсыныстарын жүзеге асыру барысында оқушылар тек тілдің құрылымын меңгеріп қана қоймай, сондай-ақ оның мәдени, тарихи және ұлттық ерекшеліктерін де түсінеді. Тілді үйренуде көркемдік пен мәнерлілік үлкен орын алатынын ескере отырып, бұл құрал оқушыларға тілдік шығармашылықты дамытудың жолдарын ұсынады.

Қорытындылай келе, жаңа сөздер мен фразеологизмдермен жұмыс жүргізу оқушыларды тек сөздік қорын байытуға ғана емес, сонымен қатар ойлау қабілетін, шығармашылық дағдыларын және әдеби тілде еркін сөйлеуін жетілдіруге бағытталған маңызды құрал болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Ахметов, З. (2009). Қазақ тілінің фразеологиясы. Алматы: Ана тілі.

2. Қордабаев, Т. (2007). Қазақ тіліндегі жаңа сөздер мен олардың пайда болу жолдары. Алматы: Білім.

3. Қасымбекова, К. (2011). Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Қазақ университеті.

4. Сыздықова, Р. (2004). Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы: Ғылым.

5. Ысқақов, А. (1991). Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Мектеп.

6. Сүлейменова, А. (2013). Қазақ тілінің лексикологиясы. Алматы: Қазақ университеті.

7. Рахметова, Г. (2015). Тілдік қор мен фразеологиялық бірліктерді оқыту әдістемесі. Астана: Фолиант.

8. Момынова, А. (2010). Жаңа сөздер мен олардың тілдегі рөлі. Алматы: Атамұра.

9. Мұхамедиев, Т. (2012). Тілдің көркем құралдары мен фразеологизмдер. Алматы: Жазушы.

10. Есова, Ә. (2017). Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Астана: Елорда.